Cunninghamia lanceolata, een weinig bekende Chinese naaldboom

Sortiment<br />

Piet de Jong<br />

<strong>Cunninghamia</strong> <strong>lanceolata</strong>,<br />

<strong>een</strong> <strong>weinig</strong> <strong>bekende</strong> <strong>Chinese</strong><br />

<strong>naaldboom</strong><br />

In zijn thuisland China is deze <strong>naaldboom</strong> heel belangrijk in de bosbouw. Elders heeft<br />

hij die rol nooit gekregen en is het niet meer dan <strong>een</strong> zeldzaam element in arboreta<br />

en pineta. Toch is het <strong>een</strong> interessant geslacht dat in ons klimaat nog net voldoende<br />

winterhard is.<br />

Als je in de geschiedenis van bepaalde coniferen<br />

duikt is het boeiend om te zien hoe<br />

in het verleden met de benaming is omgegaan.<br />

<strong>Cunninghamia</strong> is genoemd naar James<br />

Cunningham, die als eerste tussen 1701 en<br />

1703 planten verzamelde in China. Hij was<br />

<strong>een</strong> Engelse arts die in dienst was bij de<br />

East India Company en lange tijd in China<br />

verbleef. Bij de zending van 600 planten was<br />

Cryptomeria en ook de conifeer die later naar<br />

hem genoemd zou worden. Leonard Plukenet<br />

beeldde de plant af in het vierde deel van<br />

zijn Opera Omnia Botanica (1705) met <strong>een</strong><br />

gebruikelijke geparafraseerde benaming Abies<br />

major sinepsis. Linnaeus voerde in 1753 de<br />

binaire naamvoering in. De oudste naam<br />

voor deze <strong>naaldboom</strong> volgens de opvatting<br />

van Linnaeus, Pinus <strong>lanceolata</strong>, werd in 1803<br />

gegeven door Aylmer Bourke Lambert. Deze<br />

publiceerde tussen 1803 en 1824 <strong>een</strong> serie<br />

afleveringen over zeer verschillende coniferen<br />

die hij allen volgens de opvatting van dat<br />

moment tot het geslacht Pinus rekende. In<br />

1804 vond de Franse botanicus Jean Louis<br />

Marie Poiret dat de boom tot het geslacht<br />

Abies gerekend moest worden, dus publiceerde<br />

hij hem als Abies <strong>lanceolata</strong>. In 1807 kwam<br />

Richard Anthony Salisbury tot het inzicht<br />

dat het hier <strong>een</strong> nog niet eerder beschreven<br />

geslacht betrof. Hij noemde de <strong>naaldboom</strong><br />

Betis jaculifolia. Ook Robert Brown was die<br />

mening toegedaan en beschreef in 1826 het<br />

geslacht <strong>Cunninghamia</strong> met de soort C. sinensis.<br />

Hooker omarmde deze opvatting in 1827,<br />

maar besefte daarbij dat de soortnaam van<br />

Lambert de oudste was en prioriteit had. Zo<br />

werd het <strong>Cunninghamia</strong> <strong>lanceolata</strong> (Lamb.)<br />

Hook., de naam waaronder we deze <strong>naaldboom</strong><br />

thans kennen. Eigenlijk zou hij Betis<br />

<strong>lanceolata</strong> moeten heten. <strong>Cunninghamia</strong> betreft<br />

hier echter <strong>een</strong> geslachtsnaam die door<br />

<strong>een</strong> Botanisch Congres werd geconserveerd,<br />

zoals dat heet.<br />

Hoewel <strong>Cunninghamia</strong> in aboreta en botanische<br />

tuinen <strong>een</strong> vrij zelden geziene conifeer<br />

is, geldt dat niet voor China. Van nature groeit<br />

de boom daar in <strong>een</strong> groot aantal provincies<br />

18 Arbor Vitae | 3-21 | 2011

---

van vlak boven z<strong>een</strong>iveau tot 2800 m hoog<br />

in de bergen. Daarbuiten ook nog in Taiwan<br />

en de grensgebieden van Cambodja, Laos<br />

en Vietnam. Maar of dat allemaal natuurlijke<br />

groeiplaatsen zijn is moeilijk vast te<br />

stellen omdat de boom ook heel veel voor<br />

houtproductie is aangeplant. De soort kwam<br />

van nature op diverse plaatsen als puur bos<br />

voor en dat heeft vooral in de tweede helft<br />

van de vorige eeuw, maar ook al veel eerder,<br />

geleid tot massale kaalslag. Het hout wordt<br />

namelijk in China het hoogst gewaardeerd<br />

van alle houtsoorten. Het kan gemakkelijk<br />

worden bewerkt en heeft <strong>een</strong> aparte geur.<br />

Een belangrijke toepassing is het gebruik<br />

voor doodskisten, maar verder ook voor huizenbouw<br />

en scheepsmasten. Het hout is zeer<br />

duurzaam en rot niet, evenals als dat van<br />

familielid Sequoia sempervirens, de Redwood.<br />

De Engelse plantenzoeker Ernest Wilson beschrijft<br />

in Plantae Wilsonianae (Vol. II, 1916)<br />

hoe in enkele delen van West Sichuan als<br />

gevolg van <strong>een</strong> zware aardbeving die enkele<br />

eeuwen geleden plaats vond, hele bossen<br />

van <strong>Cunninghamia</strong> verzwolgen zijn. Dit hout<br />

is zeer goed geconserveerd in de bodem en<br />

wordt voor gebruik opgegraven. De kleur is<br />

<strong>Cunninghamia</strong> <strong>lanceolata</strong><br />

Foto: Ineke Vink<br />

bleek bruin en het is nog altijd aangenaam<br />

geurend. Er werden hoge prijzen voor betaald.<br />

Wilson vermeldt dat de bomen van <strong>een</strong> omvang<br />

waren zoals ze op dat moment, dus 100<br />

jaar geleden al niet meer in de bestaande<br />

bossen te vinden waren.<br />

Het natuurlijk voorkomen op verschillende<br />

hoogten van deze <strong>naaldboom</strong> in China heeft<br />

als consequentie dat er bij introductie grote<br />

verschillen in winterhardheid kunnen optreden.<br />

All<strong>een</strong> introducties hoog uit de bergen<br />

zijn bij ons voldoende winterhard. Op welke<br />

hoogte het uitgangsmateriaal van de bomen<br />

in het Von Gimborn Arboretum oorspronkelijk<br />

groeiden was Von Gimborn niet bekend,<br />

maar hij beschouwde ze wel als kwetsbaar en<br />

plantte ze rond 1930 in de beschutting van de<br />

bestaande dennenbosschages. Thans zijn dit<br />

grote exemplaren. Wat allereerst opvalt is de<br />

grote hoeveelheid dode twijgen op de grond.<br />

Dat is g<strong>een</strong> teken dat de bomen het niet goed<br />

maken. Het is het beeld van normale groeipatroon<br />

waarbij de kortloten, al dan niet met<br />

oude kegels na 4-5 jaar worden afgeworpen.<br />

Arbor Vitae | 3-21 | 2011 19

---

Ook bij de verwante geslachten Cryptomeria,<br />

Sequoia en Sequoiadendron gebeurt dit en<br />

verder elke herfst bij de niet wintergroene<br />

familieleden Metasequoia en Taxodium.<br />

De eerste indruk van de boom is <strong>een</strong> wat<br />

fijner uitgevoerde Araucaria, maar daaraan<br />

is de plant niet verwant, hij is zelfs g<strong>een</strong><br />

familie. Een veel sterkere gelijkenis is er<br />

met Cryptomeria, maar ook dat geslacht is<br />

volgens recent onderzoek slechts <strong>een</strong> verre<br />

verwant. Het gebruik maken van moderne<br />

onderzoekstechnieken heeft er ook al toe<br />

geleid dat bovengenoemde geslachten thans<br />

deel uit maken van de Cupressaceae in plaats<br />

van de Taxodiaceae.<br />

In het land van herkomst worden, of beter<br />

werden, de bomen tot 50 m hoog, bij ons<br />

worden ze nauwelijks 10-12 m hoog. De bomen<br />

hebben <strong>een</strong> brede piramidale kroon. De<br />

stam schilfert op latere leeftijd in stroken<br />

af. De zijtakken staan in kransen, zijn horizontaal<br />

afstaand en roodbruin. De spiraalsgewijs<br />

geplaatste naalden zijn 3-4 cm lang,<br />

lancetvormig, leerachtig en scherp gepunt.<br />

Aan de onderzijde zijn de naalden blauwgroen<br />

met twee witte strepen van huidmondjes.<br />

Ook aan de bovenzijde kunnen dergelijke<br />

strepen voorkomen, maar die kunnen ook<br />

geheel ontbreken. De bomen zijn éénhuizig<br />

met meerdere mannelijke en één, soms drie,<br />

vrouwelijke kegels bij<strong>een</strong> aan de uiteinden<br />

van jonge twijgen. De vrij ronde vrouwelijke<br />

kegels hebben <strong>een</strong> diameter van 3,5-4 cm. In<br />

de oksel van elke bractee zijn drie zaden.<br />

In de populaties van C. <strong>lanceolata</strong> kunnen<br />

exemplaren voorkomen met vooral aanvankelijk<br />

grijsblauwe naalden. In cultuur is<br />

zo’n variant bekend onder de naam ‘Glauca’.<br />

Het geslacht telt nog <strong>een</strong> tweede soort die<br />

meestal, en ook in de Flora of China, als niet<br />

meer dan <strong>een</strong> variëteit wordt beschouwd: C.<br />

<strong>lanceolata</strong> var. konishii (Hayata) Fujita. Deze<br />

variëteit hoort van nature thuis in Taiwan en<br />

in China all<strong>een</strong> in de kustprovincie Fujian.<br />

Het is <strong>een</strong> kleinere uitgave van de soort met<br />

veel rijen witte strepen op beide zijden van<br />

de naalden. In ons klimaat is deze variëteit<br />

niet echt winterhard. Een in Australië<br />

geselecteerd dwergje van deze variëteit is<br />

‘Little Leo’. Er zijn er nog meer van dat type<br />

benaamd, o.a. ‘Bano’ en ‘Little Dwarf’, maar<br />

je zult ze waarschijnlijk in ons land maar<br />

zelden ergens aantreffen.<br />

Dit artikel is <strong>een</strong> bewerking van ‘Parels uit het<br />

Von Gimborn Arboretum’ (32), gepubliceerd<br />

in Hortus, december 2010.<br />

<strong>Cunninghamia</strong> konishii<br />

Foto: Ineke Vink<br />

20 Arbor Vitae | 3-21 | 2011