Groot scheldwoordenboek. Van apenkont tot ... - Fryske Akademy

Trefwoord, tijdschrift voor lexicografie. Jaargang 2008. http://www.fryske-akademy.nl/trefwoord<br />

Marc De Coster "<strong>Groot</strong> <strong>scheldwoordenboek</strong>. <strong>Van</strong> <strong>apenkont</strong> <strong>tot</strong> zweefteef". Standaard Uitgeverij. ISBN:<br />

9002222866 / 9789002222863.<br />

Door Eric Hoekstra<br />

Inleidende opmerkingen<br />

Het <strong>Groot</strong> Scheldwoordenboek beslaat 443 bladzijden, inclusief een woord vooraf van 5 bladzijden en<br />

een bibliografie van 3 bladzijden. De auteur schrijft in zijn woord vooraf over de omvang: "Het <strong>Groot</strong><br />

Scheldwoordenboek bevat ongeveer 2500 schimpwoorden: een kleine selectie uit een gigantisch<br />

aanbod." Het woordenboek bevat geen uitleg van de structuur van elk woordenboekartikel noch een<br />

verantwoording van de werkwijze. Dat hoeft ook niet, aangezien de doelgroep voor dit woordenboek<br />

de ontwikkelde lezer is, en niet de taalkundige.<br />

Elk woordenboekartikel opent met een aanduiding van de betekenis van het steekwoord. De<br />

betekenis wordt vaak voorafgegaan door een informatieve opmerking tussen haakjes. Die opmerking<br />

kan informatie bevatten over de oorsprong van het scheldwoord; zo staat bij glimpieper tussen<br />

haakjes vermeld destijds in Ned.-Indië. Maar de opmerking kan ook slaan op het type mensen dat de<br />

uitdrukking bezigt; zo staat bij gleufdier tussen haakjes vermeld soldaten- en (Delftse) studententaal.<br />

Ik zou gleufdier trouwens eerder studentencorpstaal noemen; de aanduiding Delfts lijkt me incorrect<br />

(of is het een grapje?). Bij gleufdier staat als betekenis denigrerend voor een vrouw. Dat 'denigrerend'<br />

verbaast me want de overgrote meerderheid der scheldwoorden is denigrerend en discriminerend. Bij<br />

de overgrote meerderheid der scheldwoorden vermeldt de auteur echter niet dat het denigrerend is.<br />

Bij papengebroed staat bijvoorbeeld niet dat het denigrerend is. Het is onduidelijk waarom bij sommige<br />

scheldwoorden de aanduiding 'denigrerend' is opgenomen.<br />

Soms draait het betekenisdeel van het woordenboekartikel uit op een kleine beschouwing van de<br />

geschiedenis van het betreffende scheldwoord, zoals bij fascist. Dergelijke stukjes zijn buitengewoon<br />

toegankelijk opgeschreven, en bevatten allerlei weetjes. Zo wordt bij feeks vermeld dat we de huidige<br />

spelwijze pas sinds de achttiende eeuw kennen; daarvoor was het feex. Men zou kunnen<br />

tegenwerpen dat dit niet systematisch is, want in andere artikelen wordt niet van de geschiedenis van<br />

de spelling gerept. Maar ik vind dit aspect van het onverwachte voor een woordenboek voor een<br />

groter publiek juist bijdragen aan de leesbaarheid.<br />

Net zoals het door mij in Trefwoord besproken Woordenboek van platte taal (Hoekstra 2007) is dit<br />

woordenboek ook prima vormgegeven en zeer vlot geschreven. Een woordenboek dient voor de<br />

meeste mensen om woorden in op te zoeken, maar dit woordenboek nodigt er duidelijk toe uit om<br />

gewoon gelezen te worden. Ik vermoed dat de gemiddelde lezer zo'n boek niet van A <strong>tot</strong> Z leest. Het<br />

is eerder zo dat je er in bladert, een paar bladzijden leest, en het dan weer weglegt: het is bij uitstek<br />

een leesbladerboek. Kortom, elk woordenboekartikel leest als een kleine column. De auteur legt eerst<br />

uit wat het scheldwoord betekent en hoe het ontstaan is. Daarna volgen enkele citaten uit literatuur,<br />

lectuur, tijdschriften of zelfs internet.<br />

Internet<br />

Bij "neukbeer" gebruikt De Coster een citaat dat hij van het forum van fok.nl heeft gehaald. In dat<br />

verband is het jammer dat hij niet een kleine studie van geenstijl.nl heeft gemaakt. Die rechtssatirische<br />

nieuwsrubriek is aan een enorme opmars bezig, en heeft een eigen jargon ontwikkeld of<br />

gepopulariseerd (Den Boon 2007). Zo wordt in plaats van masturberen/aftrekken "fappen" gebruikt, en<br />

daarmee worden dan weer creatieve nieuwvormingen gemaakt zoals:<br />

fapmateriaal: plaatjes van blote vrouwen (connotatie: om bij te masturberen)<br />

fap-fap-fap: uiting van bewondering voor het sexy uiterlijk van een vrouw<br />

fapbaar: aantrekkelijk voor sex.<br />

Komrij ("Daar schiet je voortdurend bij in de lach. En het is effectief ") had eerder al gewezen op het<br />

taalcreatieve aspect van geenstijl.nl, zoals dat ook blijkt uit de columns en gedichten van Kouwes.<br />

Uiteraard zijn er zeer veel scheldwoorden en beledigingen op de site aan te treffen, want satire en<br />

schelden liggen dicht bij elkaar. Daar had De Coster dankbaar gebruik van kunnen maken.<br />

1

---

Bronnen<br />

Het is ook jammer dat het boek geen aparte alfabetische lijst van gebruikte bronnen van citaten bevat<br />

(liefst zowel papieren bronnen als digitale). Wellicht heeft der auteur gedacht dat een dergelijke lijst<br />

voor de gewone lezer niet interessant is, maar dat waag ik dan toch te betwijfelen. Wel wordt bij elk<br />

citaat de bron genoemd. Het is soms vermakelijk om te zien welke auteur aan welk scheldwoord<br />

gepaard is, bijvoorbeeld Biesheuvel aan "klotebibber". Bij "trul" moest ik dadelijk denken aan het<br />

avontuur van Bommel genaamd "De Trullenhoedster", helaas niet als bron genoemd. Het<br />

woordenboek geeft als definitie ven "trul" trouwens "goedgelovige of suffe vrouw", terwijl het bij<br />

Toonder om suffe mannen gaat die zich laten inpakken door een mooie jonge heks en in<br />

schaapachtige trullen veranderd worden.<br />

Etnofaulismen en racisme<br />

De Coster meldt in zijn woord vooraf dat etnofaulismen (scheldwoorden voor etnische groepen) in<br />

voorgaande <strong>scheldwoordenboek</strong>en meestal ontbraken. Dat mag gerust opmerkelijk heten, want zoals<br />

De Coster zelf al opmerkt, waarom zou men wel scheldwoorden voor gehandicapten opnemen maar<br />

geen scheldwoorden voor etnische groepen? De Coster wijt die lacune m.i. terecht aan politieke<br />

correctheid. Een dergelijke, vanuit wetenschappelijk oogpunt verwerpelijke, hypocrisie toont wat mij<br />

betreft een te ver doorschieten van politieke correctheid aan, al is het vanuit cultuuranalytisch oogpunt<br />

zeer interessant om dat te observeren. Dat De Coster wel dergelijke etnofaulismen opneemt geeft aan<br />

dat de tijden veranderd zijn. Ik trof in het woordenboek ook een scheldwoord voor Friezen aan,<br />

bedacht door Reve, dat geen algemene ingang heeft gevonden, want het was mij onbekend. Het gaat<br />

om het scheldwoord polderaap.<br />

Etnofaulismen zijn natuurlijk kwetsend voor diegenen die zichzelf <strong>tot</strong> een bepaalde bevolkingsgroep<br />

rekenen, en daar minimaal positieve gevoelens bij hebben, ik zou haast zeggen, "trots op zijn". Welnu,<br />

het kwetsend gehalte van polderaap is stellig gering, want het doet mij als Fries niets, terwijl ik wel<br />

degelijk kwaad was toen Plasterk enkele jaren geleden het Fries als een spraakgebrek aanmerkte.<br />

Dat het kwetsend gehalte van polderaap zo laag is, komt ook omdat het onbekend is.<br />

De herinnering aan een dergelijk gevoel van gekwetstheid helpt om de boosheid van andere etnische<br />

groepen te begrijpen (geheel los van de vraag naar de moreel-educatieve waarde van het gekwetst<br />

worden). In het citaat bij "pindachinees" vertelt Brinkhorst: "In Groningen werd ik voor pindachinees<br />

uitgescholden. Dat laat je niet meer los." In dezelfde trant reageerde de voetballer Babel, die het<br />

evenmin als Ten Cate aan Perez konden vergeven dat hij een grensrechter voor "kankerneger" had<br />

uitgescholden; het woord "kankerneger" ontbreekt overigens in het <strong>Groot</strong> Scheldwoordenboek.<br />

Andere mensen voelen zich echter niet voor eeuwig of zelfs helemaal niet gekwetst door<br />

etnofaulismen, blijkens het anonieme citaat bij "pingpong": "We werden wel eens nageroepen met<br />

'poepchinees' of 'pingpong', maar ik heb dat toch niet als discriminatie ervaren" (Elsevier, 07/03/1992).<br />

Opmerkelijk is dat, hoewel etnofaulismen vaak niet in woordenboeken werden opgenomen, racistische<br />

grappen wel in moppenboeken verschenen, zie bijvoorbeeld Ferdinandusse (1997). Wellicht hangt dat<br />

samen met het feit dat moppenboeken mikken op een doelgroep die zich lager in de maatschappelijke<br />

hiërarchie bevindt (zie Kuipers 2001) dan de doelgroep voor gepopulariseerde woordenboeken.<br />

Betekenis van scheldwoorden<br />

Alle scheldwoorden betekenen eigenlijk hetzelfde, maar de gebruikscontext is vaak verschillend en de<br />

'oorzaak' die het scheldwoord suggereert. Kankerneger en gleufdier betekenen beide 'U bent<br />

minderwaardig'. In het ene geval wordt het scheldwoord verbonden met ras, in het andere geval met<br />

geslacht. Het is vermakelijk om de context van een scheldwoord te leren kennen, vooral in oudere<br />

literatuur waar een scheldwoord soms contrasteert met de beschouwende toon. Een voorbeeld<br />

daarvan: "Heee! Ouwe bamivreter!" Zo wild en jongensachtig had ik Pa nog nooit meegemaakt."<br />

(Tjalie Robinson, Piekerans, 1954). Minder geslaagd vond ik het volgende citaat bij halve gare, dat er<br />

met de haren bijgesleept is, en wel heel weinig context bevat: "Halve gare", zei hij (Cissy van<br />

Marxveldt, Een zomerzotheid, 1927). Zulke citaten kunnen evengoed achterwege blijven, want ze<br />

verschaffen niet genoeg context om informatief te zijn.<br />

2

---

Theorie van scheldwoorden en het Woord Vooraf<br />

Aan het eigenlijke woordenboek gaat een inleiding vooraf van 5 bladzijden. Dat is eigenlijk een<br />

gemiste kans. Over scheldwoorden valt een heleboel interessants te vertellen dat zowel voor de<br />

wetenschapper als de liefhebber van belang is, men vergelijke het boekwerk van <strong>Van</strong> Sterkenburg, in<br />

de wandelgangen aangeduid als het Vloekenboek. De Coster gaat heel summier in op de vraag<br />

waarom mensen schelden. Toch is het schelden heel aktueel, enerzijds vanwege de maatschappelijke<br />

discussie over normvervaging, anderzijds omdat er een duidelijke verbinding is tussen het schelden<br />

en ethiek. Alle scheldwoorden hebben m.i. een gemeenschappelijke betekeniskern, die erop neerkomt<br />

dat de uitgescholden persoon inferieur is, gemeten volgens een bepaalde, vaak ethische maatstaf.<br />

Men vergelijke de volgende twee uitingen:<br />

Klootzak!<br />

U bent een slecht mens.<br />

Een gemeenschappelijke betekeniskern kan deze beide uitlatingen niet ontzegd worden.<br />

Daarnaast zijn scheldwoorden ook vaak expliciet bedoeld om mensen te kwetsen, wat bij het<br />

neutralere "U bent een slecht mens" veel minder het geval is. Schelden kan als zodanig een uiting zijn<br />

van reactieve agressie. Bij mannen is agressie onder andere meetbaar doordat er sprake is van een<br />

verhoogde productie van testosteron (Frijda 1988:416). Aldus is er een band tussen talige<br />

verschijnselen als vloeken en schelden enerzijds en fysiologisch meetbare agressie anderzijds.<br />

Daarnaast wijst De Coster heel summier op het cultuurbepaalde aspect van scheldwoorden door het<br />

Spaanse hijo de puta ("hoerenzoon") te noemen. Daar was ook veel meer van te maken geweest. Uit<br />

de Vragenlijsten van het Meertens Instituut blijkt dat vloek- en scheldwoorden uit de Randstad veel<br />

vaker aan ziekten refereren ("teringlijer!") dan op het platteland. Dat hangt samen met het feit dat<br />

uitbraken van besmettelijke ziekten in de stad voor veel meer slachtoffers zorgden dan op het<br />

platteland. Kortom, het woordenboek zou met een stevige gepopulariseerde introductie over<br />

scheldwoorden voor de doelgroep zeker aan waarde hebben gewonnen.<br />

Tot besluit<br />

Dit woordenboek is op de eerste plaats geschreven voor de geïnteresseerde leek: het woordenboek<br />

heeft vooral het karakter van een kadoboek voor wie in taal geïnteresseerd is. Toch biedt het ook voor<br />

wetenschappelijk onderzoek een fraaie verzameling scheldwoorden. Kortom, al met al is dit boek een<br />

waardevolle bijdrage, zowel aan de taalwetenschap als aan de popularisering daarvan.<br />

Bibliografie<br />

Boon, T. den (2007) "Ongezien de tiefus." De taal van 'shocklog' GeenStijl. Onze Taal 76, 12.<br />

Ferdinandusse, R. (1997) Weer meer misselijke grappen. (7e herziene vermeerderde druk,<br />

gepubliceerd onder het pseuoniem Archaïvarius). De Arbeiderspers, Amsterdam.<br />

Frijda, Nico H. (1988) De emoties. Een overzicht van onderzoek en theorie. Bert Bakker, Amsterdam.<br />

[The emotions. Cambridge University Press. 1986].<br />

Hoekstra, E. (2007) Recensie van "Heidi Aalbrecht en Pyter Wagenaar, Woordenboek van platte taal."<br />

Trefwoord 2007. http://www.fryske-akademy.nl/fa/uitgaven/trefwoord/jaargang-2007/jaargang-2007.<br />

Kuipers, G. (2001) Goede humor, slechte smaak. Dissertatie, UvA.<br />

Sterkenburg, P. van (1997) Vloeken. Een cultuurbepaalde reactie op woede, irritatie en frustratie.<br />

Sdu/Standaard, Leiden.<br />

3