finalVersion

Inhoudsopgave 

Reconstructies: ankers in tijd en ruimte, of schandalige nostalgie? 

Voor mijn vader, Sjoerd P. Mesman (1947-1994) 

1

Inhoudsopgave 

2

Dankwoord 

Inhoudsopgave 

Deze thesis had niet tot stand kunnen komen zonder de inspirerende en vakkundige 

thesisbegeleiding van Marlite Halbertsma, het accurate tweede lezerschap van Ton Bevers, de 

onmisbare bijdrage van mijn respondenten Fer Boshouwers, Gerda Cornelissen-Bakker, Wim 

Denslagen, Erika Happe, Wessel de Jonge, Kees Jurgens, Marieke Kuipers, Joris Molenaar, 

Willem van der Bas, Koen Ottenheym, Wytze Patijn, Peter Rietbergen, Joost Rosendaal, Cees 

Voorham en Paul van Well, en tot slot de mentale steun van Lotte Hofsteenge, Linda Mesman, 

Yvonne Arnold en Bram van Hooren. Ik wil graag al deze personen hartelijk danken voor de 

tijd, de energie en het geduld waarmee zij mijn afstuderen mogelijk hebben gemaakt. 

3

Inhoudsopgave 

4

INHOUDSOPGAVE 

Inhoudsopgave 

1 INLEIDING .................................................................................................................... 9 

1.1 Motivatie & probleemstelling...................................................................................................10 

1.1.1 Reconstructies ............................................................................................................................. 10 

1.1.2 Denslagen en Riegl...................................................................................................................... 11 

1.1.3 Probleemstelling & onderzoeksvragen ...................................................................................... 13 

1.2 Methodologie ............................................................................................................................15 

1.2.1 Methodologische keuzes............................................................................................................. 15 

1.2.2 Methodiek ................................................................................................................................... 16 

1.3 Dataverzameling en -analyse....................................................................................................18 

1.3.1 Teksten ........................................................................................................................................ 18 

1.3.2 Casussen....................................................................................................................................... 18 

1.3.3 Interviews.................................................................................................................................... 20 

1.3.4 Gefundeerde theorie in vijf stappen........................................................................................... 22 

1.4 Casusbeschrijvingen..................................................................................................................25 

1.4.1 Haringpakkerstoren, Amsterdam............................................................................................... 25 

1.4.2 Donjon, Nijmegen....................................................................................................................... 26 

1.4.3 Pomphuis, Hellevoetsluis ........................................................................................................... 29 

1.4.4 De Kiefhoek, Rotterdam............................................................................................................. 32 

1.4.5 St. Lucasgildehuis, Delft ............................................................................................................. 34 

1.4.6 De ‘Utrecht’, Utrecht .................................................................................................................. 36 

1.4.7 Philipspaviljoen, Brussel/Eindhoven ......................................................................................... 38 

1.4.8 Paleis voor Volksvlijt, Amsterdam............................................................................................. 40 

2 THEORETISCH KADER............................................................................................. 45 

2.1 Denslagen ..................................................................................................................................46 

2.1.1 Denslagen en Romantisch modernisme..................................................................................... 46 

2.1.2 Traditionalisme, historisme, herbouw en reconstructies.......................................................... 46 

2.1.3 Moderniteit ................................................................................................................................. 49 

2.1.4 Expressie van de tijd ................................................................................................................... 51 

2.1.5 Monumentenzorg en professionalisering .................................................................................. 53 

2.1.6 Authenticiteit.............................................................................................................................. 55 

2.2 Riegl...........................................................................................................................................57 

2.2.1 Riegl en zijn waardenstelsel ....................................................................................................... 57 

2.2.2 Ouderdomswaarde...................................................................................................................... 58 

2.2.3 Historische waarde...................................................................................................................... 60 

2.2.4 Bewuste herdenkingswaarde...................................................................................................... 61 

2.2.5 Gebruikswaarde .......................................................................................................................... 62 

5

Inhoudsopgave 

2.2.6 Nieuwheidswaarde......................................................................................................................63 

2.2.7 Relatieve artistieke waarde.........................................................................................................65 

2.3 Het fasenstelsel ......................................................................................................................... 67 

2.3.1 Toelichting fasenstelsel...............................................................................................................67 

2.3.2 Toelichting fase 1: ontwerp en bouw.........................................................................................70 

2.3.3 Toelichting fase 2: gebruik en aanpassingen..............................................................................71 

2.3.4 Toelichting fase 3: afbraak ..........................................................................................................72 

2.3.5 Toelichting fase 4: fysieke afwezigheid......................................................................................73 

2.3.6 Toelichting fase 5: realisatie .......................................................................................................74 

3 DATA-ANALYSE: DE REFERENTIEFASEN ..............................................................79 

3.1 Fase 1: Ontwerp en bouw ........................................................................................................ 80 

3.1.1 Voorgeschiedenis gebouw ..........................................................................................................80 

3.1.2 Naamsbekendheid architect .......................................................................................................81 

3.1.3 Uniciteit vormgeving ..................................................................................................................83 

3.1.4 Uniciteit functie ..........................................................................................................................85 

3.1.5 Schoonheid ..................................................................................................................................87 

3.1.6 Omgeving ....................................................................................................................................89 

3.1.7 Van tekening naar gebouw.........................................................................................................90 

3.2 Fase 2: Gebruik en aanpassingen ............................................................................................. 92 

3.2.1 Gebruik en gebruikers.................................................................................................................92 

3.2.2 Aanpassingen...............................................................................................................................93 

3.2.3 Bouwsporen en natuurlijke slijtage............................................................................................97 

3.2.4 Omgeving ....................................................................................................................................98 

3.3 Fase 3: Afbraak........................................................................................................................ 100 

3.3.1 Tijdelijkheid ..............................................................................................................................100 

3.3.2 Rampen......................................................................................................................................101 

3.3.3 Verval.........................................................................................................................................102 

3.3.4 Financiën ...................................................................................................................................103 

3.3.5 Stadsvernieuwing ......................................................................................................................106 

3.3.6 Politieke omwentelingen..........................................................................................................109 

3.3.7 Artistieke overwegingen...........................................................................................................110 

3.4 Fase 4: Fysieke afwezigheid ................................................................................................... 111 

3.4.1 Overblijfselen ............................................................................................................................111 

3.4.2 Collectief geheugen...................................................................................................................113 

3.4.3 Vervangingen ............................................................................................................................116 

3.4.4 Omgeving ..................................................................................................................................121 

6

Inhoudsopgave 

4 DATA-ANALYSE: DE REALISATIEFASE................................................................ 127 

4.1 Fase 5(a): Bouwtechnische haalbaarheid ...............................................................................128 

4.1.1 Documentatie............................................................................................................................ 128 

4.1.2 Ambachtelijkheid...................................................................................................................... 133 

4.1.3 Ingrepen .................................................................................................................................... 137 

4.2 Fase 5(b): Financiële haalbaarheid.........................................................................................142 

4.2.1 Financiering bouw .................................................................................................................... 142 

4.2.2 Exploitatie ................................................................................................................................. 145 

4.2.3 Toerisme.................................................................................................................................... 150 

4.3 Fase 5(c): Echtheid versus namaak.........................................................................................154 

4.3.1 Geschiedvervalsing ................................................................................................................... 154 

4.3.2 Kitsch......................................................................................................................................... 158 

4.3.3 Anton Pieck, decorbouw & Disneyficatie ............................................................................... 160 

4.3.4 Creativiteit................................................................................................................................. 163 

4.4 Fase 5(d): Tijdsgeest ................................................................................................................168 

4.4.1 Eigentijdsheid............................................................................................................................ 168 

4.4.2 Nostalgie.................................................................................................................................... 171 

4.4.3 Identiteit.................................................................................................................................... 175 

4.4.4 Politieke inspraak...................................................................................................................... 178 

4.4.5 Trend ......................................................................................................................................... 182 

5 CONCLUSIE............................................................................................................... 185 

5.1 Onderzoeksresultaten .............................................................................................................186 

5.2 Slotwoord ................................................................................................................................189 

6 BRONNENLIJST........................................................................................................ 193 

6.1 Primaire bronnen (interviews)...............................................................................................194 

6.2 Boeken en tijdschriften...........................................................................................................194 

6.3 Kranten....................................................................................................................................198 

6.4 Websites ..................................................................................................................................200 

6.5 Overig ......................................................................................................................................200 

6.6 Afbeeldingen ...........................................................................................................................201 

7 BIJLAGEN .................................................................................................................. 207 

7.1 Bijlage 1: Relevante achtergrondinformatie over respondenten..........................................208 

7

Inhoudsopgave 

8

1 INLEIDING 

9

1.1 Motivatie & probleemstelling 


1.1.1 Reconstructies 

Initiatieven voor reconstructies van verdwenen monumenten lijken de laatste jaren steeds 

vaker de kop op te steken. In de media krijgen ze in ieder geval in toenemende mate aandacht. 

Maar reconstructies zijn omstreden. De monumentenzorg beziet dergelijke initiatieven met 

argusogen, net als veel kunsthistorici. En niet alleen binnen de wereld van behoud en 

bestudering van bouwkundig cultureel erfgoed heeft men zo zijn bedenkingen. Ook binnen de 

hedendaagse architectenwereld wordt er veelal negatief gereageerd op plannen voor 

reconstructies. 

De monumentenzorg en architectuurhistorici bestuderen, beschermen, documenteren en 

restaureren als waardevol aangemerkte bouwwerken uit het verleden. Het voornaamste doel 

daarbij is dat ook de komende generaties van de hoogtepunten uit de architectuurgeschiedenis 

kunnen blijven leren en genieten. Maar wanneer een monument verdwenen is, kan het per 

definitie niet worden behouden. 1 Bovendien kan onderzoek alleen nog maar indirect 

plaatsvinden, aan de hand van lang niet altijd even betrouwbare overlevering. Het fysieke 

object zelf is immers weg, en een reconstructie wordt binnen dit sterk historisch georiënteerde 

werkveld maar zelden gezien als een bruikbare vervanging van het verdwenen monument. 

Een reconstructie is niet alleen (veel) nieuwer dan het oorspronkelijke gebouw, ook wijkt het 

in bouwkundige vorm onvermijdelijk op diverse punten af van het origineel. Om die redenen 

wordt de geschiedkundige waarde van een reconstructie door de monumentenzorg en de 

historici niet al te hoog ingeschat. 

Tegelijkertijd staat het reconstrueren van een historisch bouwwerk, in feite een 

rechtstreeks op het verleden gerichte vorm van nieuwbouw, haaks op de vernieuwingsdrang 

die sinds het einde van de negentiende eeuw overheerst bij toonaangevende architecten. De 

veelvoorkomende praktijk van de architectuurprijsvraag illustreert hoe architecten hun best 

doen om met spraakmakende en vooruitstrevende ontwerpen bekendheid en status onder 

collega’s en publiek te verwerven. 2 In een dergelijk competitief circuit is geen plaats voor 

reconstructies. De heersende gedachte onder architecten en architectuurcritici is namelijk dat 

aan het kopiëren van een bestaand ontwerp geen eer te behalen is. 

Uit het bovenstaande blijkt dat de reconstructie een problematische positie inneemt in het 

veld van de (oude en nieuwe) architectuur. Maar het feit dat de reconstructie door veel 

professionals wordt beschouwd als een randverschijnsel, neemt niet weg dat er wel degelijk 

1 Met monument wordt in het verdere verloop van deze thesis bedoeld: een gebouw dat in brede kring als een 

waardevol erfstuk wordt beschouwd. Alleen als ik het er expliciet bij vermeld, gaat het om een monument dat 

opgenomen is in een officiële monumentenlijst, en daardoor (van gemeente- of rijkswege) een beschermde status 

geniet. 

2 De hoge kosten en de relatief kleine winkans die daar tegenover staan, nemen architecten daarbij voor lief. 

(Lipstadt, H., ‘Can “art professions” be Bourdieuean fields of cultural production? The case of architecture 

competition’ in Cultural studies 17 (3/4) (2003), pp 313-325) 

10


Voorbeelden van reconstructies van verdwenen monumenten. Van links naar rechts: De Stoa van Attalos (Athene, 1956), het 

Knochenhauer-Ambtshaus (Hildesheim, 1989) en het Kommandantur (Berlijn, 2003). 

serieuze initiatieven ondernomen worden om gebouwen terug te brengen in het straatbeeld 

waaruit ze, sinds kortere of langere tijd, verdwenen zijn. In het verleden gebeurde dat al, en 

vandaag de dag is dat niet anders. Het lijkt er zelfs op dat het tegenwoordig steeds meer 

voorkomt, mede dankzij de toenemende populariteit onder de Nederlandse bevolking van 

nostalgische vormgeving (in de architectuur maar ook daarbuiten). Toch hebben uiteindelijk 

de initiatieven maar in een klein aantal gevallen tot daadwerkelijke bouwwerken geleid. 

Vooralsnog is de reconstructie van verdwenen monumenten een marginaal verschijnsel, zeker 

in verhouding tot het aantal restauraties van authentieke monumenten en de bouw van 

nieuwe bouwwerken volgens eigentijds ontwerp. 

De plannen voor reconstructies weten niettemin in vrijwel alle gevallen uitgesproken 

reacties los te maken. In de eerste plaats zijn het natuurlijk de voorstanders die zich roeren, om 

hun wens in vervulling te zien gaan. Maar ook de tegenstanders, opvallend vaak professionals 

uit de eerdergenoemde kringen van monumentenzorg, kunstgeschiedenis en het 

architectenvak, grijpen dergelijke initiatieven aan om hun eigen ideeën over architectuur 

kenbaar te maken. En in die ideeën, die een grote invloed kunnen uitoefenen op de politieke 

besluitvorming, is vaak geen plaats is voor reconstructies. 

Juist het feit dat de reconstructie een omstreden randverschijnsel is, maakt het zo’n 

interessant onderwerp voor onderzoek. De reacties die reconstructies oproepen, van zowel 

voor- als tegenstanders, leggen veel bloot van de denkwijzen die binnen bepaalde 

beroepsgroepen (of andere sociologisch verbonden groeperingen) blijken te heersen, soms op 

het dogmatische af. En dat is, naast mijn interesse in architectuur en cultureel erfgoed, de 

belangrijkste reden geweest de argumentatie rondom de reconstructie van verdwenen 

monumenten te kiezen als onderwerp voor mijn masterthesis. 

1.1.2 Denslagen en Riegl 

Natuurlijk is niet iedereen binnen de monumentenzorg en de kunstgeschiedenis fel gekant 

tegen reconstructies. En er zijn ook heus wel architecten te vinden die met plezier meewerken 

aan het maken van plannen voor een reconstructie, of er zelfs het initiatief toe nemen. Toch 

komt de hierboven geschetste situatie, waarin de professionals de veelal nostalgisch getinte 

reconstructie-initiatieven hevig bekritiseren, in grote lijnen overeen met het beeld dat Wim 

Denslagen schetst in zijn boek Romantisch modernisme. 

11


In Nederland staat Denslagen, hoogleraar en medewerker van de Rijksdienst voor 

Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM), tegen wil en dank bekend als de 

kenner op het gebied van reconstructies in de architectuur. 3 Die reputatie heeft hij vooral te 

danken aan zijn betoog in Romantisch modernisme. Maar ook daarnaast heeft hij regelmatig 

over het onderwerp gepubliceerd, onder andere in de hoedanigheid van redacteur van het 

internationaal georiënteerde boek Architectural Imitations. Andere auteurs die zich met 

reconstructies bezighouden, laten het meestal bij één of een beperkt aantal opiniestukken in 

kranten, tijdschriften of publicaties die verschijnen naar aanleiding van de plannen voor een 

bepaalde reconstructie. De uitvoerigheid van het onderzoek van Denslagen heeft mij doen 

besluiten juist zijn boek Romantisch modernisme als vertrekpunt te nemen voor mijn thesis. 

Vooropgesteld moet worden, dat de analyses van Denslagen in Romantisch modernisme 

nog ruim voldoende ruimte laten om mijn thesis bestaansrecht te verlenen. Hij besteedt in zijn 

boek weliswaar de nodige aandacht aan de argumentatie rondom reconstructies, maar het 

vormt niet de kern van zijn betoog. Dat dit onderwerp in mijn thesis wel centraal staat, biedt 

mij de mogelijkheid specifieker op het fenomeen in te gaan en de bevindingen van Denslagen 

verder uit te werken, dan wel van kritische aantekeningen te voorzien. 

Zo wil ik in mijn onderzoek graag te weten komen of en hoe de argumenten die Denslagen 

in Romantisch modernisme de revue laat passeren, ook van toepassing zijn op het debat 

rondom (plannen voor) reconstructies in Nederland. Zelf illustreert Denslagen zijn betoog 

namelijk voor het grootste deel met voorbeelden uit het buitenland, waarbij de debatten in 

Duitsland en België domineren. Bovendien betreffen de meeste van zijn casussen gebouwen 

die in een oorlogssituatie aam hun eind zijn gekomen, wat in de beleving van de meeste 

mensen toch een heel andere categorie vormt dan gebouwen die moedwillig zijn afgebroken. 

Dat heeft vooral te maken met de zware politieke en emotionele lading van oorlogsgeweld. 

Aan mij dus de taak te onderzoeken hoe het debat gevoerd wordt wanneer gebouwen niet 

door bommen en granaten ten onder zijn gegaan, maar om andere redenen het veld hebben 

moeten ruimen. 

En er was voor mij nog een andere reden om het onderzoek van Denslagen aan te vullen 

met mijn eigen thesis. Alhoewel Denslagen een overtuigende uiteenzetting geeft over de 

manier waarop verschillende specifieke beroepsgroepen hun mening vormen en uiten ten 

aanzien van reconstructies, gaat hij daarbij niet erg systematisch te werk. 4 Ten behoeve van 

een heldere analyse van de discussie over de vraag hoe een reconstructie gelegitimeerd of juist 

bestreden kan worden, probeer ik in deze thesis een meer systematische benadering toe te 

passen dan Denslagen doet. 

3 In 2006 zijn de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ) en de Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek 

(ROB) gefuseerd in de RACM. Om verwarring te voorkomen zal ik in het verdere verloop van de thesis uitsluitend 

de term RACM gebruiken, ook als de Rijksdienst in de betreffende periode nog als RDMZ of ROB aangeduid werd. 

4 Dit komt wellicht mede doordat delen van het boek eerder als losse teksten gepubliceerd zijn, onder meer in De 

Gids en Kunstschrift. 

12


De nadruk ligt daarbij op de overeenkomsten tussen de verschillende (plannen voor) 

reconstructies. Dit in tegenstelling tot de meeste teksten over dit onderwerp (van Denslagen, 

maar ook van anderen), die vaak juist de verschillen op de voorgrond plaatsen. Zo hoop ik 

uiteindelijk het in veel gevallen subjectief getinte commentaar op specifieke projecten te 

ontstijgen, zodat ik een aantal meer algemene uitspraken kan doen die in een ruime context 

behulpzaam kunnen zijn bij het voeren van het debat over (al dan niet gespecificeerde) 


Om tot zo’n resultaat te kunnen komen maak ik, naast het werk van Denslagen, vooral 

gebruik van de verdiensten van Alois Riegl. Deze Weense kunsthistoricus bedacht aan het 

begin van de twintigste eeuw een waardenstelsel, aan de hand waarvan vastgesteld kan 

worden in hoeverre een monument bepaalde waarden bezit. Vandaag de dag leven we in een 

andere tijd dan Riegl, maar zijn denkbeelden zijn nog steeds zeer bruikbaar. Marieke Kuipers 

van de RACM pleit er zelfs voor om van de inmiddels lichtelijk vergeten waardencategorieën 

van Riegl weer een belangrijk uitgangspunt te maken in het hedendaagse monumentenbeleid. 

Het is echter nog maar de vraag of die categorieën ook toe te passen zijn op reconstructies, 

het onderwerp waar het in mijn thesis om draait. Hierboven is al uiteengezet dat 

reconstructies maar moeizaam in te passen zijn in de monumentenzorgpraktijk. Dat Riegl nog 

steeds actueel bevonden wordt binnen de monumentenzorg, wil dus niet zeggen dat ook een 

analyse van de argumentatie rondom reconstructies gebaat is bij zijn gedachtegoed. Daar komt 

nog bij dat het onwaarschijnlijk is dat Riegl zijn categorieën bedacht heeft met het maken van 

reconstructies in het achterhoofd. Hij gaat er in zijn werk in elk geval niet op in. Om deze 

redenen zou het één op één toepassen van de theorie van Riegl op reconstructies vermoedelijk 

een te geforceerde onderneming worden. Daarom ga ik in eerste instantie nog wel uit van de 

manier waarop Riegl met zijn categorieën de diverse waarden van monumenten beschrijft, 

maar bewerk ik ze vervolgens tot mijn eigen categorieënstelsel. Zo maak ik de concepten van 

Riegl beter toepasbaar op de reconstructies die ik in deze thesis zal onderzoeken. 

1.1.3 Probleemstelling & onderzoeksvragen 

De bovenstaande overwegingen en keuzes hebben de volgende probleemstelling 

opgeleverd: Verschillende partijen in Nederland beargumenteren dat reconstructies van 

verdwenen monumenten een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan het gewenste 

stadsbeeld. Anderen beweren juist dat die plannen voor reconstructies onoverkomelijke 

problemen met zich meebrengen. Welke invalshoeken liggen aan die tegengestelde 

opvattingen ten grondslag? Is er een systematiek te ontdekken in al die verschillende 

argumenten? En is elke casus uniek of is er sprake een overkoepelende thematiek? 

Om deze vrij algemene vragen te kunnen operationaliseren, heb ik eerst een 

onderzoeksperiode afgebakend. Ik heb daarbij gekozen voor de laatste twee decennia (het 

tijdvak van 1987 tot 2007 dus). Op basis van berichten in de media heb ik kunnen constateren 

dat er in die periode een toename heeft plaatsgevonden van het aantal plannen voor 

reconstructies van verdwenen monumenten. Vervolgens heb ik een aantal van die plannen, 

waarvan er een paar zijn uitgevoerd, geselecteerd. De selectiecriteria die ik daarbij heb 

13


toegepast, staan beschreven in subparagraaf 1.3.2. Aan de hand van een coderingstelsel, dat is 

afgeleid van dat het waardenstelsel van Riegl, wil ik op systematische wijze de discussiepunten 

die steeds in de casussen terugkomen uiteenzetten, verhelderen en (voor zover mogelijk) 

generaliseren. Daarnaast wil ik onderzoeken in hoeverre de theorieën van Denslagen uit 

Romantisch modernisme op mijn casussen van toepassing zijn. Deze onderzoeksopzet heeft 

zich vertaald in de volgende drie onderzoeksvragen: 

1: Welke argumenten voor en tegen reconstructies van verdwenen monumenten speelden 

de afgelopen twee decennia een rol in de discussie rondom dit onderwerp in Nederland? 

2: Hoe kunnen deze argumenten aan de hand van een coderingsstelsel op systematische 

wijze worden geanalyseerd, en in hoeverre kan het waardenstelsel van Riegl een bijdrage 

leveren aan dit coderingsstelsel? 

3: In hoeverre bevestigen mijn casusanalyses de theorieën van Denslagen in Romantisch 

modernisme? 

In het vervolg van dit inleidende hoofdstuk komen nu eerst uiteenzettingen over de 

toegepaste methodologie, de dataverzameling, de data-analyse en een korte beschrijving van 

de geselecteerde casussen aan bod. Daarna licht ik in hoofdstuk twee dat deel van het 

gedachtegoed van Denslagen en Riegl toe, dat relevant is voor mijn onderzoek. Vervolgens laat 

ik in datzelfde hoofdstuk zien hoe ik gebruik maak van hun bevindingen en concepten voor de 

ontwikkeling van een eigen analytisch stelsel. Aan de hand van dat stelsel analyseer ik in het 

derde en vierde hoofdstuk de argumenten die in de casussen naar voren komen. Niet de 

hierboven gestelde deelvragen, maar het in hoofdstuk twee behandelde stelsel vormt dus de 

leidraad voor de data-analyse in deze twee hoofdstukken. In de conclusie bezie ik of met de 

analyses de onderzoeksvragen afdoende beantwoord zijn. 

14

1.2 Methodologie 

1.2.1 Methodologische keuzes 


Het thema reconstructie van monumenten kan, net als elk willekeurig onderwerp waar 

sociologisch onderzoek naar wordt gedaan, vanuit verschillende epistemologische 

invalshoeken benaderd worden. Die invalshoek bepaalt voor een belangrijk deel de keuze voor 

een bepaalde onderzoeksmethodiek. In deze subparagraaf licht ik toe welke methodologische 

keuzes ik zelf heb gemaakt. Ik heb daarbij gebruik gemaakt van Researching Society and 

Culture van Clive Seale (redacteur). 

De empirische epistemologie is de eerste mogelijke invalshoek waar ik voor had kunnen 

kiezen. Deze methodologie is van oorsprong gebaseerd op de natuurwetenschappen. In 

navolging van vroeg demografisch onderzoek, werd zij begin negentiende eeuw voor het eerst 

in de sociale wetenschap toegepast. De onderzoekers wilden informatie verzamelen over 

(vooral de armoede onder) de bevolking. 5 Daarbij werd geprobeerd een causaal verband te 

leggen tussen oorzaak (bijvoorbeeld lage lonen, dronkenschap, kinderen) en gevolg (niet 

voldoende geld voor de eerste levensbehoeften). 

In de empirische epistemologie hebben kwantitatieve en waardevrije methoden de 

overhand. Deze methoden zijn bij uitstek geschikt om, met behulp van een groot aantal 

feitelijke data, strak omlijnde hypotheses te testen. Deze werkwijze komt echter niet overeen 

met de manier waarop ik inzicht wil krijgen in de argumentatie rondom reconstructies. De 

empirische epistemologie is daarom niet geschikt als uitgangspunt voor mijn onderzoeksopzet. 

De tweede mogelijkheid, de interpretatieve epistemologie, komt voort uit het vroege 

etnografische onderzoek naar de niet-westerse (en als primitief bestempelde) volkeren, waar 

de Europeanen vanaf de vijftiende eeuw mee in aanraking kwamen. Het draait binnen de 

interpretatieve epistemologie vooral om het menselijke gedrag, met alle motieven en intenties 

die daar bij horen. 6 Argumentatie is in principe een motivering van het besluit van individuen 

of groepen om voor of tegen iets te zijn. En aangezien argumenten de spil zijn van mijn 

onderzoek, past deze epistemologie goed bij de doelstellingen van mijn onderzoek. 

Om de beweegredenen van mensen te achterhalen, werd er op het methodische vlak in 

eerste instantie vooral observerende participatie toegepast. Na de Tweede Wereldoorlog kwam 

daar het diepgravende kwalitatieve interview bij. Interpretatieve onderzoekers gingen deze 

methode inzetten bij vraagstukken, die volgens hen niet adequaat te beantwoorden waren met 

de inflexibele en oppervlakkige kwantitatieve surveys van de empiristen. 7 En daarmee namen 

ze afstand van het (empiristische) denkbeeld dat de gedachtegang van mensen een optelsom 

zou zijn van feiten. 

5 Tonkiss, F., ‘History of social statistics and the social survey’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, 

Sage Publications, London (etc.) 2004, p 86 

6 Seale, C, ‘History of qualitative methods’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage Publications, 

London (etc.) 2004, p 100 

7 Idem, p 103 

15


De interpretatieve epistemologie heeft als uitgangspunt dat menselijke overwegingen het 

gevolg zijn van subjectieve interpretaties van feiten. Deze zijn volgens dit wetenschapsmodel 

alleen te achterhalen door bijvoorbeeld een open gesprek met sleutelfiguren aan te gaan, of 

door de betrokkenen van een casus van dichtbij te observeren. Meestal is het uiteindelijke doel 

om uit de bevindingen van dergelijke gedetailleerde casestudies een theorie af te leiden die 

door generalisering ook buiten de onderzochte situatie bruikbaar kan zijn. 

Er is nog een derde wetenschapsmodel mogelijk, de constructivistische epistemologie. De 

interpretatieve epistemologie bleek al geschikt als methodologische basis voor mijn onderzoek, 

maar ook de constructivistische benadering sluit goed aan bij mijn probleemstelling. De 

constructivisten zijn sterk beïnvloed door het postmoderne discours in de filosofie. Ze 

twijfelen sterk aan, of verwerpen zelfs helemaal, het bestaan en de meetbaarheid van feiten. 

Volgens de constructivisten zijn sociologische (en dus ook culturele) concepten geen onderdeel 

van een feitelijke realiteit buiten de mens, maar altijd menselijke constructies die tot uiting 

komen in teksten. 8 

Verschillende cultuurwetenschappers (waaronder de Britse historicus Lowenthal) hebben 

laten zien dat de betekenis van de term cultureel erfgoed, en de manier waarop mensen met 

cultureel erfgoed omgaan, zeer tijden plaatsgebonden is. Daaruit blijkt onder andere, dat er 

over dit begrip geen algemene overeenstemming of waarheid bestaat. Degenen met belangen 

bij de omgang met cultureel erfgoed, zoals professionals in de monumentenzorg, zullen hun 

standpunten dus moeten beargumenteren met behulp van een bepaald discours. 

Binnen het circuit van architecten en architectuurcritici geldt iets soortgelijks. Het 

discours van de modernistische architectuur, met zijn nadruk op vooruitgang, functionaliteit 

en de verwerping van het ornament, heeft enorme invloed gehad op wat er in de twintigste 

eeuw is gebouwd. Delen van dat discours hebben die invloed tegenwoordig nog steeds, zoals 

ook wordt benadrukt in de theorieën van Denslagen. 

1.2.2 Methodiek 

Typerend voor de constructivistische invalshoek is de methodiek van de discoursanalyse. 

In deze werkwijze staat centraal dat de onderzoeker probeert te achterhalen op welke wijze 

teksten hun eigen versies produceren van een sociologische kwestie. 9 Omdat de argumenten 

die in mijn onderzoek naar voren komen vaak hun oorsprong hebben in een bepaald discours, 

leek de discoursanalyse voor mij in eerste instantie een logische keuze. Of in ieder geval 

minstens zo logisch als de methoden die horen bij de interpretatieve epistemologie. 

Met de discoursanalyse als methodisch uitgangspunt, wilde ik aanvankelijk zoveel mogelijk 

secundaire bronnen verzamelen en analyseren. Op die manier zou ik proberen de discoursen 

van de verschillende bij reconstructies betrokken partijen te achterhalen. Wat de bronnen 

betreft dacht ik vooral aan boeken over dit onderwerp, aan politieke stukken en aan artikelen 

8 Dit lijkt enigszins op het idee van interpretaties, waar men in de interpretatieve epistemologie van uit gaat. 

9 Tonkiss, F., ‘Analysing text and speech: content and discourse analysis’ in Seale, C (red.), Researching Society and 

Culture, Sage Publications, London (etc.) 2004, p 376 

16


in kranten, in (vak)tijdschriften en op websites. Als er na de bestudering van deze bronnen 

nog lacunes zouden overblijven, wilde ik deze aanvullen met kwalitatieve interviews over één 

of meerdere specifieke casussen. 

Volgens de methodiek van de discoursanalyse zou ik mijn aandacht vervolgens moeten 

vestigen op de structuur en de mogelijke interpretaties van de teksten. Het zou daarbij van 

belang zijn om ten eerste de kernthema’s en argumentaties te vinden, ten tweede te zoeken 

naar variaties (bijvoorbeeld inconsistenties) binnen teksten, en ten derde de stiltes in de 

teksten op te sporen. 10 Met een dergelijke aanpak zou de constructivistische invalshoek op de 

eerste plaats komen, aangevuld met methoden van de interpretatieve epistemologie. 

Dit voornemen bleek in de praktijk niet reëel. Al in de beginfase van het onderzoek kwam 

ik er achter dat er in Nederland minder over reconstructies van monumenten is geschreven 

dan ik tot dan toe had aangenomen. Dat was vooral het geval in bronnen die zich richten op 

architecten en liefhebbers van hedendaagse architectuur. In bronnen die gericht zijn op de 

monumentenzorg bleek de aandacht voor reconstructies wat groter. Maar alles bij elkaar was 

er toch te weinig informatie voorhanden om er een gedegen discoursanalyse op los te laten. 

En er was nog een probleem met de discoursanalyse als primaire methode. Na een eerste 

vluchtige analyse van de teksten, bleek dat de verschillende discoursen van diverse 

beroepsgroepen minder duidelijk van elkaar te onderscheiden waren dan ik aanvankelijk had 

verwacht. De argumentatie van leden van een bepaalde beroepsgroep, bijvoorbeeld 

architecten, neigt over het geheel genomen zeker een bepaalde kant op, zoals Denslagen ook 

in zijn boek Romantisch modernisme betoogt. Er zijn echter ook aanmerkelijke onderlinge 

verschillen in mening tussen leden van eenzelfde beroepsgroep. Door het beperkte aantal 

casussen en bijbehorende sleutelfiguren in mijn thesis kunnen die onderlinge verschillen een 

grote invloed hebben op de uitkomsten van de analyses. Daarom was het voor het onderzoek 

beter om niet het discours, maar de afzonderlijke respondent aan te wijzen als basiseenheid 

van de analyse. 

Uiteindelijk hebben de problemen die ik ondervond bij de toepassing van de 

discoursanalyse er toe geleid dat ik deze niet langer als primaire methodiek heb aangehouden. 

Zij is vervangen door de methoden van de meer persoonsgeoriënteerde interpretatieve 

epistemologie, en dan in het bijzonder door het kwalitatieve interview. Aan deze beslissing 

heeft ook bijgedragen dat het veel efficiënter bleek te zijn om via interviews relevante 

informatie over de casussen te verzamelen dan via reeds bestaande teksten. Dat had te maken 

met het feit dat die laatste, zo bleek, vaak een relatief lage informatiedichtheid hebben. 

Op de achtergrond spelen de uitgangspunten van de discoursanalyse nog wel een rol. 

Aangezien de interpretatieve en de constructivistische epistemologie naar mijn idee geen 

onderlinge contradicties bevatten, lijkt mij dat echter geen probleem. In de volgende 

subparagraaf komt in detail aan bod, wat deze methodologische en methodische keuzes in de 

praktijk hebben betekend voor de aanpak van mijn onderzoek. 

10 Tonkiss (2004), p 378 

17

1.3 Dataverzameling en -analyse 


1.3.1 Teksten 

Zoals hierboven al staat beschreven, was het verzamelen van data voor mijn onderzoek 

begonnen met een inventariserende zoektocht naar secundaire bronnen. Toen ik naar 

aanleiding van die inventarisatie had besloten me meer te gaan concentreren op interviews, 

ben ik overgegaan op een nadere bestudering van de theorieën van Denslagen en Riegl. 11 

Op basis van de studie van die theorieën ben ik mij vervolgens gaan richten op de selectie 

van de data die ik nodig zou hebben voor mijn analyses, te beginnen bij geschreven teksten. 

Het totaal van teksten die op de een of andere manier betrekking hebben op reconstructies, 

vormen samen uiteraard een veel te grote populatie voor het soort (niet-kwantitatieve) 

onderzoek dat ik voor ogen had. De noodzakelijke selectie van teksten waarin naar voren komt 

hoe er door auteurs gedacht wordt over reconstructies, heeft plaatsgevonden op basis van 

theoretische overwegingen (‘theoretical sampling’). 12 Dit houdt in dat de geselecteerde teksten 

inhoudelijk een relevante bijdrage moeten leveren aan de beantwoording van de 

onderzoeksvragen. In de praktijk betekende die theoretical sampling vooral dat ik vanaf het 

moment dat ik de casussen geselecteerd had gericht ben gaan zoeken naar teksten die daar 

informatie over bevatten. 

1.3.2 Casussen 

Het achttal casussen dat in deze thesis geanalyseerd wordt, is geselecteerd op basis van een 

vijftal criteria. Als eerste criterium moet het een reconstructie betreffen van een monument, 

dat ooit (in zijn geheel) vrijwillig en doelbewust door een politiek erkende autoriteit is 

afgebroken. En die autoriteit behoort geen oorlogsvijand te zijn. Zoals ik in subparagraaf 1.1.2 

al opmerkte, vormen reconstructies van gebouwen die slachtoffer zijn geworden van een 

oorlog een heel aparte categorie. De complexe politieke en emotionele ladingen die aan 

oorlogsgeweld ten grondslag liggen zorgen ervoor, dat er over het algemeen tegen dat soort 

reconstructies heel anders wordt aangekeken dan tegen de reconstructie van monumenten die 

níet door een oorlogsvijand zijn gesloopt. Daarnaast is er over dergelijke reconstructies, onder 

ander door Denslagen, al relatief veel geschreven. Om deze twee redenen zijn casussen uit de 

oorlogsschadecategorie uitgesloten van mijn thesis. 13 

Een reconstructie van een monument dat is getroffen door een ramp valt in principe ook 

buiten het tweede criterium. In een dergelijke situatie is er immers zelden sprake van 

11 Ik heb me in verband met het onderzoek ook een periode verdiept in het werk van Bourdieu, maar zijn theorieën 

bleken bij nader inzien toch niet goed genoeg aan te sluiten bij mijn onderzoeksdoelstellingen en verzamelde data. 

Het gedachtegoed van deze invloedrijke Franse socioloog zal dus verder niet (expliciet) in mijn thesis terugkomen. 

12 Tonkiss, F, ‘Using focus groups’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage Publications, London 

(etc.) 2004, p 202 

13 Desondanks komt het thema oorlogsschade wel een aantal keer in de thesis terug, meestal om de geselecteerde 

casussen mee te contrasteren. 

18

Het stadscentrum van Warschau: in de Tweede Wereldoorlog 

grotendeels verwoest, na de oorlog (selectief) gereconstrueerd. 


vrijwillige afbraak. Net als bij oorlogsschade, geeft de onvrijwilligheid van de afbraak bij een 

ramp de discussie over reconstructies een karakter dat afwijkt van de casussen die wél voldoen 

aan het eerste criterium. Maar de complexiteit en de emoties bij een ramp zijn over het 

algemeen wel minder groots dan bij een oorlog. Om redenen die ik in paragraaf 1.4.8 verder 

toelicht, is met betrekking tot het uitsluiten van door een ramp getroffen monumenten voor 

één casus een uitzondering gemaakt. 

Reconstructie van de (in 1944 gesneuvelde) Arnhemse 

tramremise in het Nederlands Openluchtmuseum. 

Vanuit eenzelfde soort redenering als bij het eerste criterium moet de reconstructie 

volgens mijn tweede criterium in de openbare ruimte (komen te) staan. Het maakt namelijk 

een groot verschil of een reconstructie binnen de muren van een kunst- of openluchtmuseum 

(of een themapark) wordt opgericht, of dat een onderdeel is van het publieke domein. Net als 

het verschil tussen vrijwillige en onvrijwillige afbraak heeft dit verschil grote invloed op de 

argumentatie. En ook hier vormen het daardoor verschillende categorieën, die apart 

onderzocht dienen te worden. Omdat de confrontatie tussen architectuur en de openbare 

ruimte mijn inziens de meest interessante thematiek oplevert, heb ik ervoor gekozen alleen 

casussen uit de openbare ruimtecategorie te selecteren. 

Het derde criterium is actualiteit. In de onderzoeksvragen is al opgenomen dat de 

reconstructie in de laatste twee decennia moet hebben plaatsgevonden. In het geval van de 

(vooralsnog) onuitgevoerde initiatieven voor reconstructie moeten de plannen binnen die 

periode ontstaan zijn. 14 

Als vierde criterium moeten de casussen onderling een grote diversiteit aan eigenschappen 

bezitten, uiteraard binnen de grenzen van de andere vier criteria. Mijn vooronderstelling is dat 

een grotere variëteit van casussen ook een grotere hoeveelheid bruikbare argumenten 

oplevert. Daarmee kan vervolgens een completer beeld over reconstructies geschetst worden, 

en wordt de analyse op een breder veld toepasbaar. 

Het vijfde en laatste criterium van de selectieprocedure is de hoeveelheid aandacht die de 

casussen in de verzamelde teksten krijgen. Meer informatie over een casus betekent simpelweg 

meer data voor mijn onderzoek. 

14 Als gevolg van de andere vier criteria is de uitkomst van de selectie dat het merendeel van de geselecteerde 

casussen betrekking heeft op de laatste 5 à 10 jaar. 

19


Het selectieproces heeft vier primaire, en vier secundaire casussen opgeleverd. Met primair 

bedoel ik hier, dat ik mijn onderzoek in eerste instantie met deze casussen begonnen ben. Aan 

deze casussen heb ik uiteindelijk ook het meeste onderzoek gewijd. De secundaire casussen 

zijn gedurende het onderzoek toegevoegd om het gewenste brede spectrum te kunnen beslaan. 

De primaire casussen zijn: de Haringpakkerstoren in Amsterdam, het Pomphuis in 

Hellevoetsluis, de Donjon in Nijmegen en De Kiefhoek in Rotterdam. Het lijstje secundaire 

casussen bestaat uit het Philipspaviljoen in Eindhoven, het St. Lucasgildehuis in Delft, de 

‘Utrecht’ in Utrecht en tot slot het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam. 

Dankzij de selectiecriteria vertegenwoordigen de acht casussen actuele (plannen voor) 

reconstructies van monumenten, die als gevolg van (geweldloos) beleid ten onder zijn 

gegaan. 15 Wat de eigenschappen betreft is er een grote variëteit tussen de casussen. Zo 

bestrijken ze spectra van de middeleeuwen tot de jaren vijftig van de vorige eeuw, en van 

schetsmatige plannen tot voltooide bouwwerken. Ze staan allemaal (gepland) in de openbare 

ruimte en vanzelfsprekend is van elk van de casussen genoeg informatie beschikbaar om ze te 

kunnen gebruiken in de analyses. 

In paragraaf 1.4 worden de casussen per stuk kort beschreven (met eerst de vier primaire 

casussen, maar verder in willekeurige volgorde). In de hoofdstukken drie en vier worden de 

casussen aan de hand van diverse thema’s geanalyseerd. Het is in het beperkte bestek van de 

thesis onmogelijk om van elke casus een even uitgebreide analyse gegeven. Daarom is er 

meestal voor gekozen om per thema alleen de meest typerende voorbeelden te bespreken. 

Wanneer het bij een bepaald thema nodig wordt geacht, komt wel elke casus aan bod. In die 

gevallen worden de meest typerende casussen uitvoeriger besproken dan de rest. 

1.3.3 Interviews 

Per primaire casus heb ik twee of meer sleutelfiguren geïnterviewd. Over de twee 

eerstgenoemde secundaire casussen, het Philipspaviljoen en het St. Lucasgildehuis, heb ik per 

casus één persoon ondervraagd. Over de andere twee secundaire casussen hebben er geen 

interviews plaatsgevonden. In totaal heb ik veertien gesprekken gehad. Deze duurden 

gemiddelde ongeveer anderhalf uur, met een variatie van een kleine drie kwartier tot ruim 

drie uur. 

Omdat ik de diverse standpunten uit de verschillende relevante beroepsvelden in het vizier 

wilde krijgen, was het bij de selectie van de sleutelfiguren van belang dat ze ook uit die 

verschillende beroepsvelden afkomstig zouden zijn. In die opzet ben ik geslaagd. Hoewel de 

respondenten in principe op persoonlijke titel spraken, kunnen ze (tot op zekere hoogte) 

beschouwd worden als vertegenwoordigers van de gemeentepolitiek, het architectenveld, de 

aannemerswereld, de welstandscommissies, de monumentenzorg, initiërende stichtingen en 

(financieel) ondersteunende fondsen. Per casus is steeds bekeken welke beroepsgroepen voor 

die specifieke casus het meest relevant waren, en welke sleutelfiguren er op basis daarvan het 

15 Zoals eerder gezegd wat de vrijwillige afbraak betreft op één uitzondering na, zie subparagraaf 1.4.8. 

20


best benaderd konden worden. Bij de beschrijvingen van de casussen in paragraaf 1.4 is 

aangegeven welke respondenten uiteindelijk over welke casus ondervraagd zijn (zie daarvoor 

ook de bronnenlijst en bijlage 1). 

De respondenten hebben allemaal met elkaar gemeen dat het professionals zijn. Daar heb 

ik bewust voor gekozen. Ik wil met mijn thesis onder andere de theorie van Denslagen (die ik 

ook geïnterviewd heb) staven, en die theorie geeft vooral verklaringen voor de argumenten 

van professionals. Denslagen noemt de meningen van de leken wel, maar gaat wat hun 

argumenten betreft niet dieper in op de achterliggende structuren. Een aanvullende reden om 

alleen professionals te interviewen, was het feit dat zij toch degenen zijn die de beslissende 

posities innemen als het gaat om het wel of niet reconstrueren van monumenten. Bovendien 

participeren zij het meest actief, en met de meeste autoriteit, in het (al dan niet 

wetenschappelijke) debat over monumentenzorg en architectuur. 

De hierboven beschreven werkwijze komt er op neer, dat ik bij het selecteren van de 

respondenten gebruik heb gemaakt van theoretical sampling, net als bij de selectie van de 

teksten en casussen. Ik ben de sleutelfiguren vooral op het spoor gekomen via artikelen, 

websites, e-mail en een aantal telefoontjes. Op twee uitzonderingen na, was iedereen bereid 

medewerking te verlenen aan een face to face interview. Het voornemen was overigens om 

per primaire casus een voor- en een tegenstander te interviewen, maar dat is uiteindelijk alleen 

bij de Donjon en De Kiefhoek echt gelukt. De tegenstander van de reconstructie van de 

Haringpakkerstoren die ik op het oog had bleek niet beschikbaar, en van de reconstructie van 

het Pomphuis waren er geen uitgesproken tegenstanders te vinden. 

Dat gebrek aan geïnterviewde tegenstanders van het Pomphuis is in zekere zin typerend 

voor het vrijwel uitblijven van een controverse rondom deze reconstructie, en daarom acht ik 

het acceptabel dat ik bij deze primaire casus geen tegenstander gesproken heb. Wat de 

Haringpakkerstoren betreft is het ontbreken van geïnterviewde tegenstanders vooral 

gecompenseerd door een zeer bruikbare publicatie, waarin essays staan van zowel voor- als 

tegenstanders van de reconstructie van het Amsterdamse bouwwerk. Bovendien heb ik in de 

meeste interviews de respondenten niet alleen ondervraagd over de casus waar ze zelf direct 

bij betrokken zijn (geweest), maar ook over hun ideeën met betrekking tot de andere casussen. 

In de interviews heb ik de argumenten van de respondenten terloops aan bod laten komen. 

Dat wil zeggen dat ik niet op de man af heb gevraagd welke argumenten hij of zij heeft, om 

voor of tegen reconstructies te zijn. In plaats daarvan, heb ik de respondenten via de omweg 

van een lijst met thema's (een topiclist) naar hun opvattingen gevraagd. Deze lijst, met thema’s 

als tijdsgeest, kitsch en de betrouwbaarheid van documentatiemateriaal, heb ik ontleend aan 

de theorieën van Denslagen en Riegl. 

Met deze interviewmethode wilde ik de respondent tot spontane antwoorden verleiden, 

wat met het expliciet vragen naar zijn of haar argumenten minder goed mogelijk was geweest. 

Ik streefde die spontaniteit na ten behoeve van een adequaat beeld van de opvattingen van de 

respondenten. De zoektocht naar spontane antwoorden werd overigens ook ondersteund door 

de relatief grote flexibiliteit waar het gebruik van een topiclist mee gepaard gaat. Omdat ik 

21


niet vast zat aan een rigide vragenreeks, kon ik ter plekke op natuurlijke wijze inspelen op de 

onderwerpen die in het gesprek ter sprake kwamen. 

Het nadeel van deze methode was wel dat de interviews soms wat structuur ontbeerden. 

Het gevolg daarvan was dat lang niet alle informatie die gegeven werd altijd even relevant 

bleek te zijn. Dat werd in de meeste interviews grotendeels gecompenseerd door de 

aanzienlijke lengte van de gesprekken, waardoor er voldoende tijd was voor minder relevante 

uitwijdingen (waar overigens soms toch ook ineens een onverwacht bruikbaar element in kon 

opduiken). Ik heb niettemin geprobeerd de hoeveelheid irrelevante informatie te beperken, 

door per interview van te voren de topiclist inhoudelijk aan te passen. Het ene thema is bij de 

ene casus en persoon immers minder relevant dan bij een andere, zoals ook uit de data-analyse 

zal blijken. 

Alle interviews zijn opgenomen met een digitale voice-recorder. Dat heeft ruim dertig uur 

audio opgeleverd. Met behulp van spraakherkenningsoftware heb ik de gesproken teksten (die 

op een aantal passages na goed te verstaan waren) omgezet in een papieren versie, waarmee ik 

een dikke multomap heb kunnen vullen. 16 Ter bevordering van de leesbaarheid van de thesis, 

heb ik er voor gekozen de citaten die afkomstig zijn uit de interviews niet van een annotatie te 

voorzien. 17 Uit de tekst zelf is steeds op te maken door wie het citaat uitgesproken is. De 

citaten die ik uit de secundaire bronnen heb gehaald, zijn vanzelfsprekend wél allemaal van 

een bronvermelding voorzien. 

1.3.4 Gefundeerde theorie in vijf stappen 

De interviews, aangevuld met de secundaire bronnen, hebben in hun totaliteit een 

evenwichtige bundel uiteenlopende argumenten voor en tegen reconstructies opgeleverd. Met 

de analyse van al deze data moeten de drie onderzoeksvragen uit subparagraaf 1.1.3 

beantwoord worden. Aangezien de data kwalitatief van aard zijn, heb ik mij toegespitst op de 

zogenaamde qualitative thematic analysis (of, wat hetzelfde betekent, interpretive content 

analysis). 18 De bijbehorende analysemethodiek die ik in mijn thesis toepas, wordt in het 

handboek van Seale de constant comparitive method genoemd. 19 Dat houdt in dat ik een vijftal 

stappen moet doorlopen om tot een gefundeerde theorie (grounded theory) te komen. 20 Als 

16 Alle gebruikte citaten zijn vóór publicatie van de thesis voorgelegd aan de respondenten. Indien gewenst zijn de 

(audio)registraties van de interviews bij mij op te vragen. 

17 Hetzelfde geld voor de DVD-registratie van de lezing van Wim T. Schippers, waar ik in paragraaf 1.3.8 meer over 

vertel. 

18 Seale, C., ‘Coding and analyzing data’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage Publications, 

London (etc.) 2004, p 314 

19 Seale, C., ‘Generating grounded theory’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage Publications, 

London (etc.) 2004, p 242, 243 

20 Met een gefundeerde theorie wordt bedoeld dat je theoretische statements maakt die voortkomen uit de analyse 

van de data. (Seale (2004), p 240) 

22


eerste stap dienen de relevante argumenten uit de verzamelde teksten te worden gedistilleerd. 

Het resultaat hiervan vormt direct het antwoord op de eerste deelvraag. 21 

De tweede stap is het bedenken van een systematische aanpak om de argumenten te 

categoriseren. Hiertoe heb ik een deductieve codering ontwikkeld, wat betekent dat de 

codering voortkomt uit vooronderstelde problemen, vragen en hypotheses. 22 Dit 

coderingproces heeft geresulteerd in het fasenstelsel. In paragraaf 2.3 leg ik uit wat het 

fasenstelsel precies inhoudt, hoe het tot stand is gekomen, hoe het waardenstelsel van Riegl 

daarbij aan de basis heeft gestaan, en hoe ook de theorieën van Denslagen en de data zelf aan 

de ontwikkeling hebben bijgedragen. Aan de hand van het fasenstelsel heb ik de 

overeenkomstige argumenten uit de verzamelde teksten systematisch gegroepeerd, zodat er uit 

de relatief willekeurige opsomming van argumenten een samenhangend geheel is ontstaan. 

De derde stap van de constant comparitive method betreft de zogenaamde integratie van 

de categorieën en hun eigenschappen. De argumenten die in een bepaalde categorie terecht 

komen openbaren de kenmerkende eigenschappen van die categorie. Bovendien tonen ze 

welke interactie er tussen de verschillende categorieën bestaat. 23 

Om aan stap vier te voldoen moet er sprake zijn van theoretische dataverzadiging 

(theoretical saturation). 24 Dat houdt in dat er tijdens het verzamelen en coderen van de data 

gaandeweg herhaling optreedt. Er komen dan dus geen nieuwe argumenten meer bij. Dit was 

bij mijn analyse op een gegeven moment het geval, en daarmee was aan stap vier voldaan. De 

tweede onderzoeksvraag kan aan de hand van de ontwikkeling en toepassing van het 

fasenstelsel in stap twee tot en met vier beantwoord worden. 25 

De vijfde en laatste stap die ik moet doorlopen om tot een gefundeerde theorie te komen, is 

het toelichten en verdedigen van het fasenstelsel. Dat komt dus in feite neer op het schrijven 

van deze thesis. Door de resultaten van mijn onderzoek, waar mogelijk, te spiegelen aan de 

theorieën van Denslagen, beantwoord ik de derde onderzoeksvraag door de hele thesis heen. 26 

Binnen de methodiek van de discoursanalyse, die op de achtergrond mijn onderzoeksopzet 

meebepaalt, is de toepassing van een coderingstelsel niet gebruikelijk. Het groeperen in 

zelfbedachte categorieën zou de data fragmenteren en decontextualiseren, en dat zou ten koste 

gaan van een adequate analyse. 27 Ik benader de argumenten echter steeds omzichtig vanuit de 

specifieke context, en besteed volle aandacht aan de onderlinge verbanden tussen de 

21 De eerste onderzoeksvraag was: Welke argumenten voor en tegen reconstructies van verdwenen monumenten 

speelden de afgelopen twee decennia een rol in de discussie rondom dit onderwerp in Nederland? 

22 Idem p 242, 243 

23 Idem, p 243 

24 Idem, p 241 

25 De tweede onderzoeksvraag was: Hoe kunnen deze argumenten aan de hand van een coderingsstelsel op 

systematische wijze worden geanalyseerd en in hoeverre kan de waardetheorie van Riegl een bijdrage leveren aan 

dit coderingsstelsel? 

26 De derde onderzoeksvraag was: In hoeverre bevestigen mijn casusanalyses de theorieën van Denslagen in 

Romantisch modernisme? 

27 Seale (2004), p 246 

23


verschillende categorieën. Ik ben daarom niet bang dat mijn analyse te lijden zal hebben onder 

het ontwikkelde coderingstelsel. 

Voordat in het volgende hoofdstuk het theoretisch kader uit de doeken wordt gedaan, en 

daarna de bovenstaande analysemethodes worden losgelaten op de verzamelde data, volgt in 

de volgende paragraaf eerst nog een korte omschrijving van de geselecteerde casussen. 

24

1.4 Casusbeschrijvingen 


1.4.1 Haringpakkerstoren, Amsterdam 

Tegenwoordig wordt de hoek van de Prins Hendrikkade en het Singel in Amsterdam 

gedomineerd door langsrazend autoverkeer, en een stroom van Amsterdammers en toeristen 

die het stadscentrum binnengaan of juist weer verlaten. In de zestiende eeuw markeerde op 

deze plek, gelegen in het (toen nog bredere) IJ, de ronde Heilige-Kruystoren één van de 

uiteinden van de Amsterdamse stadsomwalling. Begin zeventiende eeuw verplaatste het 

stadsbestuur de verdedigingsgordel en werden de stadsmuren afgebroken. De Heilige- 

Kruystoren lieten ze echter staan. Het bouwwerk werd voor diverse doeleinden ingezet, zoals 

de bewaring van gevangenen, het toezicht op de haven, het opslaan van goederen en het 

bieden van de vergaderruimte aan diverse gilden. 

Omgedoopt tot Haringpakkerstoren, afgeleid van de levendige vishandel in en om het 

gebouwtje, kreeg het voormalige verdedigingswerk in 1607 een 45 meter hoge, achthoekige 

opbouw van steen (onderste deel) en hout (bovenste deel). ‘Dit vroege ontwerp van 

stadsbouwmeester Hendrik de Keyser was voorzien van een uurwerk en bekroond met een 

spits met slagklok en windvaan’, die laatste in de vorm van een vergulde haring. 28 Samen met 

een negental andere markante torenspitsen uit deze periode, het merendeel van de hand van 

De Keyser (1565-1621), bepaalde de Haringpakkerstoren in de zeventiende eeuw de skyline 

van de welvarende havenstad. 

In de loop der tijd werden er tegen de onderkant van de toren verschillende gebouwtjes 

neergezet. Dit samenraapsel van gebouwtjes, dat voortdurend van vorm en samenstelling 

veranderde, wordt ook wel worden aangeduid als ‘de rok’ van de toren. Het geheel raakte aan 

het eind van de achttiende eeuw in verval. Vanwege verzakkingen en scheefstand werd de 

spits van de toren vervangen door een veel lagere, koepelvormige bekroning van Abraham van 

der Hart. De spits van De Keyser kreeg een tweede leven ‘op het dak van de Handboogsdoelen, 

de behuizing van de schutterij.’ 29 

Begin negentiende eeuw steeg het water in het IJ, en Amsterdam zag zich genoodzaakt de 

dijken langs de rivier verhogen. En daarmee viel ook definitief het doek voor de 

Haringpakkerstoren. De stad had te weinig geld voor het onderhoud van een toren die zijn 

functies grotendeels had verloren, in vervallen staat verkeerde en bovendien in de weg stond 

voor de noodzakelijk geworden waterbouwkundige ingreep. In 1829 vond de onvermijdelijke 

sloop plaats. 

Maar sinds een paar jaar gloort er weer hoop voor de verdwenen toren. Het initiatief voor 

een reconstructie van de Haringpakkerstoren komt van de Amsterdamse architect Paul van 

Well. Hij is ook verantwoordelijk voor het bouwkundige ontwerp van de reconstructie. Zijn 

28 Well, P van, ‘De Haringpakkerstoren herrijst’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 13 

29 Heer, J. de, Het architectuurloze tijdperk, de torens van Hendrick de Keyser en de horizon van Amsterdam, 

Duizend en Een, Amsterdam 2000, p 118 

25

De Haringpakkertoren, in 1766 getekend door 

Reinier Vinkeles. 


plan is ondergebracht bij de Maatschappij Stadsherstel NV Amsterdam. Ter gelegenheid van 

het vijftig jarige jaar bestaan van deze organisatie, die zich vooral bezighoudt met het behoud 

van het historische stadsbeeld van Amsterdam, wordt geprobeerd de Haringpakkerstoren aan 

de stad terug te geven. 30 Naar een geschikte functie wordt nog gezocht. In de rok komt vrijwel 

zeker horeca, maar over de toren zelf bestaat nog veel onduidelijkheid. 

Ik heb twee personen geïnterviewd over de Haringpakkerstoren. De één is de initiator Paul 

van Well. De andere is Koen Ottenheym, hoogleraar in de geschiedenis van de bouwkunst aan 

de Universiteit Utrecht, en lid van de adviescommissie van Stadsherstel NV. In die laatste 

hoedanigheid heeft hij Stadsherstel een (vrijblijvend) advies gegeven met betrekking tot de 

reconstructie. 

1.4.2 Donjon, Nijmegen 

De Haringpakkerstoren, gezien vanaf de overzijde van het Singel. 

Temidden van het tamelijk verwaarloosde Valkhofpark, ten oosten van het stadscentrum 

van Nijmegen, staan twee opmerkelijke monumenten, de Sint-Nicolaas kapel en de 

Barbarossaruïne. Zij zijn de stille getuigen van (een groot deel van) de bewogen geschiedenis 

van deze plek. De Romeinen en de Bataven hadden al eeuwenlang dankbaar gebruikmaakt van 

de strategische, verhoogde ligging van het de Valkhofheuvel, toen Karel de Grote er in 777 een 

palts liet bouwen. Ruim een eeuw later veroverde en versterkte de Noormannen het bolwerk, 

waarna het in 1047 (geheel of gedeeltelijk, dat is niet zeker) verwoest werd tijdens gevechten 

tussen de Hollandse en Gelderse adel en keizer Hendrik III. De eerdergenoemde Sint- 

30 Paul Arnoldussen noemt de (relatief) vergevorderde plannen voor de Haringpakkerstoren een unicum voor 

Amsterdam: ‘Verwaarloosde gebouwen worden in oude luister hersteld, afgebrande panden worden herbouwd naar 

de oorspronkelijke tekeningen, maar een reconstructie van een pand dat het stadsbestuur, bij zijn volle verstand 

mogen we toch aannemen, meer dan twee eeuwen geleden sloopte, is niet eerder vertoond.’ (Arnoldussen, P., ‘De 

toren terug: leuk of absurd idee?’ in Het Parool, 27-08-2005) 

26


Nicolaaskapel kapel, die (ten onrechte) ook wel Karolingische kapel wordt genoemd en nog 

steeds als volledig bouwwerk te bezichtigen is, stamt uit deze periode. 

Keizer Frederik de Eerste (1123-1190), bijgenaamd Frederik Barbarossa, is 

verantwoordelijk voor de meest roemruchte bouwactiviteit die op het Valkhof heeft 

plaatsgevonden. Na 1155 liet hij (waarschijnlijk in verschillende fases) een voor Nederlandse 

begrippen enorme burcht bouwen, die vrijwel het hele huidige park besloeg. Ook de Sint- 

Nicolaaskapel kreeg een plek binnen de muren van de burcht, en het complex werd bekroond 

met een reuzentoren, ook wel donjon genoemd. Een paar eeuwen lang domineerde de 

Barbarossaburcht, samen met de toren van de Stevenskerk, het aanzicht van Nijmegen. 

De Bataafse Revolutie maakte in 1795 een eind aan dat beeld. In de tweede helft van de 

achttiende eeuw was Willem de V stadhouder van de Republiek der Nederlanden. Hij wist 

zich gesteund door de, meestal uit het gewone volk afkomstige, prinsgezinden. De macht lag 

echter vooral bij de corrupte regentenklasse, en (tot 1784) bij de gouverneur van Willem V, 

Lodewijk Ernst, hertog van Brunswijk-Wolfenbüttel. Geïnspireerd door geschriften van Franse 

auteurs als Rousseau, Montesquieu en Voltaire, kwam een deel van de gegoede burgerij in 

opstand tegen de zittende macht. Deze patriotten wilden het stadhoudersschap en het 

regentendom afschaffen, en vervangen door een democratischer regeringstelsel (met een 

belangrijke rol voor de vrijheid van meningsuiting). 

In 1785 werd Willem V door de patriotten Den Haag uitgejaagd, waarbij hem ook zijn 

militaire gezag werd ontnomen. Na enige omzwervingen nam hij in 1786, samen met zijn 

vrouw Wilhelmina van Pruisen, zijn intrek in de Valkhofburcht. Van daaruit deed 

Wilhelmina succesvol beroep op het Pruisische leger van haar broer. Met hulp van dit 

invasieleger werd de patriottenbeweging in 1787 neergeslagen. Een deel van de patriotten 

zocht zijn toevlucht in Frankrijk, waar twee jaar later de Franse Revolutie plaatsvond. Omdat 

volgens de denkbeelden van de Franse revolutionairen elke tiran moest verdwijnen, werd ook 

de Republiek van Willem V de oorlog verklaard. De Valkhofburcht kreeg zwaar te lijden 

onder de zware bombardementen van de Fransen, die de oorlog wonnen en (aanvankelijk) met 

open armen werden ontvangen door het Nederlandse volk. 

De nieuwe, democratisch gekozen provinciale bestuurders waren de fysieke herinneringen 

aan de eeuwenlange overheersing en onderdrukking van keizers, koningen en stadhouders 

liever kwijt dan rijk. De Valkhofburcht stond bij uitstek symbool voor die overheersing, en 

moest dan ook het veld ruimen. Met de (omstreden) verkoop van de burcht, ten behoeve van 

het hergebruik van de kostbare bouwmaterialen waar het complex uit was opgebouwd, waren 

in 1797 de dagen van de burcht geteld. De Valkhofheuvel werd van bijna al zijn bebouwingen 

ontdaan, en er kwam een park voor in de plaats. Alleen de Sint-Nicolaaskapel en de Sint 

Maartenkapel (nu beter bekend als Barbarossaruïne) bleven bespaard. Zij dienden begin 

negentiende eeuw als uitgangspunt voor het parkontwerp van de tuinarchitect J.D. Zocher sr., 

conform de romantische Engelse landschapsarchitectuur die in die periode erg in de mode was. 

De parkaanleg is sindsdien meerdere keren gewijzigd. Het meest ingrijpend waren de 

ingrepen van Hendrik van Lunteren in 1832, en de parksanering in 1984. Voor de plaatselijke 

bevolking ontleent het Valhof zijn bekendheid tegenwoordig voor een groot deel aan de 

27


De Valkhofburcht. Schilderij van Albert Cuyp, ca 1655. Maquette van de Valkhofburcht. Geeft een impressie van de 

17de eeuwse situatie en is gemaakt in 1937. 

zogenaamde ‘Valkhof Affaire’, een jaarlijks popmuziekevenement in het park, en aan het 

nabijgelegen oudheidkundig Museum Het Valkhof. 

Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn er verschillende serieuze acties ondernomen 

om de Valkhofburcht terug te brengen in de skyline van Nijmegen. Met de reconstructie (of 

verantwoorde herbouw zoals ze het zelf noemen) van de burcht als hoofddoelstelling, werd in 

1984 de Valkhofstichting opgericht, als aanvulling op de Valkhofvereniging (die zich sinds 

1978 over het Valkhofpark en zijn monumenten ontfermt). Dat jaar vond er ook een 

symposium plaats over de mogelijkheden van reconstructie. De meningen van de deskundigen 

bleken verdeeld, maar de vereniging zette haar werk voort. In 1995 kwam de 

Valkhofvereniging met concrete plannen, die door de gemeenteraad in eerste instantie positief 

werden ontvangen. Gedurende het proces begonnen de ambities van de projectontwikkelaars 

echter uit de hand te lopen. Bovendien gaf de verantwoordelijke staatssecretaris Nuis een 

negatief advies over de reconstructie. Hij volgde daarmee de ambtenaren van de RACM, die de 

benodigde ingrepen in de parkaanleg, het bodemarchief en het stadsbeeld (alle drie beschermd 

als rijksmonument) afkeurden. De gemeente en de Valkhofvereniging staakten de plannen in 

1998. 

Het 2000-jarig bestaan van Nijmegen, in combinatie met de vijfentwintigste verjaardag van 

de Valkhofvereniging, vormden in 2003 de aanleiding voor het plan om de contouren van de 

burcht in het grondvlak van het park weer te geven. Dit voorstel werd uiteindelijk vervangen 

door het plan om een tijdelijke Donjon van steigermateriaal en doek op de oorspronkelijke 

plek neer te zetten, niet in de laatste plaats als opmaat voor de realisering van een permanente 

stenen versie van de reuzentoren. Intussen was het plan om de gehele burcht te reconstrueren 

dus verlaten. 

Met de bouw van de tijdelijke toren, die door de bezoeker tot bovenin te beklimmen was, 

werd in mei 2005 begonnen. Een jaar later vond er een referendum plaats, waarbij de 

Nijmegenaren zich voor of tegen de definitieve herbouw van de Donjon konden uitspreken. 

De voorstanders wonnen dat referendum met 60 tegen 40 procent. In oktober 2006 werd de 

tijdelijke Donjon, na enig uitstel, weer afgebroken. 

28


Momenteel is de gemeente aan zet om de plannen voor reconstructie te realiseren. Eerst 

moet echter nog een haalbaar en representatief ontwerp worden gemaakt. De vormgeving van 

de toren zal moeten worden vastgesteld, maar er moet ook gezocht worden naar geschikte 

functie, en er dient een verantwoord financieel plaatje op tafel te komen. Daarnaast is het nog 

onduidelijk of er van rijkswege ontheffing zal komen van de drievoudige bescherming van het 

Valkhofpark. Medy van der Laan, tot juni 2006 verantwoordelijk staatssecretaris, had in eerste 

instantie het negatieve advies van de RACM in deze zaak (dat grotendeels gebaseerd was op 

dat van 1997) overgenomen. Daar kwam ze later echter weer op terug. Vanwege het 

terugtreden van haar partij uit de regering, is het niet meer tot een inhoudelijke herziening 

van haar advies gekomen. Het is dus afwachten met welk advies Ronald Plasterk, sinds 

februari 2007 de nieuwe minister van cultuur, zal komen. 

Ik heb vier interviews gehad met personen die een uitgesproken mening hebben over de 

reconstructie van de Donjon. Twee daarvan waren voorstanders, te weten Fer Boshouwers, 

voorzitter van de Valkhof vereniging, en Peter Rietbergen, hoogleraar cultuurgeschiedenis aan 

de Radboud Universiteit in Nijmegen. Op die universiteit geeft ook de derde respondent les, 

Joost Rosendaal, universitair docent nieuwste geschiedenis. Hij is tegenstander van de 

reconstructie van de Donjon, net als Gerda Cornelissen-Bakker, respondent nummer vier. 

Cornelissen-Bakker werkt als consulent waardestelling bij de RACM, en is bovendien coauteur 

van het advies van Medy van der Laan over de Donjon. 

1.4.3 Pomphuis, Hellevoetsluis 

Het vestingstadje Hellevoetsluis heeft een lange maritieme traditie. Het was in de 

achttiende eeuw zelfs ‘de belangrijkste marinehaven van ons land.’ 31 Het huidige Droogdok 

Jan Blanken representeert die geschiedenis. Het rijksmonument is vernoemd naar zijn 

waterbouwkundig en militair geschoolde schepper Jan Blanken (1755-1838), die later in zijn 

carrière Inspecteur Generaal van de Waterstaat zou worden. In het kader van de 

modernisering van de marinewerf ontwierp hij aan het begin van de negentiende eeuw het 

eerste stenen droogdok van Nederland. Het dok bestond uit twee delen, het kieldok en het 

twintig jaar later voltooide timmerdok. Eén van de vooruitstrevende aspecten van het 

droogdok was de schipdeur (bateau-porte), die naar Frans model het dok van de haven 

scheidde. In die tijd gebruikte men daar meestal gewone sluisdeuren voor. Oorspronkelijk was 

de schipdeur van hout, maar in 1884 werd deze vervangen door een welijzeren exemplaar. 

Honderd jaar na deze ingreep was het droogdok ernstig vervallen geraakt. Lange tijd had 

groeigemeente Hellevoetsluis niet naar het droogdok omgekeken. In de jaren tachtig echter 

begon men er weer potentie in te zien. Nadat een aantal plannen was stukgelopen op politieke 

onenigheden, was de restauratie van de genoemde schipdeur eind jaren negentig de eerste 

(moeizame) stap in de richting van een complete restauratie van het dok. Die complexe en 

kostbare onderneming kon pas echt goed op gang komen toen de rijksoverheid, na jaren van 

31 Gier, W. de, Het Droogdok van Hellevoetsluis, zijn tijd ver vooruit, Stichting Droogdok Jan Blanken, 

Hellevoetsluis 2002, p 12 

29

Het Droogdok Jan Blanken tijdens de 

restauratie. Rechtsonder de reconstructie van 

het Pomphuis (in uitvoering). 


De reconstructie van het 

Pomphuis, gezien vanaf de 

schipdeur (westzijde). 

vergeefse aanvragen, het droogdok de financiële impuls gaf die het nodig had: begin 2001 

kreeg het droogdok een deel van de felbegeerde kanjerpot toegewezen. 

Het gereconstrueerde Pomphuis 

aan de entreezijde (oostzijde). 

De Stichting Droogdok Jan Blanken, opgericht in 1992, wist die rijkssubsidie nog verder 

aan te vullen met Europees geld. Deze Europese bijdrage was specifiek gericht op de 200 meter 

lange gang rondom het dok. Dit aquaduct, dat oorspronkelijk functioneerde als reservoir voor 

bluswater, zou worden ingericht als audiovisuele attractie. Als voorwaarde voor het ontvangen 

van de subsidie, moest met inkomsten uit andere bronnen het Pomphuis worden 

gereconstrueerd. Dit bouwwerk had van 1802 tot 1968 aan de rand van het droogdok gestaan, 

ter hoogte van de schipdeur. Het idee achter de voorwaarde van de Europese Unie, was dat er 

een aantrekkelijke verzamelplek moest komen voor de toeristen die (onder andere) naar de 

attractie in het aquaduct zouden komen kijken. 

Vooral dankzij financiële bijdragen van de gemeente en het VSBfonds, aangevuld met 

particuliere investeringen, konden aan het begin van het nieuwe millennium het Pomphuis en 

het aanpalende ketelhuis worden gereconstrueerd. Deze gebouwtjes, ontworpen in een neoclassistische 

stijl, waren gebouwd om de pompen en aandrijfmachines van het droogdok te 

huisvesten. 32 Het pompen gebeurde in het begin met een indrukwekkende stoommachine, die 

illegaal in losse onderdelen van Engeland naar het toentertijd door de Fransen bezette 

Nederland was gesmokkeld. Daarna zijn er nog diverse andere pompsystemen in bedrijf 

geweest, waarvoor op een gegeven moment ook een tweede ketelhuis werd aangebouwd (die 

eveneens is gereconstrueerd). 

Het laatste pompsysteem maakte alleen nog maar gebruik van de kelder (en een stukje van 

het tweede ketelhuis), wat betekende dat het Pomphuis in feite niet meer dan een lege huls 

was geworden. In onbruik geraakt veranderden het Pomphuis en de twee ketelhuizen al snel 

32 Om precies te zijn is het Pomphuis ontworpen in de zogeheten Waterstaatstijl. Dit is een wat vrijere variant van 

het neo-classisme. De Waterstaatstijl dankt zijn naam aan het feit dat hij vooral werd toegepast door Waterstaatingenieurs. 

(Handleiding Inventarisatie jongere bouwkunst en stedebouw, (1850-1940). Monumenten Inventarisatie 

Project (MIP), Zeist (RDMZ)/ ’s-Gravenhage (Staatsuitgeverij) 1987, p 37) 

30


in een bouwvallig geheel. 33 Nadat in de loop van de jaren zestig ook de tot dan toe nog 

functionerende pompen uit de kelders werden gehaald, werd in 1968 tot afbraak van het 

Pomphuis besloten. Er kwam een werkloods van een particuliere reder voor in de plaats. 

Deze loods werd weer verwijderd toen de plannen voor de reconstructie van het Pomphuis 

concreet werden. De stichting had, vergelijkbaar met de initiatiefnemers van de reconstructie 

van de Donjon, bedacht om gedurende het werven van de noodzakelijke fondsen de bevolking 

en bezoekers van Hellevoetsluis alvast warm te maken voor de terugkomst van het gebouwtje. 

Met steigermateriaal en baksteenkleurige golfplaten werd een indicatie gegeven van de vorm 

en proporties van het verdwenen monument. 

Het was tot op zekere hoogte mogelijk geweest om met de originele materialen het 

Pomphuis te herbouwen. De fundering lag er nog en in de volgestorte kelders vond men een 

groot deel van het oorspronkelijke bouwmateriaal terug. Er zat echter een grote scheur in de 

fundering en daarom werd besloten een nieuwe fundering om de oude heen te leggen. Ook 

voor de bovengrondse bouw werd gekozen voor nieuwe materialen. De materialisatie en 

vormgeving van het exterieur zijn wel een zo exact mogelijke reconstructie van het origineel, 

met een aantal concessies zoals spouwmuren (waren eerst enkelsteens), dakisolatie en 

gedeeltelijk dubbel glas. Aanvankelijk was er ook sprake van een reconstructie van (delen van) 

de oude pompen en machines, om zo de oorspronkelijke functie van het Pomphuis te tonen. 

Die plannen hebben het niet gehaald. Het binnenste van het Pomphuis is vrijwel geheel 

afgestemd op het gebruik als horecagelegenheid (waarbij het ketelhuis dienst doet als keuken). 

Het Pomphuis staat er intussen zes jaar, en de restauratie van het droogdok is in de zomer 

van 2006 plechtig als voltooid verklaard door de eerdergenoemde Medy van der Laan. In het 

Pomphuis kun je terecht voor een hapje en een drankje, er worden rondleidingen gegeven 

door het aquaduct en er liggen weer boten ter reparatie in het leeggepompte dok. Het 

bezoekerscentrum is nu nog in een tijdelijke bouwkeet naast het Pomphuis ondergebracht. Als 

sluitstuk van het omvangrijke project om het droogdok als levend monument op de 

(toeristische) kaart te zetten, is de Stichting Droogdok Jan Blanken van plan een meer 

representatieve huisvesting voor het bezoekerscentrum te realiseren. Daartoe willen ze de 

werkplaats reconstrueren die sinds de begintijd van het dok tegenover het pomphuis heeft 

gestaan, en in de jaren zeventig is afgebroken. 34 Aanvankelijk zou de reconstructie een 

moderne interpretatie van het oorspronkelijke gebouw worden, met veel glas en staal. In het 

najaar van 2006 is de Stichting Droogdok Jan Blanken echter in opspraak gekomen, toen bleek 

dat de stichting in grote financiële nood verkeerde. 35 De bouw van werkplaats is daarom 

voorlopig geschrapt. Wanneer de werkplaats alsnog gebouwd wordt, zal hij qua uiterlijk 

minder uitgesproken modern zijn en meer gaan lijken op het oorspronkelijke gebouw. 

33 In het verdere verloop van de thesis beschouw ik het Pomphuis en de twee ketelhuizen als één geheel. Als ik het 

Pomphuis noem, bedoel ik daar automatisch ook de ketelhuizen mee, tenzij expliciet anders vermeld. 

34 Er is ook sprake van geweest het nooit uitgevoerde Commandeurshuijs, dat door Jan Blanken aan de kop van het 

dok was bedacht. te bouwen Dat plan heeft men echter laten varen. 

35 Hustinx, S., ‘Boekhouding droogdok doorgespit - Gemeente Hellevoetsluis staat garant voor torenhoge schuld van 

stichting’ in AD/Rotterdams Dagblad, 17-10-2006 

31


Met betrekking tot het Pomphuis heb ik gesproken met Kees Jurgens, onder andere 

gemeenteraadslid van Hellevoetsluis en oprichter van de Stichting Droogdok Jan Blanken, en 

met Cees Voorham, voormalig interim-directeur van diezelfde stichting en opzichter bij de 

bouw van het Pomphuis. Verder heb ik een gesprek gehad met Erika Happe, van de afdeling 

cultureel erfgoed van het VSBfonds. Zij is (deels) betrokken geweest bij het verlenen van de 

financiële ondersteuning aan de reconstructie van het Pomphuis 

1.4.4 De Kiefhoek, Rotterdam 

Je rijdt of loopt er zo voorbij. Maar achter de onopvallende stadswoningen aan de 

Hillevliet, de Groene Hilledijk, de Lange Hilleweg en de Meerdervoortstraat in Rotterdam 

Zuid, gaat een bijzondere woonwijk verscholen. Een opvallend kerkgebouw, gelegen in een 

wat bredere doorbraak in de huizenrij aan de Hillevliet, is de enige aanwijzing dat er tussen 

deze vier wegen (waarvan er drie drukke doorvoerwegen zijn) een cluster bouwwerken is 

gelegen dat zich sterk onderscheidt van de rest van de buurt. De fel wit gepleisterd kerk kan 

wat geometrie betreft het best gekarakteriseerd kan worden als een paar in elkaar geschoven, 

rechthoekige dozen. Het bouwwerk markeert één van de vijf toegangswegen naar een rustiek 

arbeiderswijkje, dat in zijn geheel de esthetische karakteristieken van de kerk blijkt te delen. 

Het strak vormgegeven buurtje is een creatie van de internationaal vermaarde Nederlandse 

architect J.J.P. Oud (1890-1963). Hij ontwierp De Kiefhoek, zoals zijn arbeiderswijkje wordt 

genoemd, in 1925. De oplevering vond echter pas na vijf jaar politiek gesteggel plaats. Dat was 

te laat om nog grote invloed uit te kunnen oefenen op de grondbeginselen van de zogenaamde 

International Style (de Engelstalige term voor het internationale functionalisme). 36 Het 

ontwerp van Oud wordt binnen de architectenwereld niettemin erkend als toonbeeld van 

modernistische architectuur. 

Niet alleen de verschijningsvorm van De Kiefhoek is bijzonder. In de commentaren op het 

buurtje, dat bestaat uit 294 arbeiderswoningen en vijf bedrijfsruimten, worden vooral ook de 

ingenieuze plattegronden geprezen. De beperkte oppervlaktes moesten plaats bieden aan 

gezinnen van twee volwassenen en zes kinderen, en de bouw van de twee lagen tellende 

woningen (begane grond en eerste verdieping) was in hoge mate gestandaardiseerd. Toch werd 

het eindproduct door de eerste bewoners als zeer luxe ervaren. ‘Afzonderlijke slaapkamers en 

een inpandige wc en een aparte keuken, zoiets was iets heel bijzonders voor een 

arbeiderswoning.’ 37 

In de afgelopen tachtig jaar zijn de woonwensen van de bevolking echter sterk veranderd, 

ook die van mensen met een lager inkomen: ‘Voorzieningen die tegenwoordig onmisbaar zijn 

36 Het ontwerp van Oud voor het Witte dorp, een wijk met noodwoningen in het westen van Rotterdam, had die 

invloed wel. Deze wijk, die in de jaren tachtig wegens verval werd gesloopt, was namelijk al 1924 gereed. (Engel, 

H., ‘De Kiefhoek, een monument voor gemiste kansen?’ in Cusveller, S (red.), De Kiefhoek, een woonwijk in 

Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, p 38) 

37 Es, R. van, 't Heb wel wat; De Kiefhoek, de reconstructie van een rijksmonument, Woningbedrijf Rotterdam 

Zuid, Rotterdam 1995, p 23 

32


Een oude foto van het kerkgebouw van J.J.P. Oud, aan de rand van 

De Kiefhoek. Gezien vanaf de Hillevliet. 

Eén van de twee afgeronde hoeken in De Kiefhoek, 

met op de begane grond winkelruimte. 

ontbreken en de vertrekken zijn naar huidige maatstaven veel te klein.’ 38 Toen eind jaren 

tachtig duidelijk werd dat een eerdere ingrijpende renovatie het verval van De Kiefhoek niet 

had kunnen stuiten, en er dus nagedacht moest worden over de toekomst van deze woonwijk, 

lag het volgens architect Wytze Patijn voor de hand te streven naar grotere woningen. De 

woningen waren door Oud bedoeld voor gezinnen met kinderen, maar ook in 

stedenbouwkundig opzicht was de buurt nadrukkelijk ontwikkeld voor die doelgroep. Dat 

blijkt onder andere uit de veilige, geïsoleerde ligging, en uit de twee ruim bemeten 

speelplaatsen. Aanpassingen van de woningplattegronden, zoals het (deels) samenvoegen van 

twee oorspronkelijke woningen en het aanbouwen van serres aan de achterkant, waren 

onvermijdelijk om De Kiefhoek in de tegenwoordige tijd te behouden voor het gezinstype 

waar de wijk oorspronkelijk voor bedoeld was. 

Als test voor de drie verschillende woningtypen die Patijn voor De Kiefhoek had 

ontwikkeld, werd een blokje huizen (dat bouwtechnisch niet meer te redden was) afgebroken 

en vervangen door een reconstructie. Deze ziet er vanaf de straatkant gezien vrijwel hetzelfde 

uit als het origineel, maar van binnen en aan de achterkant zijn er grote wijzigingen 

aangebracht. Wel was er naar gestreefd zoveel mogelijk concepten van Oud te gebruiken in 

het nieuwe ontwerp, zoals de karakteristieke wenteltrap en de garderobe. Als uitzondering op 

de aangepaste woningen, is één van de woningen in zijn geheel zo nauwkeurig mogelijk 

gereconstrueerd. Deze zogeheten museumwoning is op afspraak te bezoeken. 

In eerste instantie was het niet de bedoeling om, in navolging van de eerste blokjes, de 

gehele wijk af te breken en te reconstrueren. Er zou per blok gekeken worden of restauratie of 

reconstructie de beste oplossing voor herstel zou zijn. De hele wijk kampte echter met de 

gevolgen van de noodgedwongen bezuiniging op de fundering, ten tijde van de bouw in de 

jaren twintig. Uiteindelijk bleek het dan ook aantrekkelijker, zowel praktisch, financieel als 

esthetisch, om toch tot een volledige reconstructie van de wijk over te gaan. Elke woning die 

je vandaag in De Kiefhoek ziet staan is dus, in elk geval wat materiaal betreft, van top tot teen 

38 Overmeire, K., Patijn, W. & Koekebakker, O., ‘Het begin van een restauratie’ in Cusveller, S. (red), De Kiefhoek, 

een woonwijk in Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, p 93 

33


nog geen twintig jaar oud. 39 Het doel van het project was dan ook niet het behoud van de 

materiële substantie van de gebouwen, maar het behoud van het straatbeeld en de 

bevolkingssamenstelling van de buurt. En daar lijkt Patijn, ondanks of misschien juist dankzij 

een aantal omstreden wijzigingen in het oorspronkelijke plan van Oud, in geslaagd. 

Wytze Patijn is één van de twee personen die ik heb geïnterviewd over De Kiefhoek. Ten 

tijde van zijn ontwerp voor de reconstructie van De Kiefhoek was hij zelfstandig architect in 

Rotterdam. Sinds kort is hij decaan aan de faculteit Bouwkunde in Delft. In de tussentijd is 

Patijn nog bij dezelfde faculteit hoogleraar Architectonisch Ontwerpen in de woningbouw en 

woonomgeving geweest, lid van de Raad voor Cultuur, Rijksbouwmeester en directeur van het 

architectenbureau Kuiper Compagnons. De tweede geïnterviewde persoon is Marieke Kuipers. 

Zij heeft een belangrijke rol gespeeld in het onderzoek naar en de erkenning van jonge 

monumenten (monumenten uit de periode 1850-1940) in de monumentenzorg. Ze heeft dat 

gedaan en doet dat nog steeds vanuit haar diverse functies bij de RACM, vanuit haar 

aanstelling als bijzonder Hoogleraar Cultureel Erfgoed aan de Universiteit Maastricht, en 

vanuit haar betrokkenheid bij het forum voor het behoud van moderne bouwkunst 

DOCOMOMO (international working party for documentation and conservation of buildings, 

sites and neighbourhoods of the modern movement). In 1990 heeft Patijn overigens een lezing 

over De Kiefhoek gegeven op een conferentie van deze laatstgenoemde organisatie. 

1.4.5 St. Lucasgildehuis, Delft 

Johannes Vermeer, ‘zijn naam is onlosmakelijk verbonden met Delft; de stad waar hij in 

1632 werd geboren en waar hij gedurende zijn leven zou wonen en werken.’ 40 Ter ere van dit 

gegeven, en om extra toeristen te trekken, zal in april 2007 in Delft het Vermeercentrum 

worden geopend. De attractie, waar het zeventiende-eeuwse Delft van de beroemde Hollandse 

schilder opnieuw tot leven moet komen, heeft midden in de binnenstad een toepasselijke 

huisvesting gevonden. Het gaat om een onlangs opgeleverde reconstructie van een pand dat tot 

1876 op diezelfde plek heeft gestaan. 

In 1661 werd dat pand in gebruik genomen door het Sint Lucasgilde. Vermeer was lid van 

dit gilde voor kunstenaars en beoefenaars van kunstnijverheid, en hij is vermoedelijk meerdere 

malen in het gebouw aanwezig geweest. Voordat het gilde het pand betrok, en de gevel ten 

behoeve daarvan met een classicistisch fronton en een viertal festoenen (guirlandes) werd 

verfraaid, was het een kapel geweest. Deze kapel hoorde bij het Oude-Mannenhuis, dat in 

1410 was gesticht. 41 Het bouwwerk stond aan de pittoreske Voldersgracht, en kon dankzij een 

dwarsliggende steeg gezien worden vanaf de Grote Markt. Deze zichtlijn bestaat nog steeds, en 

dat maakt de locatie van de reconstructie van het St. Lucasgildehuis uitermate geschikt voor 

een toeristische bestemming. 

39 De eerdergenoemde kerk is als enige bouwwerk in de Kiefhoek niet afgebroken. Tegenwoordig is de kerk in 

gebruik door het Leger des Heils. 

40 http://www.vermeerdelft.nl/ 

41 Weve, W.F., Bouwhistorische notitie, Dienst Stadsontwikkeling Delft, Delft 2001 

34

‘Gesigt van het St. Lucasgilde-huys’, 

getekend door Schenk in 1732. 


Maquette van het totaalplan 

van Joris Molenaar. 

De reconstructie van het St. Lucasgildehuis, ten 

tijde van de oplevering. 

In het derde kwart van de negentiende eeuw werd het inmiddels zwaar verwaarloosde 

gildehuis gesloopt. Er kwam een schoolgebouw voor in de plaats, dat op zijn beurt in de jaren 

vijftig van de vorige eeuw het veld moest ruimen voor weer een ander schoolgebouw. Toen 

dat laatste, anoniem vormgegeven bouwwerk zelf op de nominatie stond om gesloopt te 

worden, wist een Delftse projectontwikkelaar via een slimme ruil met de gemeente het kavel 

te bemachtigen. De projectontwikkelaar had ervaring met zowel modernistische als 

historiserende invullingen van opengevallen gaten in de Delftse binnenstad. Een wethouder 

bracht hem op het idee het St. Lucasgildehuis te reconstrueren, en met dat plan ging hij naar 

het eveneens Delftse bureau Molenaar & Van Winden architecten. 

Joris Molenaar, waar ik een interview mee heb gehad, accepteerde de opdracht. 42 Tot die 

ontwerpopdracht hoorde niet alleen het St. Lucasgildehuis, maar ook stadswoningen die aan 

het andere uiteinde van het kavel waren gepland. Deze nieuwbouwwoningen aan de Vlouw, 

een steegachtig straatje dat evenwijdig loopt aan de Voldersgracht, kregen van Molenaar een 

sterk historiserend uiterlijk. De ontwerpen verwijzen met hun getrapte houten gevels naar het 

middeleeuwse Delft, zoals dat er vermoedelijk voor de grote stadsbrand in 1536 heeft 

uitgezien. Ook de middeleeuws ogende panden in Brugge vormden voor Molenaar een 

inspiratiebron. Dit gedeelte van het project, dat refereert aan gebouwen die er mogelijk 

hebben gestaan, maar er geen reconstructie van zijn (mede vanwege het volledige gebrek aan 

documentatie), blijft verder buiten mijn casusanalyse. 

In tegenstelling tot de hierboven beschreven stadswoningen, wilde Molenaar dat het 

nieuwe St. Lucasgildehuis onmiskenbaar op het oorspronkelijke gebouw (voor zover dat 

bekend is uit het bouwhistorische onderzoek) zou lijken. Toch noemt hij zijn ontwerp zelf 

meer een interpretatie van het origineel, dan een echte reconstructie. Hij heeft dan ook niet 

zoveel moeite met de meer en minder ingrijpende aanpassingen op het oorspronkelijke 

ontwerp. Van die aanpassingen springt de grote etalage, op de plek waar ooit een blinde muur 

zat, het meest in het oog. Deze ingreep hangt nauw samen met de nieuwe functies van het 

42 Bij dit interview was ook Willem van der Bas aanwezig. Hij was namens Molenaar & Van Winden architecten de 

projectleider van de reconstructie van het St. Lucasgildehuis. 

35


gebouw. Dankzij de etalage is de begane grond geschikt voor de inrichting van een 

winkelruimte. 

Het was lange tijd niet helemaal zeker of het Vermeercentrum van het (hele) St. 

Lucasgildehuis gebruik zou gaan maken. De begane grond moest daarom ook bruikbaar zijn 

voor een eventuele andere uitbater. Om het risico op het stuklopen van de plannen voor het 

Vermeercentrum nog verder af te dekken, werden de eerste verdieping en de dakverdieping 

geschikt gemaakt voor eventuele appartementen. Dat is ook de verklaring voor de dakramen 

en de voor woningen verplichte ventilatiesleuven boven de ‘gewone’ vensters, die beide in het 

oorspronkelijke gebouw ontbraken. Uiteindelijk zegde het Vermeercentrum definitief toe, en 

daarmee zijn deze ingrepen (voorlopig althans) overbodig gebleken. 

De toekomstige bezoekers van de nieuwe Delftse attractie zal snel duidelijk worden dat 

alleen de voorgevel is gereconstrueerd. Het interieur en de achtergevel zijn geheel nieuw 

ontworpen en toegespitst op moderne functionaliteit. Voor het bezichtigen van de originele 

festoenen moet men overigens naar Amsterdam. Daar zitten ze sinds de sloop van het gildehuis 

stevig ingemetseld in de muren van het Rijksmuseum. 43 De exemplaren op de gevel van de 

reconstructie van het St. Lucasgildehuis zijn hier afgietsels van. 

1.4.6 De ‘Utrecht’, Utrecht 

Zoals bekend is Utrecht door zijn centrale ligging hét knooppunt voor het treinverkeer in 

Nederland. Toch was dat zo’n veertig jaar geleden niet de belangrijkste reden voor de 

ingrijpende stedenbouwkundige verbouwing van het Utrechtse stationsgebied. In de jaren 

zestig viel de gemeenteraad (en de bevolking) als een blok voor een overweldigend 

prestigeproject van projectontwikkelaar Empeo, dat vooral was gestoeld op wat we 

tegenwoordig citymarketing zouden noemen. De gehele stationswijk, inclusief het nog geen 

dertig jaar oude station van de eigenzinnige architect Van Ravesteyn (de Nederlandse 

postmodernist avant-la-lettre), moest wijken voor een moderne openbaarvervoer terminal, 

waar een groot overdekt winkelcentrum aan gekoppeld zou worden (het grootste van Europa 

in die tijd). 

Het resultaat: Hoog Catharijne, een enorm, in zichzelf gekeerd gebouwencomplex, dat 

weliswaar (economisch) goed functioneert als verwerker van grote stromen reizigers en 

‘funshoppers’, maar slechts door weinigen als een architectonische aanwinst voor de stad 

wordt beschouwd. Bovendien bleek het complex gevoelig voor verval en een aantrekkelijke 

verblijfplaats te zijn voor daklozen en verslaafden. Het aanvankelijke optimisme bij 

bestuurders en bevolking over het ambitieuze plan, dat Utrecht een ultramodern aanzien zou 

43 Het tweetal Victor de Stuers (pionier van de Nederlandse monumentenzorg) en Pierre Cuypers (architect) was 

eind negentiende eeuw in heel Nederland op zoek naar historische bouwfragmenten. Ze wilden daarmee het 

gebouw en de tuin van hun nieuwe Rijksmuseum in Amsterdam verfraaien. Soms ging het zelfs om hele 

bouwwerken, zoals de Herepoort uit Groningen en de Bergpoort uit Deventer. Deze staan sindsdien rug aan rug in 

de museumtuin (en door de betreffende steden wordt al langere tijd geprobeerd ze weer terug te krijgen). Meestal 

waren de betreffende bouwfragmenten of bouwwerken verloren gegaan, als ze niet de Cuypers en De Stuers naar 

Amsterdam waren gehaald. Dat geldt waarschijnlijk ook voor de festoenen van het St. Lucasgildehuis. 

36

De voorgevel van het kantoorgebouw de ‘Utrecht’ 

van Verheul (1902). 


Detail van de ‘Utrecht’, met 

linksonder ‘de Schele Maagd’. 

Geveltekening van het archiefgebouw 

van Staal en Kropholler. 

geven, is daardoor in de loop der tijd grotendeels verdwenen. Bij sommigen is de waardering 

zelfs omgeslagen in een nostalgisch verlangen naar de gesloopte stationswijk en de Catharijne 

singel, die ten behoeve van het plan werd gedempt. 

Het verlangen naar de stedenbouwkundige situatie van voor de bouw van Hoog Catharijne 

spitst zich vooral toe op de ‘Utrecht’, een opmerkelijk pand dat N.V. Levensverzekering 

Maatschappij ‘Utrecht’ in 1902 liet bouwen. 44 De zaken van het Utrechtse familiebedrijf 

gingen goed zo rond de eeuwwisseling, en daardoor had de verzekeraar de middelen om van 

haar nieuwe hoofdkantoor een prestigieus visitekaartje te maken. Ze lieten de architect 

Verheul (1860–1948) een gebouw ontwerpen in de art nouveau-stijl, een frivole bouwstijl die 

rond de eeuwwisseling te boek stond als internationaal, modern en representatief. Het werd 

daardoor een betrekkelijk uniek ontwerp. In Nederland zijn er, in tegenstelling tot buurlanden 

België en Duitsland (waar de stijl Jugendstil werd genoemd), namelijk niet veel voorbeelden 

van deze stijl te vinden, zeker niet op deze schaal. 

Personen die het gebouw nog met eigen ogen hebben gezien, herinneren zich vooral nog 

de statige, maar tegelijkertijd plastische gevel, de zogenoemde Schele Maagd (de 

gebeeldhouwde verzekeringsengel die vanaf de hoek van het pand op de passanten neerkeek), 

de luxueuze bibliotheek annex vergaderzaal, het imponerende trappenhuis en de kantoortuin 

met gietijzeren kolommen. 45 Zeven jaar na de oplevering werd er een archiefgebouw tegen het 

kantoorpand aangebouwd. Die kreeg van architecten Staal en Kropholler een strenger uiterlijk 

mee dan zijn rijkelijk geornamenteerde buurman. In plaats van een voortzetting van de art 

44 Samen met een groot aantal andere verzekeraars ging N.V. Levensverzekering Maatschappij ‘Utrecht’ in de jaren 

zestig verder onder de naam AMEV. Tegenwoordig is AMEV onderdeel van Fortis ASR. (http://www.fortis.nl/ 

Algemeen/voorgangers.asp) 

45 In Nederland was het principe van de kantoortuin, dat uit de VS is komen overwaaien, in die tijd nog relatief 

nieuw. 

37


nouveau frivoliteit, kozen zij voor de moderne bouwstijl die Berlage kort daarvoor had 

geïntroduceerd met zijn strakke bakstenen Beurs aan het Damrak in Amsterdam. 

Het ensemble, dat tijdens zijn levensduur zowel bejubeld is als verguisd, werd pas het 

behouden waard bevonden toen het eigenlijk al te laat was. Het luidkeelse verzet kon toen 

niet meer voorkomen dat de ‘Utrecht’ halverwege de jaren zeventig onder de slopershamer 

bezweek, samen met de rest van de wijk. 46 Een aantal bouwelementen werd gespaard en 

opgeslagen of hergebruikt in nieuwe gebouwen. Met name in Muziekcentrum Vredenburg van 

architect Herman Hertzberger, vlakbij het station, zijn er voor de liefhebbers wat dat betreft 

een aantal interessante ontdekkingen te doen. 

De ‘Utrecht’ is ondanks zijn verdwijnen nooit helemaal vergeten. Het gesloopte monument 

staat bovendien voor velen in negatieve zin symbool voor de blinde vooruitgangsdrift, waar 

het stadsbestuur zich in de jaren zestig en zeventig door heeft laten leiden. Nu er volop aan de 

herontwikkeling van Hoog Catharijne wordt gewerkt, is er dan ook een roep ontstaan om het 

karakteristieke pand te reconstrueren, op de oorspronkelijke plek of ergens anders in de 

Utrechtse binnenstad. Ter gelegenheid van dit initiatief is in 2004 een bundel artikelen 

gepubliceerd waarin, naast achtergrondinformatie over het de verzekeringsmaatschappij en 

het oorspronkelijke gebouw zelf, de mogelijkheden en onmogelijkheden van deze 

reconstructie ter sprake komen. De uitgemeten argumenten waarmee in deze publicatie voor 

of tegen de reconstructie van de ‘Utrecht’ wordt gepleit, vormen de basis voor mijn dataanalyse 

van deze (secundaire) casus. 

1.4.7 Philipspaviljoen, Brussel/Eindhoven 

In 1958 vergaapten in totaal zo’n twee miljoen bezoekers van de wereldtentoonstelling in 

Brussel zich aan Le Poème Électronique, een voorstelling die de geschiedenis in zou gaan als 

één van de eerste multimediale performances. Le Corbusier (1887-1965), de Zwitserse pionier 

en grondlegger van de modernistische architectuur, had deze belevenis gecreëerd in opdracht 

van het Nederlandse bedrijf Philips. Voor de uitvoer ging hij een samenwerking aan met de 

Griekse architect Xenakis en de Frans-Amerikaanse componist Varèse. Het internationale 

samenwerkingsproject oversteeg de gebruikelijke opvatting van een tentoonstellingspaviljoen. 

Niet alleen dankzij het bijzondere tentvormige exterieur, maar ook (en vooral) dankzij het 

audiovisuele schouwspel dat zich daarbinnen afspeelde. Ingesloten door de hoge, betonnen 

wanden van de lichtdichte constructie werd het publiek in ongeveer acht minuten een 

abstract verhaal verteld over de vooruitgang van de mens. Dat gebeurde aan de hand van een 

artistieke diaprojectie, begeleid door gekleurde (strijk)lichteffecten en een onconventionele 

compositie van elektronische klanken. 

De taakverdeling van het project was als volgt. Le Corbusier maakte de initiële schets voor 

het paviljoen, en Xenakis werkte deze schets uit tot een realiseerbaar gebouw in beton en staal. 

Dat was overigens nog een bijzonder lastige onderneming, omdat de complexe vormgeving tot 

gevolg had dat ieder betonnen element waar het paviljoen uit was opgebouwd een andere 

46 Kam, R. de, De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, p 17 

38


Het Philipspaviljoen op de Expo in Brussel in 1958. Fragment van Le Poème Een recente maquette van het 

Électronique in het paviljoen. Philipspaviljoen. (foto 19-06-06) 

vorm moest krijgen. 47 Naast het architectonische concept bedacht Le Corbusier ook het 

verhaal van Le Poème. Bovendien leverde hij zelf de bijbehorende beelden (onder andere van 

zijn eigen gebouwen als lichtend voorbeeld voor de toekomst). Varèse zorgde met zijn 

compositie voor de bijzondere auditieve ervaring, en de technici van Philips tot slot maakten 

de technische uitvoering van het audiovisuele Poème mogelijk. Enigszins ten onrechte staat 

het Philipspaviljoen vooral bekend als een verdienste van Le Corbusier, want ook Varèse en 

Xenakis hebben een belangrijke creatieve bijdrage aan het project geleverd. Gezien de tot de 

verbeelding sprekende naam van Le Corbusier, is het echter niet zo verbazingwekkend dat 

juist hij met de meeste eer is gaan strijken. 

Zoals de meeste paviljoens die worden gebouwd voor een specifieke tentoonstelling, was 

het Philipspaviljoen een bouwwerk met een beperkte levensduur. Aan het einde van de 

Brusselse wereldtentoonstelling, waar ter plekke tegenwoordig vrijwel alleen nog het 

Atomium van getuigt, ging de creatie van Le Corbusier en consorten tegen de vlakte. Dat leek 

een onvermijdelijke en onomkeerbare gebeurtenis, tot de Eindhovense Stichting Alice op het 

idee kwam om Strijp S, het industriële Philips complex dat momenteel wordt herontwikkeld 

tot een ambitieus woon- en werkgebied, te verrijken met een reconstructie van het 

roemruchte paviljoen. 48 

Op zondag 18 juni 2006 was ik aanwezig op een internationaal georiënteerd symposium 

dat Alice had gewijd aan de vraag in hoeverre een reconstructie een goed idee zou zijn. Het 

werd een multidisciplinaire dag, waar (architectuur)historici, gemeenteambtenaren, 

architecten, musicologen, civiele ingenieurs en andere vertegenwoordigers van gerelateerde 

beroepsgroepen hun kennis en opvattingen over het paviljoen en haar eventuele reconstructie 

deelden met de aanwezigen en met elkaar. Ook was er dankzij een virtuele reconstructie van 

47 Als (arbeidsintensieve) oplossing hiervoor bedacht Xenakis flexibele mallen, in de vorm van stapels zand op de 

vloer van een loods waarop het beton gegoten werd. 

48 Stichting Alice houdt zich vooral bezig met het stimuleren van de creatieve industrie in Eindhoven. 

39


Le Poème de mogelijkheid een idee te krijgen van de toenmalige ervaring van de bezoekers 

van het paviljoen. Hieruit werd overigens wel duidelijk dat de tijd niet heeft stilgestaan. Wat 

een kleine halve eeuw geleden als spectaculair werd ervaren, doet tegenwoordig toch wat saai 

en bedaagd aan. Dat doet echter niets af aan de cultuurhistorische waarde van het project. 

Eén van de sprekers op het symposium was architect Wessel de Jonge. De Jonge is bij het 

grotere publiek vooral bekend om zijn ingrijpende en spraakmakende restauratie van het 

hoofdgebouw van sanatorium Zonnestraal in Hilversum, een architectonisch meesterwerk van 

de modernistische architect Duiker. Het is naar eigen zeggen vooral ook dankzij dit project dat 

Alice hem heeft gevraagd een haalbaarheidsstudie te maken voor de reconstructie van het 

Philipspaviljoen. Deze studie, waarin hij een drietal mogelijke reconstructiewijzen uiteenzet, 

werd op het symposium gepresenteerd. De drie opties van de Jonge, met ieder een eigen 

prijskaartje, verschillen vooral van elkaar in de mate waarin ze het oorspronkelijke paviljoen 

bouwtechnisch zo precies mogelijk willen benaderen. Stichting Alice moet nu met de 

haalbaarheidsstudie en de uitkomsten van het symposium in de hand verdere stappen 

ondernemen om tot de realisatie van hun initiatief te komen. Dan zal blijken of de slogan van 

het initiatief, ‘make it new’, werkelijkheid wordt. Voor mijn thesis put ik wat deze casus 

betreft uit mijn aanwezigheid bij het symposium en het face to face interview met De Jonge. 

1.4.8 Paleis voor Volksvlijt, Amsterdam 

Er zijn nog maar weinig mensen die weten dat er in Amsterdam tot 1929 een kolossaal 

bouwwerk van glas en staal heeft gestaan, dat tot ver over de landsgrenzen bekendheid en 

waardering genoot. Als je vanaf het Rembrandtplein in zuidelijke richting de Utrechtsestraat 

in keek, zag je in de verte het Paleis voor Volksvlijt in je blikveld opdoemen. De centrale 

entree en de enorme koepel van het imposante gebouw waren dwars op deze zichtas 

gesitueerd, geflankeerd door twee vrijwel symmetrische vleugels. Het ontwerp van het 

gebouw was geïnspireerd op het Crystal Palace in Londen. 49 Met dit hoogstandje van 

kassenbouwer Joseph Paxton werd de bezoekers van de Wereldtentoonstelling van 1851 

getoond welke ongekende impact het relatief nieuwe bouwmateriaal gietijzer kon hebben voor 

een moderne, transparante architectuur. 

Eén van de geïmponeerde bezoekers van de Wereldtentoonstelling was de Amsterdamse 

arts, projectontwikkelaar en visionair Samuel Sarphati. Hij was zo onder de indruk dat hij de 

architect Outshoorn (1812-1875, bekend van zijn ontwerp voor het luxueuze Amstelhotel) de 

opdracht gaf een Nederlands evenbeeld van dit architectonische statement voor de Industriële 

Revolutie te ontwerpen. Net als het Crystal Palace was het Paleis voor Volksvlijt bedoeld als 

prestigieuze tentoonstellingsruimte voor de kunst en nijverheid van het nieuwe, moderne 

tijdperk. Het werd in die periode in Europa een ware trend om met dergelijke gebouwen te 

laten zien dat je als natie meeging in de vaart der volkeren. 

In 1864 werd het Paleis voor Volksvlijt feestelijk geopend. Al gauw bleek dat de 

exploitatiemogelijkheden van de enorme overkoepelde Grote Zaal als tentoonstellingsruimte 

49 Anders dan het Crystal Palace had het Paleis voor Volksvlijt geen verregaand gestandaardiseerde constructie. 

40


Het Crystal Palace op de Wereldtentoonstelling van 1851, in 

Londen (schuin van voren gezien). 

Het Paleis voor Volksvlijt in Amsterdam (schuin van 

achteren gezien). 

ernstig was overschat. Vandaar dat er een groot orgel werd geplaatst, en er in neo-rennaissance 

stijl een winkelgalerij aan het complex werd toegevoegd. In 1890 zagen de exploitanten zich 

bovendien genoodzaakt de grote zaal op te splitsen in een concert- en een toneelzaal. De 

opening van een Grand Café binnen de muren van het Paleis bleek een goede zet, en zorgde 

voor een grote toename van de bezoekersaantallen. En zo kreeg men het telkens voor elkaar 

een functie te vinden voor het dure volume van het Paleis, of dat nu het faciliteren van 

politieke bijeenkomsten was of het herbergen van een rijwielschool. 

Maar toen brak er in april 1929 een nachtelijke brand uit in het Paleis voor Volksvlijt. En, 

zoals bekend uit de architectuurgeschiedenis, gebouwen opgetrokken uit glas en gietijzer zijn 

zeer slecht bestand tegen extreme hitte. Ook het grote voorbeeld van het Paleis, het Crystal 

Palace, kwam daardoor aan zijn eind. 50 Toen de vlammenzee aan het Frederiksplein was 

uitgewoed, stond alleen de winkelgalerij nog overeind. Pas in 1961 verwijderde de gemeente 

Amsterdam de laatste resten, maar niet voordat Wim T. Schippers als student aan de 

Rietveldacademie schetsen maakte van de ruïneuze galerij. 

Vele jaren later, toen het braakliggende terrein was opgevuld door het anonieme, 

modernistisch ogende hoofdkantoor van De Nederlandse Bank (DNB), besloot de inmiddels 

bekende kunstenaar en televisiemaker dat het tijd werd om te onderzoeken of het Paleis voor 

Volksvlijt gereconstrueerd kon worden. Met de komst van de euro was het belang van De 

Nederlandse Bank gemarginaliseerd, en zelfs directeur Nout Wellink schijnt te hebben 

toegegeven dat zijn instituut niet lang meer gebruik hoeft te maken van het (economisch) 

afgeschreven kantoorgebouw. Volgens Schippers zou de sloop van het ‘luciferdoosje’ van 

architect Duintjens en de later toegevoegde ‘aansteker’, en de daaropvolgende terugkeer van 

het Paleis voor Volksvlijt, een enorme opwaardering kunnen betekenen van wat nu een ‘no-go 

area’ zou zijn. Ten behoeve van zijn initiatief richtte hij tijdens een uitzending van zijn 

50 Na de wereldtentoonstelling verhuisde het Crystal Palace in zijn geheel naar een andere plek. In 1860 brandde al 

een gedeelte af, en in 1963 ging ook de rest in vlammen op. 

41

Het Berlijnse Stadsslot, beschadigd geraakt tijdens de 

Tweede Wereldoorlog en gesloopt in 1950. 


Het Palast der Republik, tussen 1973 en 1976 gebouwd op de plek 

van het gesloopte Stadsslot. Momenteel wordt het afgebroken. 

televisieprogramma Flogiston in 2001 een stichting op. 51 Tot op de dag van vandaag maakt 

deze stichting zich sterk voor een reconstructie van het Paleis. 

In verband met zijn missie gaf Schippers (samen met Emile Wennekes) op 4 mei 2006 een 

lezing in Delft om bouwkunde-studenten te overtuigen van de kracht van zijn initiatief. Aan 

het eind van deze lezing kregen studenten de mogelijkheid hun (talrijke) bezwaren te uiten en 

Schippers aan de tand te voelen over zijn beweegredenen. Vooral de discussie die daaruit 

voortkwam maakt de registratie van de lezing (die ik op DVD heb ontvangen van de 

organiserende studievereniging Stylos) een uitstekende bron voor deze casus. 

Ik moet tot slot opmerken dat het Paleis voor Volksvlijt op een cruciaal punt afwijkt van de 

zeven andere casussen. Het verdwijnen ervan was namelijk het gevolg van een onvoorspelbare 

ramp, en dat is eigenlijk in strijd met mijn casusselectiecriterium dat het monument 

doelbewust en vrijwillig gesloopt moet zijn. De belangrijkste reden waarom ik het Paleis voor 

Volksvlijt toch heb geselecteerd als (secundaire) casus, is dat het hier gaat om plannen voor 

een reconstructie die qua proporties zijn gelijke niet kent in Nederland. Alleen buiten de 

landsgrenzen zijn voorbeelden te vinden die zich ermee kunnen meten, zoals de plannen voor 

een reconstructie van het Stadsslot in Berlijn. 52 De omvang van dergelijke reconstructies 

brengt op een aantal punten zulke interessante vraagstukken met zich mee, dat de casus van 

het Paleis een belangrijke toegevoegde waarde heeft voor mijn thesis. En voor mij is daar de 

uitzondering op het selectiecriterium afdoende mee gerechtvaardigd. 

51 Een opmerkelijke toevalligheid met betrekking tot het noodlot van het Paleis: Flogiston staat voor de stof 

‘waarvan men in de “flogistontheorie” – vóór ca. 1810 – aannam dat ze in iedere brandbare stof aanwezig was en bij 

verbranding vrijkwam.’ (http://www.periodieksysteem.com/glos_nl.cfm?LID=F) 

52 Al sinds de hereniging van de BRD en DDR is in Duitsland een verhitte discussie gaande tussen voor- en 

tegenstanders van de eventuele reconstructie van het Berlijnse Stadsslot. Dit keizerlijke paleis werd in 1950 

afgebroken. Het werd vervangen door het Palast der Republik, waar het (schijn)parlement van de DDR in huisde. 

Momenteel is men bezig met de (moeizame) sloop van het Palast, en worden de plannen om het stadsslot te 

reconstrueren langzamerhand concreet. Om de hoge bouwkosten te drukken is voorlopig besloten af te zien van de 

bouw van de koepel van het Stadsslot. De kosten worden daardoor teruggebracht van 700 miljoen naar circa 500 

miljoen euro. Dat is ongeveer evenveel als Schippers verwacht dat een reconstructie van het Paleis voor Volksvlijt 

zal gaan kosten. (Walsem, S. van, ‘Voorlopig tevreden met een onthoofd Stadsslot’ in de Volkskrant, 31-03-2007) 

42


43


44

2 THEORETISCH KADER 

45

2.1 Denslagen 

2.1 Denslagen 

2.1.1 Denslagen en Romantisch modernisme 

Wim Denslagen is architectuurhistoricus en, zoals hijzelf zegt, ‘al vrij lang werkzaam in de 

monumentenzorg.’ Hij heeft zich binnen dat kader vooral beziggehouden met 

restauratieadvies, wat in 1987 resulteerde in zijn proefschrift Omstreden herstel. In dit werk is 

hij kritisch ten aanzien van restauraties, waarbij een reconstructie van een bepaald beeld uit 

het verleden (van een gebouw of stad) ten koste gaat van het behoud van het nog aanwezige 

historische erfgoed. Tot de jaren zeventig kwam dit nog vrij vaak voor, bijvoorbeeld bij ‘het 

opknappen van plaatsjes als Heusden (…), wat toch uiteindelijk neerkwam op enorm veel 

namaakwerk.’ Denslagen, en met hem de RACM, verzette zich tegen dergelijke praktijken. Hij 

geeft in Omstreden herstel echter wel aan dat het een andere zaak wordt wanneer een 

monument in zijn geheel verdwenen is, en er niet iets waardevols voor in de plaats is 

gekomen. In zo’n geval kan het zijn dat je liever een kopie laat bouwen dan helemaal niets, 

vooral wanneer het verdwijnen het gevolg is van een calamiteit, zoals een brand of een 

bombardement. 

Geïnspireerd door de felle discussie in Duitsland omtrent reconstructies, die hij niet 

helemaal zuiver vond, heeft Denslagen zich vervolgens verder gericht op een studie van 

reconstructies in de architectuur. De resultaten van die studie zijn vooral te vinden in zijn 

boek Romantisch modernisme uit 2004. Over datzelfde onderwerp verscheen in 2005 ook 

Architectural imitations. De zestien artikelen van verschillende auteurs, die in dit boek onder 

redactie van Denslagen en Gutschow zijn verzameld, vormen de weerslag van een tweetal 

internationale symposia over imitatie in de architectuur. Wat de inhoud betreft sluit 

Romantisch modernisme echter beter aan bij mijn eigen onderwerp van onderzoek. Vandaar 

dat juist dit boek centraal staat in mijn theoretisch kader. 

In Romantisch modernisme zoekt Denslagen voornamelijk naar verklaringen voor de 

afkeer van architecten, architectuurcritici, architectuurhistorici en de monumentenzorg ten 

aanzien van traditionalisme, historisme, herbouw en reconstructies. Voordat ik hier mijn eigen 

weergave zal geven van de verklaringen waar Denslagen tijdens zijn onderzoek op is gestuit, 

moet ik eerst deze vier laatstgenoemde kernbegrippen wat verder toelichten. 

2.1.2 Traditionalisme, historisme, herbouw en reconstructies 

Echte definities van de vier begrippen zijn niet te geven. Harde criteria ter afbakening zijn 

er namelijk niet. Om verwarring te voorkomen is het echter wel belangrijk om ze enigszins uit 

elkaar te kunnen houden. In zijn boek Onmoderne architectuur, over hedendaags 

traditionalisme in Nederland, kiest de gerenommeerde architectuurcriticus Hans Ibelings de 

volgende omschrijving van het onderwerp van zijn betoog: ‘Er is architectuur die 

onmiskenbaar van hier en nu is, maar er uitziet alsof ze in deze vorm al voorkwam - of in elk 

geval had kunnen voorkomen. Voor deze architectuur is hedendaags traditionalisme een naam 

46

2.1 Denslagen 

die losjes aangeeft wat de twee voornaamste kenmerken zijn: het is eigentijds, maar het is ook 

van alle tijden.’ 53 

Met deze kenmerken onderscheidt het hedendaags traditionalisme zich echter nog niet van 

het hedendaags modernisme. Die wordt immers ook geacht eigentijds en van alle tijden te zijn. 

Althans, van alle tijden in die zin, dat moderne architectuur door zijn protagonisten een 

universele en tijdloze waarheid wordt toegedicht. Een paar pagina's verder verduidelijkt 

Ibelings alsnog waarom het traditionalisme essentieel afwijkt van het modernisme. Waar 

modernisten hun steeds maar weer vernieuwende architectuur zien als een voortdurende 

(noodzakelijke) breuk met het verleden, zoeken architecten die volgens de traditionele 

werkwijze ontwerpen juist naar ‘aansluiting en voortzetting van wat er is (geweest).’ 54 In die 

zoektocht naar continuïteit doen de traditionalisten een beroep op ‘conventies, gewoontes en 

tradities.’ 55 

Het historisme richt zich nog sterker, en vooral nog letterlijker, op het verleden dan het 

traditionalisme. Dit betekent dat met een minimum aan terughoudendheid historische 

bouwstijlen als voorbeeld worden genomen voor de vormgeving van een nieuw, historiserend 

ontwerp. Denslagen noemt dit ‘navolging van historische stijlen.’ 56 Een historiserende 

architect zoekt naar de meest kenmerkende decoratieve elementen van een gekozen voorbeeld 

(of meerdere verschillende voorbeelden, zoals in extreme vorm gebeurde binnen het 

eclecticisme), om hier vervolgens een eigen bouwwerk mee samen te stellen. Daarbij kunnen 

onderdelen vrijwel één op één zijn overgenomen van reeds bestaande gebouwen. Tegelijkertijd 

is het binnen het historisme niet ongebruikelijk met het ontwerp naar eigen inzicht een 

geïdealiseerde weergave van de nagevolgde stijl te scheppen. Zo kan de vreemde situatie 

ontstaan dat een nieuw, historiserend gebouw er middeleeuwser uitziet dan een bouwwerk dat 

echt uit de middeleeuwen stamt. Denslagen verwijst in dit verband naar het begrip 

hyperrealiteit van de onlangs overleden postmoderne Franse cultuurfilosoof Jean 

Boudrilliard. 57 

Het verschil met het traditionalisme, zoals omschreven door Ibelings, lijkt evident. In de 

traditionalistische vormgeving zit duidelijk een eigentijdse factor besloten, waardoor het 

resultaat meestal te beschouwen valt als een vrije visuele interpretatie van het verleden. 58 In 

een historiserend ontwerp is die eigentijdse factor veel minder zichtbaar, in elk geval als je 

53 Ibelings, H, Onmoderne architectuur, hedendaags traditionalisme in Nederland, NAi Uitgevers, Rotterdam 2004, 

p 9 

54 Idem, p 13 

55 Idem 

56 Denslagen, W.F., Romantisch modernisme: nostalgie in de monumentenzorg, SUN, Amsterdam 2004, p 180 

57 Idem, p 188 

58 Nu schrijft Ibelings weliswaar over hedendaags traditionalisme, maar het lijkt er op dat hij het voorvoegsel 

hedendaags vooral gebruikt om aan te geven dat hij het heeft over een stroming die vandaag de dag actueel is. 

Meestal laat hij in zijn tekst het voorvoegsel achterwege en kunnen we er dus redelijkerwijs van uitgaan dat zijn 

opmerkingen over de eigentijdsheid van hedendaags traditionalisme vermoedelijk ook van toepassing zijn op 

traditionalisme in het algemeen. 

47

2.1 Denslagen 

Een voorbeeld van hedendaags traditionalisme: De Resident in 

Den Haag, voltooid in 2002. 

Een voorbeeld van historisme: Esonstad, een vakantiedorp 

in Friesland, geopend in 2006. 

kijkt naar de vormgeving van de gevel (de veelal onzichtbare constructie gaat over het 

algemeen wel met nieuwe ontwikkelingen in de bouwtechniek mee). Het verschil tussen 

traditionalisme en historisme zit hem dus vooral in de mate waarin ze rechtstreeks naar het 

verleden verwijzen, respectievelijk meer als een eigentijdse interpretatie, of meer als een 

letterlijke pastiche van stijlkenmerken uit de architectuurgeschiedenis. Een keiharde 

scheidslijn tussen de twee architectuurstromingen is echter moeilijk te trekken. 

De reconstructie gaat nog een stap verder dan het meer of minder rechtstreeks imiteren 

van kenmerkende elementen van historische bouwstijlen in een nieuw ontwerp. Bij een 

reconstructie, zoals ik de term in deze thesis hanteer, wordt een poging gedaan een specifiek 

gebouw in zijn geheel (of in elk geval de hele voorgevel) na te bootsen, zodat er een min of 

meer exacte kopie van ontstaat. Natuurlijk zijn er ook binnen de reconstructiepraktijk 

gradaties in hoeverre het nieuwe gebouw daadwerkelijk precies overeenkomt met het 

origineel. 59 Het doel is echter helder, namelijk het doen herleven van juist dat ene gebouw, en 

niet alleen van de stijl waarin het gebouwd is, zoals bij het historisme. En het doel is duidelijk 

ook niet om volgens de traditionalistische werkwijze eigentijds voort te borduren op de 

algemene kenmerken van het gebouw. De reconstructie is dus relatief goed af te bakenen van 

het historisme en het traditionalisme. 

Moeilijker is het onderscheid tussen herbouw en reconstructie. In het dagelijks taalgebruik 

worden ze nogal eens door elkaar gebruikt, en ook Denslagen maakt in zijn boek niet echt een 

duidelijk verschil tussen de twee begrippen. Toch ligt er in de woorden een verschil in 

betekenis besloten. Het woord herbouw suggereert een situatie waarin het bouwmateriaal van 

het afgebroken origineel nog (grotendeels) aanwezig zou zijn. Denk bijvoorbeeld aan de 

recentelijk herbouwde Frauenkirche in het Duitse Dresden. Daar lag het materiaal van de 

59 Er kan bij een reconstructie bijvoorbeeld gekozen worden voor een moderne draagconstructie. Zo is het 

gereconstrueerde Zalmhuis in Capelle aan de IJssel voornamelijk opgetrokken uit beton en staal, terwijl het 

oorspronkelijke gebouw geheel van hout was. Ook wat de vormgeving en omvang betreft is het nieuwe Zalmhuis 

overigens meer een nadrukkelijk op het oude Zalmhuis geïnspireerd ontwerp dan een historisch verantwoorde 

reconstructie. (Haan, H. de, ‘Reconstructie met nieuwe materialen, het Zalmhuis Capelle a/d IJssel’, Het Houtblad, 

vol. 14, oktober (2002), pp 56-61) 

48

2.1 Denslagen 

De Frauenkirche in Dresden werd in de Tweede Wereldoorlog verwoest, en bestond 

daarna lange tijd voort als ruïne (links). De herbouw begon in 1994, en is voltooid in 

2005 (rechts). 

gebombardeerde kerk decennialang als een grote stapel stenen ter plaatse te wachten om weer 

opgetrokken te worden. En in Amsterdam had men het materiaal van de Waterleidingpanden 

tijdelijk opgeslagen, toen deze in 1973 gesloopt moesten worden voor de aanleg van de metro. 

Sinds 1993 staan de grachtenpanden weer overeind. Als je met bouwen het op elkaar stapelen 

en in elkaar steken van bouwmaterialen bedoeld, kunnen in dergelijke gevallen de verdwenen 

gebouwen daadwerkelijk opnieuw gebouwd, oftewel herbouwd worden. 60 

Een reconstructie van een compleet (of grotendeels) verdwenen gebouw is een andere 

zaak. In zo’n bouwwerk zit, in materiële zin, geen (of vrijwel geen) tastbare historie meer 

verwerkt. Alleen de uiterlijke verschijningsvorm refereert nog aan de geschiedenis die aan de 

reconstructie vooraf is gegaan. De casussen die ik in deze thesis bespreek behoren allemaal tot 

deze categorie. Voor de helderheid van mijn betoog zal ik bij deze casussen de term herbouw 

niet gebruiken, al is het genoemde verschil dat ik maak tussen herbouw en reconstructie niet 

gestoeld op in brede kring gebruikte definities. In de gebruikte citaten komt het een enkele 

keer voor dat de term herbouw gebruikt wordt, waar ik zelf op grond van het bovenstaande 

voor de term reconstructie gekozen zou hebben. 

2.1.3 Moderniteit 

De herbouwde Waterleidingpanden 

in Amsterdam (voltooid in 1993). 

Nu de centrale begrippen zijn verhelderd, kunnen we ons weer gaan richten op de 

verklaring die Denslagen in zijn boek Romantisch modernisme zoekt voor de aversie van de 

monumentenzorg, architecten en historici tegen traditionalisme, historisme, herbouw en 

reconstructies. Het belangrijkste thema dat daarbij steeds terugkomt, is moderniteit. Deze term 

staat voor de periode in de geschiedenis die men meestal laat beginnen in de negentiende 

eeuw. De moderniteit duurt tot op heden voort, even afgezien van het feit dat er historici en 

vooral filosofen zijn die beweren dat we momenteel in een postmodern tijdperk leven. De 

moderniteit onderscheidt zich hoofdzakelijk van voorgaande tijdperken door de opkomst van 

de industrialisatie. Deze revolutionaire ontwikkeling heeft tal van ingrijpende 

60 Natuurlijk wel met behulp van nieuwe verbindingsmiddelen (zoals cement en spijkers) en hier en daar wat 

noodzakelijke nieuwe onderdelen vanwege missend of beschadigd materiaal, maar dergelijke concessies aan het 

behoud van het origineel zijn ook te vinden in de dagelijkse restauratiepraktijk. 

49

Een typisch en vroeg voorbeeld van de civieltechnische 

machine-esthetiek: De AEG fabriek van Behrens (1909). 

2.1 Denslagen 

Wooncomplex (1927) van Ludwig Mies van der Rohe in de 

Weißenhofsiedlung, een modelwijk voor het Nieuwe Bouwen. 

maatschappelijke gevolgen gehad. Vanzelfsprekend beperk ik me hier tot een (korte) 

beschrijving van de veranderingen die invloed hebben gehad op de architectuur, en dan met 

name op de architectuurtheorie. 

De industrialisatie ging gepaard met een zeker gevoel van maakbaarheid. Dankzij 

voortschrijdende wetenschappelijke inzichten en de razendsnelle ontwikkeling van de 

techniek, zou de mens steeds meer controle kunnen uitoefenen op de wijze waarop de 

samenleving functioneert. Het gerationaliseerde productieproces dat hieruit voortkwam, bleef 

niet beperkt tot de industriële sector. Men ging er maatschappijbreed in geloven dat de in een 

stroomversnelling gekomen dynamiek van nieuwe ontdekkingen en uitvindingen steeds maar 

weer voor verbeterde leefomstandigheden zou zorgen. De vooruitgang, als op zichzelf staand 

concept, werd daarom door veel mensen, voornamelijk afkomstig uit de avant-gardistische 

elite, heilig verklaard. Er waren echter ook onmiskenbare schaduwzijden aan die vooruitgang. 

Er ontstond een nieuwe onderklasse, de arbeiders. Zij moesten onder zeer slechte 

leefomstandigheden de vervuilende fabrieken draaiende houden. Vaak waren ze gehuisvest in 

kleine, donkere, onhygiënische woningen in oude stadscentra, of in speciale arbeiderswijken 

van abominabele kwaliteit. 

Die wijken stonden in schril contrast met de civieltechnische machine-esthetiek die in de 

negentiende eeuw was ontstaan. Deze werd gekenmerkt door moderne technieken en 

materialen, strakke geometrische vormen, grote overspanningen en enorme glasoppervlakken. 

De architecten pasten deze nieuwe bouwstijl in eerste instantie alleen nog toe op 

fabrieksgebouwen en andere industrieel georiënteerde bouwwerken, zoals treinstations. Later, 

vooral tijdens het interbellum, begon de voorhoede van modernistische architecten het als hun 

ethische taak te zien om de maatschappelijke problemen onder arbeiders aan te pakken. Het 

hoofddoel werd het creëren van de drie-eenheid licht, lucht en ruimte, zowel op het niveau 

van de stad, als van bouwblokken en wooneenheden. 

Daartoe combineerden de modernisten de nieuwe industriële bouwstijl met idealen over 

een toekomstige collectief georiënteerde maatschappij (waarvan het communisme het meest 

extreme voorbeeld bleek). Vooraanstaande modernisten geloofden dat er met de verbeterde 

50

2.1 Denslagen 

leefomstandigheden een ‘collectieve geest’ zou opkomen. 61 De als decadent en 

individualistisch afgeschilderde decoratieve esthetiek van de bouwstijlen uit voorafgaande 

perioden, werd vanuit die gedachte resoluut verworpen. In navolging van een beroemd 

geworden essay van Adolf Loos uit 1908, Ornament und Verbrechen, deden de modernistische 

architecten het ornament in de ban. Voortaan zou, naar het beroemde modernistische adagium 

Form follows function, primair de functie moeten bepalen hoe een bepaald gebouw er uit zou 

komen te zien. Het Functionalisme, met als Nederlandse variant het Nieuwe Bouwen of de 

Nieuwe Zakelijkheid, was geboren. Schone schijn werd gezien als verwerpelijk en niet meer 

van deze tijd. Het nieuwe, moderne tijdperk, met al zijn sociaaleconomische kansen en 

problemen, zou volgens de modernistische architecten alleen in functionalistische architectuur 

tot uitdrukking kunnen komen. 62 

2.1.4 Expressie van de tijd 

Het ideaal van het Functionalisme ging uit van een tijdsgeest die tot uiting zou moeten 

komen in de kunst, en dus ook in de bouwkunst. Deze overtuiging hing nauw samen met het 

door de modernisten overgenomen romantische idee van de kunstenaar als creatieve geest: 

‘Sinds de Romantiek moet de kunstenaar geen voorbeelden volgen, maar zijn artistieke 

geweten.’ 63 De moderne architect dient dus niet te imiteren. Hij moet zelf iets 

vooruitstrevends creëren, en wat hij volgens het functionalistische gedachtegoed wil creëren, 

is een universele expressie van de toekomstgerichte vooruitgang. Deze in feite betrekkelijk 

recente opvatting is voor aanhangers van het modernisme intussen zo vanzelfsprekend 

geworden, op het dogmatische af, dat het voor hen soms zelfs lijkt alsof zij altijd geldig is 

geweest. Ingeborg Flagge, directrice van het Deutsches Architectur Museum, verwoordt het 

een en ander heel helder in haar citaat in Romantisch modernisme: ‘ik leef in het heden, ik 

moet vormgeven aan de huidige stad, iets van onze tijd tot stand brengen. Architectuur is 

eigenlijk altijd de uitdrukking geweest van Zukunftwillen.’ 64 En daarmee wordt alle 

architectuur die in meer of mindere mate verwijst naar het verleden gediskwalificeerd. 

Dat is precies wat er volgens Denslagen is gebeurd. Vooral de negentiende eeuw moet het 

in de ogen van het gros van de architecten en architectuurhistorici ontgelden. Deze eeuw 

slaagde men er immers niet in een nieuwe stijl te ontwikkelen die zou passen bij de ingrijpend 

veranderende maatschappij. In plaats daarvan kwamen de negentiende-eeuwse architecten 

met een breed palet aan neostijlen. Daarmee probeerden zij historische bouwstijlen als het 

monumentale classicisme, de schilderachtige renaissancearchitectuur en de constructief 

georiënteerde gotiek nieuw leven in te blazen, desnoods gecombineerd tot een bont eclectisch 

geheel. Tot in de jaren zeventig, en in iets mildere vorm tot op heden, werden deze neostijlen 

61 Denslagen (2004), p. 57 

62 De modernistische architecten verenigden zich in het begin van de twintigste eeuw in het CIAM (Congrès 

Internationaux d'Architecture Moderne). De eerste bijeenkomst vond plaats in 1928, de laatste in 1959. 

63 Denslagen (2004), p 84 

64 Idem, p 220 

51

2.1 Denslagen 

in vrijwel alle historische naslagwerken afgedaan als burgerlijk (in negatieve zin), regressief en 

conservatief. Ze zouden symbool staan voor moreel verval, en vanwege associaties met het 

Duitse nationaalsocialisme werden neostijlen soms zelfs beschouwd als een politiek zeer 

verdachte ontwerpkeuze. 

Volgens de modernistische leer moet men zich tegen het verwerpelijke sentiment van het 

historisme verzetten. Een modernistische architect voelt zich geroepen de gewone burger met 

zijn soms bewust ontwrichtende architectuur op te voeden, opdat die zijn ogen niet kan 

sluiten voor de nieuwe werkelijkheid die met de moderniteit is ingetreden. Nostalgisch 

dwepen met het verleden als vlucht voor het hectische moderne leven is dus uit den boze, en 

al helemaal als de evocatie van het geïdealiseerde verleden plaatsvindt op grond van banale, 

commerciële belangen. 

Ook de hedendaagse architectuur wordt langs deze wijdverspreide, bevoogdende meetlat 

gelegd. En dat betekent dat de meeste architecten en architectuurcritici elke actuele opzichtige 

referentie aan historische bouwstijlen (waar overigens de typische witgepleisterde moderne 

bouwblokken van de beginjaren van het modernisme inmiddels ook deel van uitmaken) met 

argusogen bekijken. Dat het grote publiek vaak juist wél een positief oordeel velt over 

traditionalistische en historiserende architectuur, doet daar niets aan af, of versterkt de 

verdachtmaking zelfs. 65 

Het postmodernisme heeft sinds de jaren zeventig hevige kritiek geuit op de dogma's van 

de modernisten. Daardoor is de hegemonie van de modernisten enigszins gebroken. In 

postmodernistische ontwerpen zijn er weer herkenbare, decoratieve elementen te herkennen. 

Deze historische verwijzingen zijn echter meestal in meer of mindere mate ironisch bedoeld. 

Bovendien zijn ze geïmplementeerd in een geheel dat, onder andere dankzij het materiaal en 

kleurgebruik, overduidelijk te herkennen is als een nieuwerwets gebouw. Wat die eigentijdse 

interpretatie van het verleden betreft ligt deze postmodernistische aanpak dus vrij dicht bij die 

van de traditionalisten. Wel speelt het ironische aspect bij de laatsten een veel minder grote 

rol. Vaak is de ironie bij traditionalisten zelfs helemaal afwezig. 66 

Het historisme en reconstructies liggen bij de modernisten nog zwaarder onder vuur dan 

de traditionalistische (en postmoderne) ontwerpmethoden. Het zal na het voorafgaande 

duidelijk zijn waarom dat zo is. Waar de traditionalisten (en postmodernisten) nog enigszins 

beantwoorden aan de creatieve geest van de kunstenaar, is de kunstzinnige invloed van een 

architect op een historiserend ontwerp of een reconstructie volgens dat romantische dogma 

nihil. ‘Zo is alle herbouw (en trouwens ook alle stijlnabootsing) in wezen zonder 

kunstwaarde’, betoogt de bekende Nederlandse modernistische architect Dudok in 1918. 67 Als 

expressie van de moderne tijdsgeest scoren historiserende of reproductieve gebouwen daardoor 

65 De architectenwereld staat immers niet bepaald bekend om zijn populisme, integendeel. 

66 In tegenstelling tot het traditionalisme, dat zeker de laatste decennia in opkomst is, heeft het postmodernisme in 

de Nederlandse architectuur altijd een zeer marginaal bestaan gehad (in tegenstelling tot onder andere de Verenigde 

Staten). Daarom komt het postmodernisme hier verder niet uitgebreid aan de orde. 

67 Denslagen (2004), p 105 

52

2.1 Denslagen 

vanzelfsprekend ook niet erg hoog. En daar komt dan nog het functionalistische aspect bij, dat 

dicteert dat historiserende bouwstijlen over het algemeen niet geschikt zijn om te voldoen aan 

de eisen van hedendaagse bouwopgaven. 

2.1.5 Monumentenzorg en professionalisering 

Aan de hand van het overkoepelende thema moderniteit kan dus grotendeels worden 

verklaard waarom volgens Denslagen veel architecten en architectuurhistorici in de aanval 

gaan (of in elk geval hun afkeuring laten blijken) wanneer er een historiserend ontwerp wordt 

gerealiseerd, of er initiatieven de kop opsteken om een reconstructie te verwezenlijken. Maar 

hoe zit het met de monumentenzorg? Die staat volgens Denslagen immers ook niet al te 

welwillend tegenover reconstructies. 68 Om te begrijpen waarom dat zo is, moet allereerst kort 

de bestaansreden en geschiedenis van de Nederlandse monumentenzorg worden beschreven. 

Een zekere, relatief ongeorganiseerde vorm van monumentenzorg, bestaat al zolang als er 

gebouwen zijn die men waardevol genoeg vindt om te willen behouden. Waar en wanneer dat 

nodig werd geacht, wierpen partijen zich op om monumenten te beschermen en te 

restaureren. Een institutionele monumentenzorg zoals we die nu kennen, met een 

monumentenwet, een Rijksdienst, gemeentelijke diensten en tal van andere organisaties, is 

echter een relatief recent verschijnsel. De wortels van dat monumentenbestel liggen in het 

derde kwart van de negentiende eeuw. Onder de bezielende aanvoering van Victor de Stuers 

begon de monumentenzorg zich in die periode beter te organiseren dan voorheen. 

De sloopzuchtige modernisering in historische stadscentra deden De Stuers en zijn 

volgelingen inzien dat de noodzaak van een daadkrachtige monumentenzorg in hun tijd snel 

toenam. 69 Steeds meer stadsbestuurders raakten onder invloed van de ideeën van de 

modernistische avant-garde. De stad moest zich volgens die ideeën aanpassen aan de moderne 

tijd, om als levende entiteit te kunnen blijven functioneren. Met architectonische en 

stedenbouwkundige ingrepen wilde de gemeentebesturen voorkomen dat hun binnenstad tot 

een levenloos museum zou verworden. Dat betekende dat krappe straatjes plaats moesten 

maken voor brede wegen, oude panden voor moderne hoogbouw en vestingwallen voor 

stadsuitleg. 70 

In eerste instantie konden de bezorgde organisaties, die zich opwierpen voor het behoud 

van monumenten, hier nog maar sporadisch iets tegen inbrengen. In navolging van de 

inspanningen van De Stuers, en mede als gevolg van de verwoestingen van de Tweede 

68 Ten opzichte van historisme is de monumentenzorg wat minder uitgesproken. Die nieuwbouwpraktijk raakt 

namelijk minder direct aan monumentenbeleid dan reconstructies van monumenten. 

69 De Stuers schreef in 1873 het invloedrijke pamflet ‘Holland op zijn smalst’, een harde kritiek op de Nederlandse 

veronachtzaming van waardevolle monumenten. 

70 Voor dat laatste is vooral de vestingwet van 1874 van groot belang geweest. Voor veel steden betekende deze wet 

het definitieve einde van hun vestingfunctie. In zijn artikel ‘stadsomwalling in beeld, Wrevel, nostalgie en afbraak’ 

omschrijft de Vlaming Dirk Lauwaert op fraaie wijze hoe het openbreken en verdwijnen van de vestingwerken in 

het negentiende eeuwse Europa gepaard ging met ‘een andere blik op stedelijkheid.’ (Lauwaert, D. ‘stadsomwalling 

in beeld, Wrevel, nostalgie en afbraak’, De negentiende eeuw, vol. 9 (2005), afl. 1, p 22) 

53

2.1 Denslagen 

Wereldoorlog, kreeg het monumentenbeleid vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw 

echter steeds meer politiek gewicht. De langverwachte wettelijke grond voor 

monumentenzorg kwam in 1961, met de eerste monumentenwet. 71 Deze werd in 1988 

opgevolgd door de huidige monumentenwet. 

In de jaren negentig werd de uitvoer van het monumentenbeleid, dat nog altijd op de 

centralistische leest van de voormalige Duitse bezetter was geschoeid, grotendeels 

gedecentraliseerd. Daardoor kregen gemeenten aanzienlijk meer invloed op hun eigen 

monumentenbestand. Tegelijkertijd werd er vanuit het ministerie meer geld vrijgemaakt om 

de opgelopen restauratieachterstand weg te werken. 

Al deze goedbedoelde politieke tegemoetkomingen aan monumenten ten spijt, worden de 

historische binnensteden nog steeds voortdurend bedreigd door een bestuurlijke 

vernieuwingsdrang. En anders dan het grote publiek verwacht, gaat de nationale of 

gemeentelijke monumentenzorg daar lang niet altijd tegen in. Denslagen geeft meerdere 

voorbeelden waarin de monumentenzorg zich zelfs ruiterlijk positief uitspreekt voor 

vernieuwingsplannen die ten koste gaan van, al dan niet beschermde, monumenten of 

stadsgezichten. Volgens Denslagen is dat onder meer te wijten aan het feit dat de 

monumentenzorg bang is voor het stoffige en conservatieve imago, dat het lange tijd heeft 

aangekleefd. Die angst is echter maar een symptoom van wat we zojuist hebben gezien, 

namelijk dat de monumentenzorg in de decennia na de Tweede Wereldoorlog verregaand is 

geprofessionaliseerd. 

De professionalisering van de monumentenzorg liep volgens Denslagen parallel aan die van 

het Nederlandse natuurbeheer. In deze sector werden bij dat professionaliseringsproces ‘de 

plaatjes uit de Verkade-albums (…) vervangen door theorieën over zelfregulerende 

ecosystemen.’ 72 Dat betekende dat de natuurbescherming zich begon af te keren van het sterk 

gecultiveerde landschap zoals Jac. P. Thijsse dat begin twintigste eeuw in opdracht van 

Verkade beschreven had. Ter vervanging daarvan streefde de natuurbescherming een 

reconstructie van de oertoestand van de natuur na. Omdat de monumentenzorg juist grote 

twijfels heeft bij reconstructies, lijkt de parallel die Denslagen trekt tussen de 

professionalisering van het natuurbeheer en de monumentenzorg wellicht onlogisch. 

De overeenkomst zit hem dan ook niet in de waardering voor reconstructies, maar in het 

uitschakelen van hobbyistische nostalgie. Denslagen stelt dat ‘in de monumentenzorg (…) de 

liefhebberende oudheidkundigen vervangen (zijn) door universitair geschoolde architecten en 

kunsthistorici.’ 73 Deze academici wilden net als de ecologen hun vakgebied zuiveren van 

nostalgisch sentiment: ‘Zoals de biologische wetenschap de nostalgische natuurbeleving uit het 

overheidsbeleid heeft kunnen verdringen, zo hebben modernistische theorieën over kunst en 

71 In 1940 had generaal Winkelman al een order met de kracht van wet uitgevaardigd waarin stond dat ‘elk oud 

bouwwerk’ pas mocht worden gesloopt of veranderd als de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg daar 

toestemming voor had gegeven. Maar een zelfstandige monumentenwet kwam dus pas twintig jaar later. (Pots, R., 

Cultuur, koningen en democraten, , overheid & cultuur in Nederland, SUN, Nijmegen 2000, p 203) 

72 Denslagen (2004), p 82 

73 Idem, p 83 

54

2.1 Denslagen 

architectuur de nostalgie uit de monumentenzorg verdreven.’ 74 Hiermee raakt Denslagen aan 

een belangrijke kern van zijn verhaal, namelijk dat een groot deel van de monumentenzorg 

volgens hem dezelfde ideeën over bouwkunst is gaan aanhangen als de eerder genoemde 

protagonisten van het modernisme. 

2.1.6 Authenticiteit 

Naast de gedeelde afkeer van nostalgisch sentiment, zijn er natuurlijk ook verschillen 

tussen de heersende opvattingen van de architectenwereld en de monumentenzorg. In het 

betoog van Denslagen is de betekenis van het woord authenticiteit het meest opvallende 

verschil. Al sinds de tijd van De Stuers, heeft de monumentenzorg een groot belang gehecht 

aan de authenticiteit van een monument: ‘Authentiek is het historische object zelf, al of niet 

beschadigd of veranderd.’ 75 Deze authenticiteit is nauw verwant aan de materiële substantie 

waaruit het monument bestaat, en het is die substantie (van een waardevol object), die 

vanwege zijn tastbare geschiedenis het bewaren waard zou zijn. Het mag duidelijk zijn dat een 

reconstructie, waarbij er (vrijwel) geen materiaal van het oorspronkelijke monument 

hergebruikt kan worden, deze authenticiteit ontbeert. In de ogen van de monumentenzorg 

vertegenwoordigt een reconstructie dan ook een veel lagere waarde dan een monument 

waarvan de authentieke materiële substantie wél nog aanwezig is. 

Modernistisch ingestelde architecten maken zich doorgaans wat minder druk over deze 

vorm van materiële authenticiteit. Wanneer er een modernistisch bouwwerk wordt 

gereconstrueerd staat ook meestal het concept van het ontwerp centraal, en niet zozeer het 

ooit gerealiseerde bouwwerk zelf. In het modernistische gedachtegoed heeft zich wel een 

geheel andere betekenis van het begrip authenticiteit ontwikkeld, en ook die is sterk bepalend 

voor de argumentatie rondom reconstructies van monumenten. Sinds de Romantiek kan 

authenticiteit namelijk ‘niet alleen betrekking hebben op het onvervalste object zelf, maar ook 

op de echtheid van de expressie.’ 76 Dit heeft uiteraard te maken met de eerder genoemde 

creatieve geest van de kunstenaar, die het romantisch modernisme (zoals Denslagen het in de 

titel van zijn boek noemt) hoog in het vaandel heeft staan. En net als authenticiteit in de 

betekenis van materiële substantie, komt de invulling van de term authenticiteit als artistieke 

expressie de waardering voor reconstructies niet ten goede. 77 

Samen met alle andere bovengenoemde argumentaties, vormen de twee betekenissen van 

het begrip authenticiteit in grote lijnen de verklarende theorie die Denslagen in zijn boek 

uitdraagt. Althans, voor zover ik ze hier op basis van relevantie voor mijn eigen onderzoek heb 

weergegeven, en zoals ze door mij zijn geïnterpreteerd. Uiteraard geeft Denslagen in zijn boek 

nog een aantal andere verklaringen voor de standpunten van de diverse partijen. Ook brengt 

74 Denslagen (2004), pp 82-83 

75 Idem, p 114 

76 Idem, p 117 

77 Wanneer het begrip authenticiteit wordt gebruikt als argument om voor of (in de meeste gevallen) tegen 

reconstructies te zijn, moet dus steeds worden nagegaan welke betekenis er in die bepaalde context aan gegeven 

wordt. 

55

2.1 Denslagen 

hij hier en daar nuances aan bij de verklaringen die hierboven besproken zijn. Deze zijn echter 

minder elementair voor het begrip van zijn betoog, en de verwerking daarvan in mijn 

onderzoek. 

56

2.2 Riegl 

2.2.1 Riegl en zijn waardenstelsel 

2.2 Riegl 

In de introductie had ik al aangegeven dat, naast de theorieën van Denslagen, ook die van 

Riegl (1858-1905) deel uitmaken van mijn theoretisch kader. Alhoewel je zijn naam 

tegenwoordig niet vaak meer tegenkomt (wellicht mede doordat zijn werk vrijwel alleen in 

het Duits is verschenen), is zijn analyse van de keuzemogelijkheden aangaande de omgang met 

monumenten nog steeds grotendeels toepasbaar op de hedendaagse opvattingen van de 

monumentenzorg. 

De visie van Riegl op monumenten, zoals ik die gebruik voor mijn onderzoek, was voor het 

eerst te lezen in een verhandeling die in 1903 verscheen onder de titel Der moderne 

Denkmalkultus: Sein Wesen und Seine Enstehung. Deze tekst werd in 1928 opgenomen in 

Gesammelte Aufsätze (een verzameling van Riegls belangrijkste artikelen). In 1996 werd het 

artikel in het Engels samengevat en gepubliceerd in Historical and philosophical Issues in the 

Conservation of Cultural Heritage. Marlite Halbertsma nam deze Engelstalige samenvatting 

vervolgens op in haar reader Recente Ontwikkelingen in Cultureel Erfgoed, en zo kwam ik er 

mee in aanraking. In de onderstaande bespreking van de theorie van Riegl ben ik uitgegaan 

van de betreffende samenvatting en de colleges die Halbertsma er in het collegejaar 2005/2006 

aan heeft gewijd. 

Het waardenstelsel dat de Oostenrijker Riegl ontwikkelde ten behoeve van zijn analyse 

van de waarden die monumenten kunnen bevatten, was een uitvloeisel van een opdracht die 

hij eind negentiende eeuw kreeg van de regering van de Donaumonarchie. Hij had als 

gerenommeerd kunsthistoricus zijn sporen al verdiend in de museumwereld, toen hem werd 

gevraagd een inventarisatie te maken van de objecten die verspreid lagen in het Oostenrijkse 

keizerrijk. Volgens Riegl was de selectie van monumenten tot dan toe altijd gebaseerd geweest 

op willekeurige criteria. Als alternatief voor deze willekeur introduceerde hij een stelsel van 

een zestal onderscheidende waardecategorieën. Daarmee zou voor elk monument systematisch 

geïnventariseerd kunnen worden welke specifieke waarden het vertegenwoordigt. Met zijn 

theorie gaf Riegl inzicht in het feit dat de verschillende waarden van een monument met 

elkaar kunnen conflicteren, en dat het dus een kwestie van afwegen is hoe er met het 

monument omgegaan moet worden. Op die manier hoopte Riegl ter discussie te stellen wat 

een monument eigenlijk is, en welke keuzen er gemaakt moeten worden om tot een moderne 

en effectieve monumentenzorg te komen. 

Volgens Riegl kan het begrip monument op twee manieren omschreven worden. In de 

meest oorspronkelijke betekenis is een monument ‘a work of man erected for the specific 

purpose of keeping particular human deeds or destinies (…) alive and present in the 

consciousness of future generations.’ 78 Binnen de moderne cultus rondom monumenten wordt 

78 Riegl, A., ‘The modern Cult of monuments: Its essence and its development’ in Stanley Price e.a. (ed.), Historical 

and Philosophical Issues in the Conservation of Cultural Heritage, Los Angeles 1996, p 69 

57

2.2 Riegl 

echter een veel bredere definitie gehanteerd. Alle tastbare en zichtbare ‘creations formed by 

hand of man’ zijn volgens deze zienswijze in potentie monument. 79 Welke werken 

daadwerkelijk als monument worden beschouwd, is afhankelijk van de waarde die aan de 

werken wordt toegekend. Zijn stelsel moest helpen te bepalen welke waarden er bij een 

bepaald monument in het geding zijn, en welke onderlinge conflicten er bij de waardestelling 

ervan te verwachten zijn. 

Riegl heeft de zes categorieën van zijn waardenstelsel onderverdeeld in twee 

overkoepelende categorieën. De ouderdomswaarde, de historische waarde en de bewuste 

herdenkingswaarde behoren tot de herinneringswaarden, en de gebruikswaarde, de 

nieuwheidswaarde en de relatieve artistieke waarde vallen onder de noemer actuele waarden. 

Het bestaansrecht van de drie herinneringswaarden zit voornamelijk in de referentie naar het 

verleden. De drie actuele waarden van een monument daarentegen, worden juist langs de 

meetlat van de huidige bouwpraktijk gelegd. Om een duidelijk beeld te geven van de 

zienswijze van Riegl, is het noodzakelijk hier elke waardecategorie afzonderlijk kort te 

bespreken. Als eerste komen de drie herinneringswaarden aan bod, te beginnen bij de 

ouderdomswaarde. 

2.2.2 Ouderdomswaarde 

Van een nieuw product wordt verwacht dat het compleet en perfect is, zeker sinds de 

opkomst van het moderne geloof in de technische kunde van de mens en industrie. Tijdens 

zijn levensloop is het product, bijvoorbeeld een gebouw, echter overgeleverd aan krachten van 

de natuur. Bijna elk monument is een artefact uit het verleden, en heeft gedurende zijn 

bestaansgeschiedenis dus onvermijdelijk te lijden gehad van aantasting door de natuurlijke 

elementen en het menselijke gebruik. Afhankelijk van de ouderdom van een monument is dit 

verval in meer of mindere mate direct waar te nemen aan de uiterlijke verschijningsvorm van 

het bouwwerk. Riegl benadrukt dat je geen opleiding nodig hebt om de ouderdomswaarden in 

een monument te herkennen en te waarderen. Het optreden van verval heeft ‘imperfection, a 

lack of completeness, a tendency to dissolve shape and color’ tot gevolg. 80 Dit proces wordt 

door de massa gezien als een natuurlijke gang van zaken. Het past namelijk binnen het 

verwachtingspatroon dat menselijke creaties langzaam ten prooi vallen aan de tand des tijds. 

In een essay over het recht op reconstructies zoekt Wolfgang Schäche de oorsprong van de 

idee dat gebouwen vergankelijk zijn in de ‘Christliche Religionsvorstellung von der 

einmaligkeit des irdlisches Lebens und der Vergängligkeit des Physischen.’ 81 Volgens hem 

wordt deze eeuwenlang agressief gepropageerde visie op de mensheid in de 

architectuurtheorie ‘unmittelbar auf die Architektur’ geprojecteerd. 82 En daardoor wordt een 

79 Riegl (1996), p 70 

80 Idem, p 73 

81 Schäche, W., ‘Für ein Recht auf Rekonstruktion. Warum der wiederaufbouw eines Bauwerkes nichts mit 

Unmoral zu tun hat’ in Bodien, W. von & Engel, H. (ed.), Die Berliner Schlossdebatte – pro und Contra, Berlijn 

2000, p 40 

82 Idem, p 40 

58

Veel ouderdomswaarde: de Barbarossaruïne in het 

Valkhofpark (vermoedelijk gebouwd door Frederik I). 

2.2 Riegl 

Weinig ouderdomswaarde: de onlangs gerenoveerde Magistraat 

in Rotterdam (van oorsprong uit 1913). 

reconstructie vooral door professionals gezien als een onacceptabele aanval op de goddelijke 

orde der dingen. Een wedergeboorte van een gebouw zou volgens deze ideologie immoreel 

zijn, en Schäche benadrukt dat de discussie over reconstructies als gevolg daarvan niet meer op 

rationele gronden gevoerd wordt. 83 

Een dergelijke theoretische verklaring voor het vergankelijkheidprincipe blijft bij Riegl 

achterwege. Wel constateert hij dat aanhangers van de ouderdomswaarden kunstmatige 

ingrepen in de organische levenscyclus van een monument (bijvoorbeeld in de vorm van 

restauraties) beschouwen als heiligschennis. Deze absolute afwijzing van restauratie doet wat 

betreft de moralistische lading sterk denken aan het betoog van Schäche. Volgens Riegl 

worden er op het morele verbod op restauraties wel uitzonderingen gemaakt. Wanneer 

natuurrampen ‘premature destruction’ tot gevolg hebben, kan restauratie gelegitimeerd zijn. 84 

De Eerste en Tweede Wereldoorlog hadden zich nog niet voorgedaan toen Riegl deze 

uitzondering op de regel beschreef. Als hij had kunnen zien wat een verwoestende gevolgen 

deze (en ook latere oorlogen en terroristische aanslagen) hebben gehad, had hij wellicht ook 

oorlogsschade genoemd als gegronde reden om van reguliere opvattingen van de 

ouderdomswaarde af te wijken. 

Wanneer een monument aan zijn lot wordt overgelaten (abnormale vernieling zoals 

hierboven beschreven daargelaten) en behoud dus achterwege blijft, zal het gebouw 

uiteindelijk vervallen tot een ruïne. Riegl beweert dat dit de ouderdomswaarde alleen maar ten 

goede komt. Bij een ruïne zijn er minder herkenbare referentiepunten over, waardoor de 

onderdelen die nog wél in staat zijn herinneringen aan het oorspronkelijke gebouw op te 

roepen nog intenser inwerken op de emoties van de waarnemer. Als een gebouw echter het 

stadium bereikt waarin er niets anders overblijft dan een ondefinieerbare stapel stenen, gaat 

83 Schäche pleit er in het genoemde artikel voor om de ideologische overtuigingen van geschiedkundige aard te 

ontmaskeren en opzij te zetten. Pas dan kunnen reconstructies net zo beschouwd en beoordeeld worden als iedere 

andere vorm van nieuwbouw, en dat zou volgens hem het debat over dit heikele onderwerp ten goede komen. 

84 Riegl (1996), p 73 

59

2.2 Riegl 

onherroepelijk ook de ouderdomswaarde verloren. Er is dan immers geen enkele referentie 

meer over, en dat maakt het oproepen van herinneringen per definitie onmogelijk. 

Dat de ouderdomswaarde door het directe appèl op de emoties voor iedereen te bevatten 

en te appreciëren is, noemde Riegl een groot voordeel van deze categorie. De 

ouderdomswaarde was in zijn tijd in opkomst, en hij voorzag dat zij grote potentie had om in 

de toekomst een nog grotere schare voorstanders voor zich te winnen. Hierin lijkt hij gelijk 

gekregen te hebben, getuige de populariteit (vooral onder toeristen) van oude binnensteden, 

met hun relatief versleten gebouwenbestand. 

2.2.3 Historische waarde 

Oude gebouwen worden vrijwel nooit alleen maar om hun verval gewaardeerd, ook niet 

door aanhangers van de ouderdomswaarde. Bijna iedereen, ook de laaggeschoolde, bezit 

genoeg algemene kennis om een grof onderscheid te kunnen maken tussen architectuur uit 

bijvoorbeeld de middeleeuwen, de barok en het moderne tijdperk. Wanneer een als 

middeleeuws gebouw herkenbaar bouwwerk er heel erg nieuw uitziet, wordt de 

ouderdomswaarde ernstig verstoord. Het past immers niet in het verwachtingspatroon dat zo’n 

oud monument na al die eeuwen nog nauwelijks versleten is. Een modern gebouw dat erg 

vervallen is past evenmin in het plaatje van de ouderdomswaarde. Volgens de aanhangers van 

de ouderdomswaarde moet het verval gelijke tred houden met de tijd die over het gebouw 

heen is gegaan. Hoeveel tijd dat (ongeveer) geweest is, kan men vaak aflezen aan de bouwstijl 

van het monument. Deze verraadt uit welke periode in de geschiedenis het gebouw afkomstig 

is. 

Die verwijzing van een monument naar een heel specifieke periode in de geschiedenis, 

noemt Riegl de historische waarde. Deze waarde dicteert dat een monument waardevoller is 

naarmate het minder afwijkt van de zogenaamde bron, wat hier staat voor de oorspronkelijke 

toestand van het bouwwerk. 85 De historische waarde onderscheidt zich daarmee duidelijk van 

de ouderdomswaarde: ‘Historical value does not concern itself with preserving the traces of 

age or other changes caused by nature’s impact since the monument was created: these do not 

matter or are just inconvenient.’ 86 Een voorstander van de historische waarde zou een 

monument het liefste in zijn geheel precies zo terug willen brengen als het oorspronkelijk is 

geweest, voordat de mens en natuur er bewust of onbewust veranderingen in heeft 

aangebracht. Maar omdat terugrestaureren slechts een benadering van die oorspronkelijke 

toestand zou kunnen opleveren, en nooit een exacte kopie, wordt toch meestal niet voor deze 

optie gekozen. 

In plaats daarvan proberen aanhangers van de historische waarde de huidige toestand zo 

goed mogelijk te conserveren, zodat verdere veranderingen zoveel mogelijk achterwege 

85 Schäche merkt in zijn eerdergenoemde essay op dat het woord bron (Quelle) misleidend is, aangezien deze doet 

vermoeden dat het historische artefact iets levends is. Het zijn volgens Schäche echter juist de historici zelf die 

steeds opnieuw de levenloze dingen met hun interpretaties kunstmatig tot leven wekken. 

86 Riegl (1996), p 75 

60

2.2 Riegl 

blijven. Reconstructie van het oorspronkelijke monument, waarbij alle symptomen van 

ouderdom worden verwijderd, vindt dientengevolge alleen plaats in gedachten en op papier. 

Zo wordt ook de toekomstige generaties de mogelijkheid gegeven om met hun verbeterde 

wetenschappelijke inzichten het geconserveerde monument te interpreteren. En als er al 

restauraties worden toegestaan, behoren deze gemakkelijk ongedaan te maken te zijn. Onder 

het adagium ‘behoud voor restauratie’ is deze principiële terughoudendheid om toekomstig 

onderzoek veilig te stellen een belangrijk uitgangspunt geworden voor de recente 

monumentenzorg. 87 

Uit het rekening houden met de vooruitgang van de wetenschap, blijkt het moderne 

karakter van de historische waarde zoals Riegl die omschrijft. Dat karakter komt eveneens 

duidelijk naar voren in de eigenlijke kern van de historische waarde, namelijk dat een 

monument een unieke en belangwekkende gebeurtenis of creatie representeert, zoals dat zich 

ergens in de voortdurende ontwikkeling van de samenleving heeft voorgedaan. Een 

monument dient dus als een onvervangbare herinnering aan een specifiek hoogtepunt uit een 

bepaalde fase in de vooruitgang. Riegl noemt dat besef van de vooruitgang, geheel conform de 

modernistische theorieën die we bij Denslagen ook al zagen, de crux van elke moderne 

historische perceptie. 88 

Om de historische waarde in een monument te kunnen herkennen, is kennis van de 

architectuurgeschiedenis noodzakelijk. Riegl stelt dat de esthetische waardering van oude 

bouwstijlen, even los van de mogelijke schoonheid van het verval, niet zozeer is gebaseerd op 

de artistieke kwaliteit van die stijlen, maar op de competentie van de toeschouwer om ze 

mentaal te kunnen plaatsen in historische categorieën. We zagen al dat de meeste mensen over 

de nodige basiskennis beschikken, waardoor de ouderdomswaarde bijna altijd een beetje wordt 

aangevuld met wat historische waarde. Die basis is echter niet genoeg om in staat te zijn tot de 

noodzakelijke intellectuele reflectie die nodig is om de historische waarde ten volle te 

appreciëren. Volgens Riegl heeft de historische waarde daardoor vooral aanhangers onder de 

hoger opgeleide elite. De professionals waar Denslagen over spreekt, behoren daar ook toe. En 

dat wordt bij de data-analyse nog van belang. 

2.2.4 Bewuste herdenkingswaarde 

De derde en laatste waarde die Riegl in zijn stelsel tot de herinneringswaarden rekent, de 

bewuste herdenkingswaarde, vormt eigenlijk een brug naar de actuele waarden. Met de 

bewuste herdenkingswaarde verwijst hij naar monumenten die opgericht zijn met het 

87 Een belangrijk verschil is echter dat de monumentenzorg, in tegenstelling tot de principes van Riegls historische 

waarde, aan latere aanpassingen en toevoegingen wel een hoge waarde toekent, namelijk als onderdeel van de 

geschiedenis van een monument. Zeker sinds het Charter van Venetië uit 1963 wordt er bij restauraties dus vaak 

voor gepleit respect te hebben voor de bouwhistorische veranderingen aan het oorspronkelijke bouwwerk. 

Terugrestaureren is over het algemeen uit den boze. De restauratie van het hoofdgebouw van sanatorium 

Zonnestraal was een uitzondering op deze regel, zoals voor monumenten van het Nieuwe Bouwen vaker 

uitzonderingen worden gemaakt. 

88 Riegl (1996), p 70 

61

2.2 Riegl 

specifieke doel een bepaalde gebeurtenis niet tot vergeten (of verwaarloosde) geschiedenis te 

laten verworden. Of, in Riegls woorden, ‘to keep it perpetually alive and present in the 

consciousness of future generations.’ 89 Een dergelijk monument valt eigenlijk samen met de 

eerdergenoemde oorspronkelijke betekenis die Riegl aan de term monumenten geeft, en streeft 

in wezen onsterfelijkheid na. Elke vorm van verval doet afbreuk aan dat streven, en de 

daardoor benodigde constante restauratie maakt de bewuste herdenkingswaarde waarde een 

evidente tegenpool van de ouderdomswaarde. Tot echte conflicten tussen deze twee waarden 

komt het volgens Riegl echter maar zelden, aangezien de bewuste herdenkingswaarde maar op 

een klein gedeelte van alle monumenten van toepassing is. 

Vanwege de nadrukkelijke oriëntatie op het heden, neigt een monument dat hoog scoort 

wat betreft de bewuste herdenkingswaarde (of zelfs uitsluitend die waarde vertegenwoordigt) 

sterk naar wat Riegl de actuele waarden heeft genoemd. Maar omdat het bestaansrecht van een 

dergelijk monument voornamelijk ligt in het oproepen van een herinnering uit het verleden, 

gaat het hier volgens Riegl toch om herinneringswaarden. Het blijft niettemin een grensgeval. 

2.2.5 Gebruikswaarde 

Waar de bewuste herdenkingswaarde nog een twijfelgeval was, zijn we met de 

gebruikswaarde onmiskenbaar bij de actuele waarden aanbeland. Essentieel voor actuele 

waarden is dat de waarde van een monument afgemeten wordt aan de mate waarin het kan 

concurreren met recente, moderne creaties. Zoals de naam zelf al suggereert, gaat het er bij de 

gebruikswaarde om in hoeverre een monument nog in staat is zijn toegewezen functie te 

vervullen. De achterliggende gedachte van deze waarde is volgens Riegl, dat het fysieke 

functioneren een voorwaarde is voor het functioneren van de psyche. Met andere woorden, 

een fysiek kan zonder een psyche, maar een psyche kan niet zonder een fysiek. En daarom 

slaat Riegl het fysiek hoger aan. 

Aan de hand van het psychologische onderzoek dat de laatste honderd jaar flink op gang is 

gekomen, zijn daar vermoedelijk allerlei kritische kanttekeningen bij te plaatsen. De visie van 

Riegl over het fysieke en de psyche zou tegenwoordig dan ook hoogstwaarschijnlijk het 

predikaat achterhaald toebedeeld krijgen. Dit is echter niet de plaats om daar verder op in te 

gaan. Veel belangrijker zijn de gevolgen die de gebruikswaarde heeft voor de omgang met 

monumenten. 

Een monument dat moet voldoen aan de eisen die ook worden gesteld aan hedendaagse 

gebouwen, krijgt op den duur onvermijdelijk te maken met reparaties en verbouwingen. Dat 

de historische en ouderdomswaarden daarbij het onderspit delven, maakt de aanhangers van 

de gebruikswaarde in principe niets uit. Alleen het functionele voortbestaan van het 

bouwwerk telt. De grootscheepse slooppartijen en verbouwingen in de oude binnensteden, die 

we al eerder hadden geconstateerd als voortvloeisel van het modernistische denken, vormen 

een goede illustratie van het navolgen van de gebruikswaarde. 

89 Riegl (1996), p 77 

62

2.2 Riegl 

Opmerkelijk genoeg stelt Riegl dat de ouderdomswaarde, die het functionalistische 

ingrijpen van mensenhanden in het gebouw verwerpt, niet om zijn ogenschijnlijke tegenpool 

gebruikswaarde heen kan. Het laten voortbestaan van een gebouw dat zijn functie heeft 

verloren, zou namelijk ook tegen het natuurlijke gevoel van de ouderdomswaarde ingaan: ‘Age 

value is based on the lively play of natural forces, an essential part of which would be lost if a 

monument were not used by man.’ 90 Er zijn maar enkele uitzonderingen op deze regel, zoals 

de overblijfselen van een klassieke tempel in het centrum van Rome en de ruïnes van een 

middeleeuw kasteel midden in de wildernis. Alleen bij dergelijke monumenten, ‘that are no 

longer of practical use to us and in which we do not miss human activity as a force of nature’, 

kan volgens Riegl pure ouderdomswaarde ervaren worden. 91 

Voor alle andere gebouwen geldt dat zij op zijn minst een beetje aan de gebruikswaarde 

moeten voldoen. ‘Here one encounters the same modern spirit that had given rise to the well 

known agitation against prisons d’art.’ 92 Met het verzet tegen prisons d’art doelt Riegl op 

situaties waarin kunstwerken metaforisch gesproken levenloze gevangenen dreigen te worden, 

opgesloten achter de tralies van een museale context. Ook hier komt het voorbeeld van de 

oude binnensteden weer van pas. 

Zoals we in subparagraaf 2.1.5 al zagen, waarschuwen aanhangers van de gebruikswaarde 

tot op de dag van vandaag met de regelmaat van de klok ervoor, dat het beschermen van de 

oude binnensteden tegen vernieuwingsplannen uiteindelijk leidt tot een gevreesde 

musealisering van stadscentra. En die musealisering zou ten koste gaan van het mee kunnen 

draaien van die steden in dynamische moderne wereld. Daardoor zouden zij, in plaats van 

opgestoten te worden in de vaart der volkeren, op termijn ten dode zijn opgeschreven. De 

gebruikswaarde lijkt dus nog maar weinig van zijn actualiteit te hebben ingeboet. 

2.2.6 Nieuwheidswaarde 

Vergeleken met de gebruikswaarde, lijkt de nieuwheidswaarde minder sterk in de huidige 

opvattingen over bouwkunst vertegenwoordigt. Alleen een zo nieuw mogelijk lijkend oud 

gebouw kan volgens de theorie van Riegl een hoge nieuwheidswaarde toegeschreven krijgen. 

Dat betekent dat het bouwwerk slechts een minimale hoeveelheid aan gemakkelijk te 

herkennen tekens van ouderdom mag bezitten. Toen Riegl aan het eind van de negentiende 

eeuw deze waarde als categorie bedacht, vond de massa nieuwe en in gave staat verkerende 

creaties altijd mooier dan door de tijd aangetaste exemplaren. Maar dat gaat tegenwoordig al 

lang niet meer in alle gevallen op. Integendeel, oud uitziende gebouwen zijn vooral bij het 

grote (toeristisch georiënteerde) publiek mateloos populair. 

Wellicht heeft dat ook te maken met de alomtegenwoordige moderne architectuur, die in 

de twintigste eeuw het straatbeeld in nieuwbouwwijken is gaan domineren. Het is geen 

geheim dat, zoals Denslagen ook constateert, die modernistische bouwstijlen nooit erg populair 

90 Riegl (1996), p 79 

91 Idem 

92 Idem, p 80 

63

2.2 Riegl 

zijn geworden bij het grote publiek. De afkeer van moderne architectuur is vaak nog groter, 

wanneer zij wordt toegepast in historische binnensteden. Die toevoegingen aan het 

eeuwenoude straatbeeld worden vaker gezien als verstoringen dan als verrijkingen. Daarin 

speelt mee dat moderne architectuur meestal contrasteert met zijn omgeving, terwijl het 

merendeel van de architecten vóór de twintigste eeuw nog zochten naar stilistische aansluiting 

met wat er al stond. 

Er is nog een andere verklaring te bedenken voor het feit dat de nieuwheidswaarde van 

monumenten sinds Riegl relatief veel aanhang heeft verloren. Het modernistische geloof in 

een nakende overwinning van de creërende mens op de destructieve natuur heeft in de 

twintigste, en in de net begonnen eenentwintigste eeuw, de nodige deuken opgelopen. En juist 

in dat geloof zocht Riegl een verklaring voor de populariteit van de nieuwheidswaarde. 93 

Dat Riegl niet heeft voorzien dat het de nieuwheidswaarde zo relatief snel aan invloed in 

zou boeten, komt waarschijnlijk deels voort uit zijn ervaringen met de negentiende-eeuwse 

monumentenzorg. In zijn tijd waren veel ingrijpende en irreversibele restauraties van 

monumenten gericht op het verwijderen van alle latere toevoegingen, die wat betreft 

bouwstijl afweken van het origineel. Toevoegingen die stilistisch afwijken, herinneren er 

immers aan dat een monument intussen al een lange geschiedenis achter zich heeft, en dus 

niet nieuw is. Precies zoals de nieuwheidswaarde voorschrijft, was het de bedoeling van 

dergelijke restauraties om weer tot een eenduidig, en daardoor minder aangetast, beeld te 

komen. 

In sommige gevallen werd gekozen voor een modernistische invulling van het verwijderde 

(authentieke) materiaal, maar meestal werden de opengevallen gaten opgevuld met meer of 

minder historisch verantwoorde reconstructies. Er werd daarbij uitgegaan van wat er 

oorspronkelijk, dus voor het aanbrengen van de verwijderde toevoegingen, gezeten zou 

kunnen hebben. Riegl constateerde dat in zijn tijd deze (achteraf omstreden) 

restauratiemethode, die feitelijk in de praktijk bracht wat volgens de historische waarde alleen 

op papier mocht gebeuren, gaandeweg minder voorkwam. Maar dat was voor Riegl kennelijk 

onvoldoende reden om te ervan uit te gaan dat de nieuwheidswaarde zoveel terrein zou 

verliezen aan de historische waarde en de ouderdomswaarde, als in de loop van de twintigste 

eeuw is gebeurd. 94 

Dat de nieuwheidswaarde relatief minder dominant geworden is, betekent overigens niet 

dat zij helemaal verdwenen is. Denk bijvoorbeeld aan de vele recente restauraties waarbij een 

monument zo grondig wordt opgeknapt, dat zij er uit ziet als nieuw. Bovendien, als het gaat 

93 Aan de andere verklaring die hij hiervoor geeft, namelijk dat net als bij de ouderdomswaarde voor het 

appreciëren van een nieuwheidswaarde geen opleiding vereist is, kan de afname van de aanhang in elk geval niet 

worden toegeschreven. Dat geldt immers nog steeds. 

94 Het is opvallend hoe sterk de nieuwheidswaarde nog wel vertegenwoordigd is in het huidige China. Dit land is de 

laatste jaren in sneltreinvaart aan het moderniseren. Hans Moleman stelt dat Chinese stadsbesturen van mening zijn 

dat ‘wat oud is geen waarde heeft.’ En daarom laten ze, net als veel Europese stadsbesturen ruim een halve eeuw 

geleden, oude binnensteden slopen en vervangen door moderne hoogbouw. (Moleman, H., ‘Vooruitgang’ in de 

Volkskrant, 04-01-2007. Zie voor een fotoreportage van dit proces: Sze Tsung Leong: History images.) 

64

2.2 Riegl 

over andere objecten dan monumenten, dan is de nieuwheidswaarde vandaag de dag nog 

steeds alomtegenwoordig. 

2.2.7 Relatieve artistieke waarde 

De relatieve artistieke waarde van Riegl zal altijd van groot belang blijven bij de 

waardering van monumenten. Dat heeft deze waarde vooral te danken aan het feit dat zij mee 

verandert met de tijd, zoals uit het woord ‘relatief’ al enigszins is af te leiden. Die flexibiliteit 

van de artistieke waarde is volgens Riegl van recente datum. In vroegere tijden werd een 

kunstwerk nog gewaardeerd om de mate waarin het voldeed aan bepaalde esthetische 

conventies. Alhoewel deze lang niet altijd even helder waren geformuleerd, dacht men op 

basis van die conventies te kunnen bepalen wat wel en wat niet artistieke waarde bezat. Riegl 

ziet daar op een gegeven moment verandering in komen: ‘The more recent point of view 

assesses the artistic value of a monument according to the extent to which it meets the 

requirements of contemporary Kunstwollen (artistic voliation).’ 95 Volgens deze zienswijze 

wordt de artistieke waarde van een kunstwerk dus gerelateerd aan de artistieke wilsuiting van 

een bepaalde tijdsgeest. Meer nog dan de esthetische conventies van vroeger, ontberen de 

maatstaven die daarbij worden gehanteerd een heldere formulering; ‘because they change 

incessantly from subject to subject and from moment to moment.’ 96 

Deze relativering van de artistieke kunstwaarde verklaart niet alleen dat de waardering van 

een bepaalde bouwstijl aan verandering onderhevig is, maar ook dat in een afgebakend 

tijdsgewricht verschillende bouwstijlen tegelijkertijd gewaardeerd kunnen worden. Personen 

als de eerder geciteerde Ingeborg Flagge, die in Romantisch modernisme betoogt dat 

architectuur altijd een expressie moet zijn van een zekere Zukunftwillen, zal waarschijnlijk 

vooral monumenten waarderen die (in hun tijd) vooruitstrevend waren. Mensen die zich juist 

afkeren van moderne architectuur, en bijvoorbeeld terugverlangen naar de traditionele bouw 

van de middeleeuwen, zullen eerder de (grotendeels gereconstrueerde) middeleeuwse 

binnenstad van Brugge waarderen. 

Dit laatste voorbeeld geeft aan dat het kan voorkomen dat een bepaalde bouwstijl, die 

lange tijd uit de gratie is geweest, ineens weer populair wordt. In dat geval is de Kunstwollen 

(van bepaalde mensen) in een bepaalde periode dusdanig veranderd, dat die bouwstijl daar 

opnieuw bij aansluit. In de mode zie je dit fenomeen in radicale vorm terug. Afhankelijk van 

het tijdsbeeld dat modeontwerpers signaleren (of zelf willen creëren), maken uiteenlopende 

kledingstijlen om de zoveel tijd hun rentree. 

Met betrekking tot zijn eigen tijdsvak, waarin de nieuwheidswaarde hoogtijdagen vierde, 

geeft Riegl zelf ook een voorbeeld van de werking van de relatieve kunstwaarde. Hij noemt 

het gebrek aan nieuwheidswaarde ‘the reason why strikingly aged works of art have always, 

even up to the present day, appeared more or less unsatisfactory in terms of the modern 

95 Riegl (1996), p 71 

96 Idem 

65

2.2 Riegl 

Kunstwollen.’ 97 Voor sommige mensen, vooral professionals uit de kunstwereld, geldt nog 

steeds dat ze oude en versleten gebouwen niet vinden passen in een moderne tijd. Maar de 

massa, die het liefst in een jaren dertig buurtje woont en op vakantie pittoreske dorpjes 

bezoekt, lijkt er tegenwoordig een heel andere relatieve artistieke kunstwaarde op na te 

houden. 

Voor zover relevant voor mijn onderzoek, zijn de theorieën van Denslagen en Riegl 

daarmee voldoende uiteengezet. In de volgende paragraaf komt de ontwikkeling van het eigen 

coderingsstelsel aan bod. 

97 Riegl (1996), p 80 

66

2.3 Het fasenstelsel 

2.3.1 Toelichting fasenstelsel 


Monumenten behoren tot het veld van het culturele erfgoed. We schenken aandacht en 

geld aan monumentenzorg, omdat we waardevolle gebouwen voor het nageslacht willen 

bewaren. Initiatiefnemers van reconstructies willen verdwenen exemplaren een tweede leven 

gunnen, zodat ook die monumenten weer in fysieke vorm tot het erfgoed gaan behoren. Maar 

hoe bepaal je wat bewaard zou moeten worden, wat een reconstructie verdient, en wat weg 

mag (blijven)? Riegl heeft met zijn waardenstelsel aangetoond dat er voor een dergelijke 

selectie geen vaste criteria bestaan. ‘“Erfgoed” (Eng. Heritage, Fr. Patrimoine, D. Erbe, It. Bene 

culturale) is een subjectieve term’, schrijft ook voormalig kroonlid van de Raad voor Cultuur 

Riemer Knoop. 98 Ieder mens heeft zijn eigen opvattingen over erfgoed, waarmee hij afweegt 

wat volgens hem wel, en wat niet het bewaren of reconstrueren waard is. 

De verscheidenheid aan opvattingen over erfgoed zit niet alleen in de persoonlijke 

overtuigingen van mensen. Ook de specifieke kenmerken van een object vormen een 

belangrijke factor in het bepalen wat er met dat monument moet gebeuren. Bij elk afzonderlijk 

object spelen weer andere overwegingen, of het nu om restauratie of om reconstructie gaat. 

Zoals is gebleken uit de destructieve restauratiemethoden van de negentiende eeuw, heeft het 

respect voor het object niet altijd aan het langste einde getrokken. Vooral de ideologie van de 

nieuwheidswaarde heeft regelmatig geprevaleerd boven een terughoudende behandeling van 

monumenten. Nu men in de monumentenzorg vooral de nadruk legt op authenticiteit en 

materiële substantie, lijkt het er echter op dat tegenwoordig het object als basis voor een 

zorgvuldige omgang met monumenten wordt genomen. In zekere zin is die nadruk op het 

materiële ook een vorm van ideologie, maar wel een vorm van ideologie waarbinnen 

vooringenomen posities ten aanzien van erfgoedwaarden zich (deels) aanpassen aan de 

specifieke kenmerken van het object zelf. 

Deze twee constateringen, de subjectiviteit van wat erfgoed is, en de specifieke kenmerken 

van ieder afzonderlijk object, vormen samen met de theorie van Riegl de belangrijkste 

uitgangspunten van mijn eigen coderingsstelsel. Dat houdt ten eerste in dat er in het stelsel 

plek moet zijn voor uiteenlopende en regelmatig conflicterende argumentaties. Er moet dus 

een breed assortiment aan (sub)categorieën zijn, waar alle argumenten voor en tegen 

reconstructies in onder te brengen zijn. Ten tweede moet het stelsel van toepassing zijn op alle 

reconstructies van verdwenen monumenten (voor zover ze voldoen aan de eerste drie 

selectiecriteria), hoeveel de objecten onderling ook van elkaar verschillen. Een overkoepelend 

thema, dat al die verschillende monumenten met elkaar verbindt, is daarvoor noodzakelijk. 

De levensloop van een object is zo’n overkoepelend thema. Elk monument kent immers 

een levensloop, hoe lang of hoe kort (en hoe saai of bewogen) die ook is. In de levensloop van 

een object zijn diverse fasen te onderscheiden. Uit de verzamelde data blijkt dat de 

98 Knoop, R., ‘Openbaar erfgoed’, Boekmancahier, nr. 29 (1996), p 303 

67


kenmerkende eigenschappen van de verschillende fasen een doorslaggevende invloed hebben 

op de argumentatie rondom reconstructies. Om die reden zijn de verschillende fasen in de 

levensloop van een monument de basiscategorieën geworden van mijn zogenoemde 

fasenstelsel. 

Binnen de levensloop van monumenten die gesloopt zijn en daarna kans maken 

gereconstrueerd te worden, onderscheidt het fasenstelsel een vijftal fasen. De eerste fase is het 

ontwerp en de bouw van het oorspronkelijke monument. Deze fase wordt door ieder gebouw 

doorlopen, ongeacht of het er nog altijd staat of niet. Hetzelfde geldt voor de tweede fase, het 

gebruik van het monument. Deze fase loopt voor gebouwen die niet zijn afgebroken tot op 

heden door. Voor gesloopte gebouwen eindigt fase twee met de ingang van fase drie, de 

afbraak van het monument. Pas in deze en de volgende fase komt het grote verschil tussen een 

nog bestaand monument en een verdwenen monument tot uiting. Fase drie is immers alleen 

van toepassing op verdwenen monumenten. En ook fase vier, oftewel de periode waarin het 

object weg is, kan vanzelfsprekend alleen worden doorlopen door een monument dat niet 

meer bestaat (of een tijdlang niet heeft bestaan). 

In fase vijf tot slot worden plannen gemaakt om te kijken of (en hoe) een reconstructie kan 

worden gerealiseerd, waarna in sommige gevallen daadwerkelijk tot uitvoer van die plannen 

wordt overgegaan. Deze fase is de meest unieke fase uit de levensloop van een te reconstrueren 

monument. Immers, voor een bestaand gebouw worden meestal geen reconstructieplannen 

gemaakt, en maar een klein aantal verdwenen monumenten valt de eer te beurt om onderwerp 

te zijn van een initiatief om gereconstrueerd te worden. 99 

Omdat in beide fasen een gebouw wordt gerealiseerd, lijkt fase vijf op het eerste gezicht 

veel overeenkomsten te hebben met fase één. Bij een realisatie van een reconstructie spelen 

echter zulke specifieke vraagstukken, die niet of minder spelen bij de bouw van een nieuw 

ontwerp, dat fase vijf wel degelijk duidelijk te onderscheiden is van fase één. 

In feite volgt er op fase vijf een zesde fase. Waar fase één en vijf nog erg verschillend zijn, 

kunnen deze fase zes en de eerdere fase twee wél goed met elkaar vergelijken worden. 

Wanneer een reconstructie na een aantal jaar van gebruik ook weer afgebroken wordt, is er in 

feite sprake van een fase zeven. En misschien wil men daarna weer een reconstructie van de 

verdwenen reconstructie, et cetera. Zo kan het cirkeltje in principe eindeloos rond blijven 

gaan. Ik richt mij in mijn onderzoek echter vooral op casussen die zich in fase vijf bevinden, of 

casussen die deze fase niet al te lang geleden achter zich hebben gelaten. Het gaat mij er 

minder om wat er vervolgens op de langere termijn met de reconstructies gebeurt (voor zover 

dat geen onderdeel vormt van de plannen in fase vijf). 

Bezien vanuit het (in deze thesis gehanteerde) perspectief van de initiatieven voor 

reconstructies, verwijzen de eerste vier fasen naar het verleden van het monument. Hier ligt 

een verband met de herinneringswaarden van Riegl, die ook de geschiedenis van het 

99 Er zijn uitzonderingen waarbij al in fase twee wordt overwogen een bestaand gebouw af te breken en er een 

reconstructie voor in de plaats te zetten. In dat geval valt fase twee dus in feite (deels) samen met fase vijf. Eén van 

mijn casussen, De Kiefhoek, is een voorbeeld van zo’n uitzondering. 

68


69 

Figuur 1: Het fasenstelsel


monument als uitgangspunt hebben. De actuele waarden van Riegl hebben een vergelijkbaar 

verband met fase vijf. In die fase worden de verwijzingen uit de eerste vier fasen geactualiseerd 

en ligt de nadruk dus op het hedendaagse gebruik van het monument, net als bij de actuele 

waarden van Riegl. Het fasenstelsel houdt zich wat dat betreft dus (losjes) aan de tweedeling 

die Riegl in zijn waardestelsel aanhoudt tussen herinnering en actualiteit. In mijn stelsel 

vertaalt die tweedeling zich terminologisch in referentie en realisatie. De eerste vier fasen zijn 

de referentiefasen, fase vijf is de realisatiefase. 

Het doel van het fasenstelsel is het categoriseren en analyseren van de argumenten die in 

mijn data naar voren komen. Dat gaat als volgt in zijn werk. Aan de hand van het fasenstelsel 

worden de argumenten eerst onderverdeeld in argumenten die verwijzen naar de 

referentiefasen, en argumenten die betrekking hebben op de realisatiefase. Daarna worden ze 

ondergebracht in één van de vijf fasen die het fasenstelsel onderscheidt. Binnen deze 

fasecategorieën worden de argumenten verbonden aan één van de hoofdthema’s. Deze thema’s 

vormen de subcategorieën van het stelsel. 

De realisatiefase herbergt zoveel subcategorieën (en bijbehorende argumenten), dat een 

clustering in vier themagebieden noodzakelijk is. De realisatiefase heeft daardoor één 

categorisch niveau meer dan de referentiefasen (5a t/m 5d). In figuur 1 op de vorige pagina is 

te zien hoe het fasenstelsel er schematisch uitziet. De data-analyse in hoofdstuk drie en vier is 

volgens dit schema gestructureerd. Het schema komt daardoor ook geheel overeen met de 

inhoudsopgave van deze twee hoofdstukken. Maar voordat we met de data-analyse beginnen, 

volgt nu eerst een korte toelichting van de afzonderlijke fasen, waarbij ik ook laat zien hoe de 

waarden van Riegl in mijn fasenstelsel verweven zijn. 

2.3.2 Toelichting fase 1: ontwerp en bouw 

In de eerste fase speelt de architect de hoofdrol. Hij vertaalt het programma van eisen in 

een ontwerp, dat in de eerste plaats moet voldoen aan de functionele verwachtingen van de 

opdrachtgever. Daarnaast speelt ook vormgeving een belangrijke rol in het ontwerpproces. 100 

Met zijn ontwerp krijgt de architect de kans om zijn visie op de architectuur visueel te 

materialiseren. Wanneer deze visie bij het publiek en/of de vakbroeders aanslaat, kan hij er 

(eeuwige) roem mee vergaren. 

Een architect heeft in de loop der eeuwen tal van stijlen tot zijn beschikking gehad om zijn 

gebouw mee vorm te geven. Een ontwerp is dan ook een representatie van zowel de hand van 

de architect zelf, als van de periode waarin het ontwerp is gemaakt. Afhankelijk van de 

originaliteit van de architect (in zijn omgang met bestaande stijlen of in het creëren van iets 

vooruitstrevends) en de bekendheid die hij met zijn werk heeft verworven, bezit het ontwerp 

een bepaalde mate van uniciteit. Deze uniciteit bepaalt in hoeverre het gebouw wordt gezien 

100 De meest strenge modernisten hebben esthetiek als ontwerpprincipe verworpen en laten de vormgeving 

uitsluitend bepalen door de functionaliteit van het gebouw. Over in hoeverre dat überhaupt mogelijk, is lopen de 

meningen onder architecten en architectuurcritici uiteen. 

70


als ijkpunt in de architectuurgeschiedenis. Hierin herkennen we onmiskenbaar de historische 

waarde van Riegl. 

In sommige gevallen moet een architect rekening houden met wat er al op het toegewezen 

kavel staat. Hij krijgt dan de opdracht deze bebouwing aan te passen, of uit te breiden. Maar 

ook als het kavel zelf leeg is, heeft een architect te maken met een bestaande context, namelijk 

de omgeving waarin een gebouw komt te staat. Door bijvoorbeeld in een vergelijkbare stijl te 

ontwerpen, of door de gevel- en daklijn voort te zetten, kan hij zijn eigen ontwerp laten 

aansluiten op die omgeving. Vooral modernistische architecten zijn echter geneigd juist het 

contrast met de omgeving op te zoeken. En sommigen gaan nog verder. Zij weigeren in het 

geheel rekening te houden met de omgeving: Fuck the context, zoals Rem Koolhaas, de 

grondlegger van de Nederlandse supermodernistische stroming Superdutch, dit uitgangspunt 

verwoordde. 

Als de tekeningen van een architect eenmaal gereed zijn, moeten de projectontwikkelaar 

en de aannemer (meestal vergezeld van een hele groep onderaannemers) er voor zorgen dat 

het ontwerp daadwerkelijk gebouwd gaat worden. Het is bekend dat er vrijwel geen enkel 

bouwwerk precies zo is gebouwd, als de architect het oorspronkelijk op zijn tekeningen heeft 

bedoeld. 101 Wel zijn de laatste tijd de marges voor aanpassingen op de bouwplaats dankzij het 

gebruik van CAD (Computer Aided Design) en prefab bouwelementen steeds kleiner 

geworden. Toch zullen er altijd details blijven die op de bouwplaats, om budgettaire of 

bouwtechnische redenen, toch net iets anders in elkaar gezet (moeten) worden dan de 

architect op de tekentafel of achter zijn computer had bedacht. Dit onderscheid tussen 

ontwerp en bouw kan in sommige gevallen een belangrijke stempel drukken op de verdere 

levensloop van een gebouw. 

2.3.3 Toelichting fase 2: gebruik en aanpassingen 

Elk gebouw, dus ook elk monument, heeft gedurende zijn levensloop minimaal één functie 

gehad, en dat is meestal degene waar het voor ontworpen is. Veel monumenten hebben 

gedurende hun levensloop echter meerdere functies en type gebruikers gehad, die allemaal 

hun weerslag hebben (gehad) op hoe een gebouw herinnerd wordt. Als een monument niet 

meer geschikt is voor de functie waar het oorspronkelijk voor ontworpen is, of als de functie 

zelf verdwijnt, moet er naar een andere functie worden gezocht. Deze verandering van functie 

vereist over het algemeen een aantal ingrijpende aanpassingen, zoals doorbraken en 

uitbreidingen. Maar ook wanneer een monument dezelfde functie behoudt, is het 

onvermijdelijk dat er in de loop der tijd aanpassingen worden gedaan. Dankzij de vooruitgang 

worden gelijkblijvende functies vaak op een andere manier uitgevoerd dan voorheen. Denk 

daarbij alleen al aan de invloed die de invoering van de computer heeft gehad op allerhande 

arbeidsprocessen. 

In de vorm van slijtage laat ook het gebruik van een monument an sich zijn sporen na, 

evenals de grillen van de natuur gedurende dat gebruik. Dat roept de ouderdomswaarde en de 

101 Bovendien past de architect het oorspronkelijke ontwerp gedurende het bouwproces vaak meerdere malen aan. 

71


gebruikswaarde van Riegl in herinnering. Om het functioneren van een monument te kunnen 

blijven garanderen, zijn regelmatig reparaties van versleten onderdelen nodig. Het behoeft 

weinig toelichting dat al deze zaken gevolgen hebben voor de algehele vormgeving van het 

gebouw. Dat gaat in het bijzonder op wanneer de aanpassingen aan het gebruik gepaard gaan 

met grote verbouwingen of uitbreidingen. De stijleenheid, zoals die volgens de 

nieuwheidswaarde van Riegl behouden of teruggebracht zou moeten worden, komt dan in 

gevaar. 

De omgeving heeft eveneens invloed op de functionele en esthetische ontwikkeling van 

een monument. Als er in fase twee in de directe omgeving nieuwbouw plaatsvindt, kan het 

gebouw in dat grotere ensemble worden opgenomen (bijvoorbeeld bij een grote uitbreiding 

van de gebruiker van het monument). Het kan ook voorkomen dat een gebouw juist als enige 

van een oorspronkelijk ensemble overblijft. Beide situaties spelen mee in de conceptie van het 

monument en kunnen dus een rol spelen in latere reconstructieplannen. 

2.3.4 Toelichting fase 3: afbraak 

Bij de afweging of een reconstructie gerechtvaardigd is, spelen voor veel mensen de reden 

van afbraak en de manier waarop het monument uit het straatbeeld is verdwenen een 

belangrijke rol. Er kan sprake zijn geweest van een natuurramp, van bombardementen, van 

natuurlijk verval, van vernieuwingsdrift, van financiële belangen, van politieke 

omwentelingen en van verkeerde kunsthistorische inschattingen. In de meeste gevallen is het 

verdwijnen van een monument het gevolg van een combinatie van deze redenen. 

Bij oorlogsschade bijvoorbeeld, is meestal maar een bepaald deel van het gebouw verwoest. 

Met een omvangrijke restauratie zou zo’n monument in principe volledig hersteld kunnen 

worden. Na de Tweede Wereldoorlog hadden veel stadsbesturen echter grootse plannen voor 

hun binnenstad. Ze wilden ruim baan voor hun ambitie de stad een nieuw modern aangezicht 

te geven. En volgens de destijds populaire stedenbouwkundige inzichten van functie- en 

verkeersstroomscheiding, zou een gemoderniseerde stad bovendien beter functioneren dan 

een geconserveerd historische stadscentrum. De plannen van de bestuurders waren er dus bij 

gebaat als er een aantal in de weg staande monumenten zouden verdwijnen. In dat kader is 

menig nog te redden monument, onder het kopje onherstelbaar beschadigd, alsnog met de 

grond gelijkgemaakt. De afbraak van de Bijenkorf van Dudok in Rotterdam en het treinstation 

van C.H. Peters in Nijmegen zijn voorbeelden van een dergelijke gang van zaken. 102 

Soms komt de bevolking in opstand tegen plannen om een monument af te breken. Als dit 

verzet tevergeefs is geweest, kan ook dat onderdeel worden in de argumentatie voor een 

reconstructie. De afbraak verwordt dan tot een symbool van de gedeelde afkeer tegen de 

bestuurlijke besluitvorming, vooral als de sloop een politiek gevoelig onderwerp is geweest. 

Er zijn ook gevallen waarbij een gebouw door natuurlijke slijtage zo zwaar in verval is 

geraakt, dat sloop nog de enige mogelijkheid is. Hierin zien we de ouderdomswaarde van Riegl 

102 In het geval van het station in Nijmegen zijn er een aantal delen bewaard gebleven, die door architect Sybold van 

Ravesteyn geïntegreerd zijn in zijn nieuwe stationsgebouw. 

72


wederom terugkomen. In zo’n situatie kan hooguit degene die verantwoordelijk was voor het 

onderhoud van het gebouw verweten worden, dat er niet op tijd is gerestaureerd. De 

noodzakelijke sloop zelf valt dan echter niemand aan te rekenen. 

2.3.5 Toelichting fase 4: fysieke afwezigheid 

In de periode na de afbraak van een monument wordt het achtergelaten gat meestal 

binnen korte tijd opgevuld met nieuwbouw. Beschikbare bouwgrond is schaars en (daardoor) 

kostbaar. De plaatsvervangende nieuwbouw vormt één van de grootste obstakels voor 

reconstructies. Er ontstaan op die plek nieuwe functies en een nieuw architectonisch en 

stedenbouwkundig beeld, waar onherroepelijk nieuwe maatschappelijke waarden uit 

voortvloeien. Die waarden kunnen functioneel van aard zijn, maar ook esthetisch en, zeker als 

de aanvankelijke nieuwbouw er eenmaal een langere tijd staat, cultuurhistorisch. In dat laatste 

geval is er een nieuw monument voor het oude in de plaats gekomen. Het achterwege blijven 

van nieuwbouw is overigens nog geen garantie voor een reconstructie dat zijn oude plek nog 

wél zonder meer beschikbaar is. Ook zonder bebouwing kan een plek na de afbraak van het 

monument allerlei nieuwe waarden toegeschreven hebben gekregen. 

Als de omgeving van een afgebroken monument tot op heden aan de slopershamer is 

ontsnapt, heeft het bouwwerk meer kans om terug te keren in het straatbeeld dan wanneer de 

omgeving wel grotendeels of in zijn geheel tegen de vlakte is gegaan. Over het algemeen past 

een reconstructie namelijk beter in zijn omgeving als de stedenbouwkundige situatie, waar het 

oorspronkelijk voor ontworpen was, nauwelijks is verandert. Een gelijktijdige afbraak van het 

monument en zijn directe omgeving doet de kansen van een initiatief voor reconstructie juist 

sterk afnemen. Een omvangrijke braakliggend terrein wordt vaak gebruikt voor een 

grootschalig bouwproject, waarbinnen later zelden ruimte is voor een reconstructie van wat er 

ooit heeft gestaan. Meestal is zo’n groot project ook het expliciete doel van de sloop, tenzij 

menselijk of natuurgeweld aan de afbraak ten grondslag heeft gelegen. En zoals we hierboven 

al zagen kan zelfs in die laatste twee gevallen een groot project de doorslaggevende reden zijn 

om het beschadigde gebouw niet te restaureren, maar te slopen. 

Net als elke besproken fase kan fase vier langer of korter duren. In tegenstelling tot de 

voorgaande fasen noem ik dat hier expliciet als kenmerk, omdat het met betrekking tot fase 

vier vaak wordt aangehaald in de argumentatie voor of tegen reconstructie. Vooral als een 

monument al erg lang weg is, betwijfelen tegenstanders nadrukkelijk of reconstructie wel een 

reëel plan kan zijn. 103 Hoe langer een gebouw weg is, hoe verder het in de tijd verwijderd is 

geraakt van de generatie(s) die het nog met eigen ogen hebben gezien. De vergetelheid ligt dan 

op de loer. Maar dat proces is te vertragen, of zelfs om te keren. In de periode waarin het 

gebouw er niet meer is, kan er mythevorming plaatsvinden. Verhalen, beelden, bewaard 

gebleven bouwdelen (bijvoorbeeld beeldhouwwerk of fundamenten) en publicaties van en 

103 Het Noord-Zuid Hollands Koffiehuis tegenover het Centraal Station van Amsterdam is een bekend voorbeeld 

van een reconstructie van een gebouw dat juist relatief kort weg is geweest. Het werd in 1972 (voor de aanleg van 

de metro) afgebroken en al in 1980, op een iets andere plaats en in gewijzigde (en vergrote) vorm, gereconstrueerd. 

73


over het verdwenen bouwwerk vullen elkaar dan aan in het ontwikkelen van een mythe 

rondom het monument. En zo nestelt het bouwwerk zich in het collectieve geheugen. 

De inhoud en de kracht van de mythe hangen enerzijds af van het tot de verbeelding 

sprekende karakter van de eerste drie fasen, en anderzijds van de inzet van degenen die het 

verdwenen monument een warm hart toedragen en de herinnering levend proberen te 

houden. Vaak zijn deze laatstgenoemden ook de initiatiefnemers van de reconstructie van het 

verdwenen monument. Zij voeren een strijd die dikwijls een lange adem (en soms meerdere 

generaties) vergt. 

2.3.6 Toelichting fase 5: realisatie 

Met de toelichting op fase vijf zijn we van de referentiefasen bij de realisatiefase 

aangekomen. In hun strijd om een reconstructie van een monument te realiseren, 

benadrukken de initiatiefnemers de voordelen die het terugbrengen van het oorspronkelijke 

monument kunnen hebben voor de huidige samenleving. Ze maken daarbij gebruik van de 

meest aansprekende verwijzingen uit de verschillende referentiefasen, bijvoorbeeld de 

uniciteit van het ontwerp, het oorspronkelijke gebruik dat nog steeds actueel kan zijn, het 

symbolische verzet tegen de toenmalige sloop, of een verwezenlijking van de verhalen over 

het monument die tijdens zijn afwezigheid mythische vormen hebben aangenomen. Een 

combinatie van deze of andere referenties is natuurlijk ook mogelijk. 

Een lijst met waardevol geachte referenties is echter niet genoeg om een reconstructie mee 

te legitimeren. Allereerst kunnen tegenstanders de waarde van de aangehaalde verwijzingen 

ter discussie stellen. Daarnaast kunnen ze zelf met referenties komen die het betoog van de 

voorstanders van een reconstructie ondermijnen. Maar nog belangrijker is dat er bij een 

reconstructie allerlei specifieke en complexe vraagstukken spelen. Deze leiden onvermijdelijk 

tot grote meningsverschillen over de haalbaarheid en de wenselijkheid van de voorgestelde 

realisatie. Deze meningsverschillen, waar het in fase vijf om draait, zijn aan de hand van het 

fasenstelsel thematisch geordend en verdeeld over vier overkoepelende themagebieden. 

Het eerste themagebied betreft de bouwtechnische haalbaarheid van een reconstructie van 

een verdwenen monument. Verschillende problemen kunnen die bouwtechnische 

haalbaarheid in de weg zitten. Zo vragen tegenstanders zich af of er wel voldoende 

documentatie is om een betrouwbare reconstructie te maken. Schilderijen bieden bijvoorbeeld 

minder houvast dan foto's en bouwtekeningen. En als je al over voldoende documentatie 

beschikt, welk moment in de levensloop van het bouwwerk neem je als uitgangspunt voor de 

reconstructie? En waar baseer je zo’n beslissing op? 

Naast het probleem van de documentatie, bestaat er ook een grote kans dat bepaalde 

bouwmaterialen en –technieken, die destijds gebruikt zijn bij de bouw van het oorspronkelijke 

monument, tegenwoordig niet meer beschikbaar zijn. Ze kunnen intussen verboden zijn, in 

onbruik geraakt, onbetaalbaar geworden, of simpelweg niet meer bestaan. Er is in de 

twintigste eeuw bijvoorbeeld veel van de traditionele ambachtelijkheid verloren gegaan, en 

bepaalde natuursteensoorten, zoals het vroeger vaak gebruikte kalkzandsteen, mogen om 

gezondheidsredenen niet meer door mensen worden bewerkt. 

74


Weer een ander probleem is dat een reconstructie bouwtechnisch wordt beoordeeld als 

nieuwbouw. Anders dan een monument, waar allerlei vrijstellingen voor gelden, heeft de 

initiatiefnemer van een reconstructie zich dus geheel te houden aan het Bouwbesluit en 

allerlei andere vrijheidsbeperkende reglementen. Dit heeft tot gevolg, dat het oorspronkelijke 

ontwerp (voor zover dat bekend is) aangepast moet worden om zowel functioneel als 

technisch te voldoen aan de eisen van de huidige bouwpraktijk. Denk onder andere aan liften, 

brandveiligheid, ventilatie en de minimaal verplichte hoeveelheid lichtinval in woon- en 

werkruimtes. 

In het tweede themagebied komt de financiële haalbaarheid van reconstructies aan bod. 

Op subsidies vanuit de monumentenzorg hoeft een initiatiefnemer van een reconstructie 

meestal niet te rekenen. Zoals we net al zagen wordt een reconstructie van een verdwenen 

gebouw (bijna) nooit beschouwd als een wettelijk erkend monument. Het loont niettemin de 

moeite om met het initiatief langs te gaan bij diverse overheidsinstellingen, fondsen en 

particulieren. Er bestaat namelijk altijd een kans dat er mensen bereidt zijn om met een 

bijdrage het plan te steunen. 

Het verzamelen van voldoende middelen om de bouw van een reconstructie mee te 

financieren is niet de enige financiële zorg van de initiatiefnemer. Het gereconstrueerde 

monument moet ook exploitabel zijn, zodat het niet binnen de kortste keren leeg komt te 

staan en in verval geraakt. Hier staat de gebruikswaarde van Riegl op het spel. Er moet dus een 

passende functie gevonden worden, die voldoende oplevert om het gebouw op de langere 

termijn te kunnen onderhouden. 

Tegenwoordig worden ook bij (nog bestaande) beschermde monumenten hoge eisen 

gesteld aan de mogelijkheden om tot een sluitende exploitatie van het bouwwerk te komen. 

De laatste decennia was hergebruik daarbij het toverwoord. 104 Voor zo’n monument gelden er 

in elk geval twee belangrijke redenen om het gebouw te behouden voor een nieuwe functie, 

ook als die functie op die plek in principe net zo goed (of beter) door een nieuw gebouw zou 

kunnen worden vervuld. 

De eerste reden is de beschermde status, wat inhoudt dat het monument als waardevol is 

aangemerkt door professionals in de monumentenzorg. De aanwezigheid van authentieke 

materiële substantie speelt daarbij een belangrijke rol. De tweede reden is veel banaler, maar 

telt evengoed mee in de besluitvorming. De sloop van een gebouw, of het nu om een 

monument gaat of niet, kost veel geld. En die kosten moeten meestal worden doorberekend in 

de totaalkosten van eventuele nieuwbouw. Geen van beide redenen om het monument te 

verkiezen boven nieuwbouw, gaan op voor een reconstructie van een verdwenen monument. 

Sterker nog, vaak moet er eerst nog iets gesloopt worden voordat een reconstructie gebouwd 

kan worden, wat die reconstructie alleen maar duurder en daardoor onaantrekkelijker maakt. 

En in sommige gevallen is het zelfs zo, dat een beschermd monument zou moeten wijken voor 

een reconstructie, of dat dit monument door een reconstructie zou worden aangetast. 

104 Vooral het hergebruik van industrieel erfgoed is wat dat betreft erg populair. Het heeft de monumentenzorg 

volgens Denslagen bovendien een flinke verbetering van het imago opgeleverd. (Denslagen (2004), p 162) 

75


Toch zien de voorstanders van een reconstructie ook kansen. Ze benadrukken veelvuldig 

dat het teruggebrachte monument de potentie heeft toeristen te trekken. Dat gegeven kan van 

groot belang zijn voor de exploitatiemogelijkheden. Tegenstanders wijzen echter op de 

vulgaire aspecten van het massatoerisme. De financiële voordelen van een toenemende 

toeristenstroom zouden daar volgens hen niet tegen opwegen. 

De bovengenoemde bouwtechnische en financiële vraagstukken gingen vooral over de 

haalbaarheid van een reconstructie. De volgende twee themagebieden hebben meer te maken 

met de wenselijkheid ervan, te beginnen met het derde themagebied, dat handelt over 

echtheid en namaak. 

Vooral professionals vrezen dat een reconstructie van een verdwenen monument zal leiden 

tot geschiedvervalsing. Ze zijn bang dat mensen niet in de gaten hebben dat wat ze voor zich 

zien een reconstructie is, en niet het oorspronkelijke gebouw. Deze misvatting zou een 

devaluatie betekenen van de waarde van monumenten die wél echt zo oud zijn als ze er 

uitzien, en die wél bestaan uit authentieke materiële substantie. Bovendien zou met een 

reconstructie het feit dat het gebouw ooit is gesloopt en weg is geweest genegeerd worden, wat 

volgens tegenstanders een ontkenning van de geschiedenis zou betekenen. 

Naast deze principiële kwestie, speelt ook smaak een belangrijke rol in de discussie over 

reconstructies. Met negatief geladen termen, zoals kitsch, Anton Pieck, decorbouw en 

Disneyficatie, geven tegenstanders er blijk van dat een reconstructie volgens hen in veel 

gevallen niet meer kan zijn dan slechte namaak. En namaak contrasteert met de beide 

betekenissen van het begrip authenticiteit die Denslagen in Romantisch modernisme 

signaleert. In de vorige alinea is al opgemerkt dat een reconstructie de authentieke materiële 

substantie van een oorspronkelijk monument ontbeert. De tweede betekenis van 

authenticiteit, de artistieke expressie van de architect, is ook niet of nauwelijks van toepassing 

op een reconstructie van een verdwenen monument. Het ontwerp staat immers van tevoren 

vrijwel vast. Dat geeft de architect weinig ruimte voor artistieke keuzevrijheid, in elk geval 

wat betreft het aanzicht van het gebouw. 

Het vierde en laatste themagebied van fase vijf heeft betrekking op het wel of niet passen 

van reconstructies in het huidige tijdsgewricht. Kan alleen modernistische bouwkunst 

eigentijds zijn, of zijn juist nostalgisch vormgegeven bouwwerken helemaal van deze tijd? De 

professionals in de wereld van architectuur neigen sterk naar die eerste opvatting, terwijl het 

gewone volk de laatste tijd traditionalistische en historiserende nieuwbouw massaal heeft 

omarmd. Een verklaring voor de populariteit van dergelijke referenties naar het verleden 

wordt vaak gezocht in de hedendaagse zoektocht naar een eigen identiteit in een snel 

globaliserende wereld. Voor sommige mensen zou een reconstructie van een geliefd maar 

verdwenen monument wellicht een stukje houvast kunnen bieden, wanneer ze zich 

meegezogen voelen in de dynamiek van de moderniteit. 

De politiek heeft ook in de gaten dat het identiteitsvraagstuk onder de bevolking speelt. 

Denk alleen al aan het normen en waarden debat van Balkenende, en de recente lancering van 

de nationale canon. Daarnaast past het in deze tijd van toenemende inspraak van de bevolking 

om in de politieke besluitvorming rekening te houden met de voorkeuren van het grote 

76


publiek. Er zijn verschillende mogelijkheden om de burger een stem te geven als het om 

kwesties als reconstructies gaat. Inspraakavonden, referenda en bevolkingsonderzoeken zijn 

daar enkele voorbeelden van. De welstandscommissie, die bestaat uit professionals en als 

bevoegde toezichthouder een grote invloed heeft op de ruimtelijke ordening, krijgt op die 

manier enig tegengewicht. Initiatieven voor reconstructies zijn daar waarschijnlijk bij gebaat, 

aangezien plannen voor reconstructies het over het algemeen beter doen bij het grote publiek 

dan bij de professionals. 

Het afsluitende thema van dit themagebied, en daarmee van het fasenstelsel, is de vraag of 

de initiatieven voor reconstructies van de laatste twintig jaar een trend vertegenwoordigen. En 

als er inderdaad sprake is van een trend, volgt automatisch de vraag of die zich in de toekomst 

voort zal zetten. Dit thema wordt, net alle andere thema's die in de vijf hierboven besproken 

fasen naar voren zijn gekomen, in de komende twee hoofdstukken uitgewerkt aan de hand van 

de acht geselecteerde casussen. Uit die onderneming moet blijken of het fasenstelsel inderdaad 

een nuttig hulpmiddel kan bij een systematische analyse van de argumentatie rondom 


77


78

3 DATA-ANALYSE: 

DE REFERENTIEFASEN 

79

3.1 Fase 1: Ontwerp en bouw 


3.1.1 Voorgeschiedenis gebouw 

Het fasenstelsel begint bij het begin: het ontwerp en de bouw van het monument. Een 

aantal van de casussen zijn in hun geheel op een bepaald moment door een bepaalde architect 

ontworpen. In die gevallen was er een leeg kavel beschikbaar, waar de architect van het 

fundament tot aan de top een volledig nieuw bouwwerk tot stand kon laten komen. Dit gold 

bijvoorbeeld voor De Kiefhoek, het Pomphuis en het Paleis voor Volksvlijt. Er zitten echter 

ook bouwwerken in mijn analyse die niet from scratch aan hun bestaan begonnen. Het 

ontwerp van het St. Lucasgildehuis bijvoorbeeld, is in feite een ingrijpende verbouwing 

geweest van de voormalige kapel van het Oude-Mannenhuis. En de torenspits van de 

Haringpakkerstoren werd door Hendrik de Keyser bovenop een bestaand vestingwerk 

geplaatst. 

Aan dergelijke gebouwen gaat dus een eerdere bouwfase vooraf. Deze voorgeschiedenis 

heeft onmiskenbaar invloed gehad op de vormgeving van het monument, zoals dat als 

voorbeeld dient voor een eventuele reconstructie. Een Haringpakkerstoren zonder bakstenen 

onderbouw is moeilijk voor te stellen, en het silhouet van het St. Lucasgildehuis stond door de 

vorm van de kapel al grotendeels vast. Joris Molenaar, architect van de reconstructie van het 

St. Lucasgildehuis, vermoedt dat men bij de verbouwing van kapel naar gildehuis ‘een nieuwe 

schil’ voor de gevel van de oude kapel heeft opgetrokken. De bedoeling van het gilde was 

waarschijnlijk om het gebouw met deze nieuwe schil, waar het fronton en de festoenen de 

belangrijkste kenmerken van waren, een voorname uitstraling mee te geven. 

De voorgeschiedenis van een monument kan bijdragen aan de verhalen die over het 

gebouw de ronde doen. Discussie over die verhalen is niet uitgesloten. Zo is het bij de Donjon 

in Nijmegen onzeker, of bij bouw van de burcht van keizer Frederik Barbarossa (waar de 

Donjon ooit een onderdeel van was) gebruik is gemaakt van overblijfselen van de palts, die 

eerder op die plek had gestaan. Onderzoek naar de geschiedenis van het Valkhof wijst uit dat 

de Noormannen bij hun terugtrekking de palts in brand hebben gestoken. Maar niemand kan 

met zekerheid zeggen hoeveel schade dat heeft aangericht en wat er dientengevolge van de 

palts was overgebleven. Boshouwers vermoedt dat één meter dikke muren de vlammen wel 

zullen hebben doorstaan. En het lijkt hem ook onwaarschijnlijk dat de Noormannen met 

‘platte schuiten’, volgeladen met verzameld puin, huiswaarts zijn gekeerd. 

Voor zijn overtuiging dat de burcht niet op een lege plek, maar op de restanten van de 

palts is gebouwd, beroept Boshouwers zich onder andere op de kroniekschrijver van Frederik 

Barbarossa. Deze spreekt met betrekking tot de bouw van de burcht namelijk over het herstel 

van eerdere bouwsels. Alhoewel het voortbouwen op de palts vanuit wetenschappelijke hoek 

niet wordt beschouwd als een onomstotelijk bewezen feit, wordt het wel in brede kring 

aanvaard dat er zeer waarschijnlijk sprake is geweest van hergebruik van materiaal van het 

eerdere verdedigingswerk. Maar waarom benadrukt Boshouwers, initiatiefnemer van de 

reconstructie van de Donjon, dat de burcht een voortzetting is van de palts? Hij doet dat 

80


Ontwerpschets van J.J.P. Oud voor De Kiefhoek. Het Philipspaviljoen in aanbouw 

(beton op een staalskelet). 

vermoedelijk omdat het hier gaat om de discussie hoe oud de burcht eigenlijk is. Hoe ouder de 

burcht, hoe meer geschiedenis er aan de burcht vastzit. En dat versterkt het argument om (een 

gedeelte van) de burcht te reconstrueren, zo zou zijn redenering kunnen luiden. Boshouwers 

spreekt dat echter nergens specifiek zo uit. 

3.1.2 Naamsbekendheid architect 

Van twee van de drie casussen die voortbouwen op een eerder bouwwerk, is de architect 

niet bekend. Daarmee doel ik op de Donjon en het St. Lucasgildehuis. Van de (spits van de) 

Haringpakkerstoren weet men wel wie er voor het ontwerp getekend heeft, en hetzelfde geldt 

voor de overige vijf casussen. Geen van de architecten waarvan we weten dat ze 

verantwoordelijk waren voor het ontwerp van deze zes casussen, is nog in leven. Niettemin 

genieten vijf ervan, hoewel niet in gelijke mate, nog steeds bekendheid. 

Wat betreft de bekendheid van de architect, is het Philipspaviljoen een bijzonder geval. 

Niemand zal de roem en de invloed van Le Corbusier, op wiens naam het paviljoen officieel 

staat, in twijfel trekken. Denslagen bijvoorbeeld noemt het paviljoen een ‘kunstwerk van de 

grote bouwmeester.’ Voor hem is dat een belangrijk argument voor een reconstructie: ‘Als 

herinnering, als eerbetoon aan een groot architect.’ Het maakt hem niet zoveel uit dat Le 

Corbusier eigenlijk ‘niet erg geïnteresseerd (was) in de bouw van het Philips paviljoen’, en 

daarom ‘het grootste deel van het ontwerpwerk liet (…) doen door de veel jongere Griekse 

ingenieur-componist Iannis Xenakis.’ 105 Deze anekdotische leerling-leermeester verhouding 

kende overigens een tragisch einde. Een verzoek bij zijn meerdere om erkenning voor de 

gedane arbeid voor het Philipspaviljoen, kwam Xenakis op ontslag te staan: ‘Zo gaf Le 

Corbusier de wereld de componist Xenakis in plaats van de architect Xenakis.’ 106 Het moge 

duidelijk zijn dat er in de argumentatie voor de reconstructie van het Philips paviljoen vooral 

geschermd wordt met de klinkende naam Le Corbusier. Daar valt nu eenmaal meer draagvlak 

mee te winnen dan met het noemen van de veel minder bekende Xenakis. 

Iets minder beroemd dan Le Corbusier, maar eveneens een internationaal erkend 

boegbeeld van het moderne bouwen, is de architect van De Kiefhoek, J.J.P. Oud. ‘In de tweede 

105 Hulsman, B., ‘Geef me twee miljoen en ik bouw het ding’ in NRC Handelsblad, 19-06-2006 

106 Idem 

81


helft van de jaren twintig is Oud op Berlage na, de meest bekende Nederlandse architect. Zijn 

werken worden voortdurend gepubliceerd en hij wordt regelmatig vanuit het buitenland 

benaderd voor manifestaties en ontwerpactiviteiten.’ 107 De faam van Oud beperkte zich in 

eerste instantie tot die buitenlandse belangstelling. Het duurde namelijk even, voordat ook in 

zijn eigen Nederland het belang van Oud voor de ontwikkeling van de architectuur naar 

waarde werd geschat. Maar toen Wytze Patijn, de architect van de reconstructie van De 

Kiefhoek, in de jaren zeventig zijn opleiding in Delft genoot, was Oud inmiddels lang en breed 

opgenomen in het illustere rijtje pioniers van het modernisme, zij aan zij met Rietveld en 

Duiker. 

Ook de naam van Hendrik de Keyser, een architect die toch al drie en een halve eeuw 

geleden overleden is, leeft tot op heden voort. 108 De ontwerper van het Pomphuis, Jan 

Blanken, is niet zozeer als beroemd architect de boeken ingegaan. Toch kan zijn naam, dankzij 

de belangrijke rol die Blanken in de vaderlandse maritieme geschiedenis heeft gespeeld, toch 

bij een relatief groot publiek op herkenning rekenen. De naam Outshoorn, die het Paleis voor 

Volksvlijt ontwierp, zal bij wat minder mensen een teken van herkenning oproepen. Onder 

architectuurkenners mogen zijn verdiensten evenwel als bekend worden verondersteld. 

Dat gaat minder op voor Johannes Verheul. Deze architect van de ‘Utrecht’ is de laatste 

decennia vrijwel geheel in de vergetelheid geraakt. Op de website van de Rotterdamse familie 

Engelfriet, die bedoeld is om de vergeten geschiedenis van Rotterdam te doen herleven, is te 

lezen hoe opmerkelijk dat eigenlijk is. Verheul was volgens die website namelijk ‘een heel 

bekende Rotterdamse architekt.’ 109 Naast de ‘Utrecht’ in de Domstad, staan of stonden er ook 

in een aantal andere steden veelal rijkelijk gedecoreerde bouwwerken van zijn hand. Maar 

verruit het grootste deel van zijn omvangrijke oeuvre bouwde hij in zijn geboortestad 

Rotterdam. Dat was ook meteen zijn pech, want veel van die gebouwen zijn tijdens het 

bombardement in 1940 (of gedurende de sloop- en bouwwoede daarna) verloren gegaan. Zo 

ook zijn zelfbenoemde ‘levenswerk en kroonjuweel’ uit 1887, de Rotterdamse 

stadsschouwburg. Het advies van Verheul om dit bouwwerk na de (gedeeltelijke) verwoesting 

te herbouwen, werd tot zijn spijt niet door de gemeente opgevolgd. 

Maar dat is in het kader van deze thesis niet het enige opvallende verhaal over deze 

vergeten architect. Verheul was een fanatiek voorvechter van overheidscontrole op de 

esthetiek van het bouwen. Rotterdam had nog geen welstandscommissie, toen Verheul in de 

jaren twintig stevig van leer trok tegen de bouw van het modernistisch vormgegeven café De 

Unie van collega-architect J.J.P. Oud. 110 Dit door Verheul verfoeide bouwwerk sneuvelde ook 

tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar in tegenstelling tot zijn eigen schouwburg, werd café 

107 Barbieri, S.U., ‘J.J.P. Oud als internationaal bouwmeester’ in Cusveller, S. (red.), De Kiefhoek, een woonwijk in 

Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, blz. 89 

108 Niet in de laatste plaats dankzij de gelijknamige ‘vereniging tot behoud van architectonisch of historisch 

waardevolle huizen in Nederland.’ (http://www.hendrickdekeyser.nl/home.htm) 

109 http://www.engelfriet.net/Alie/Hans/verheul.htm 

110 De Federatie Welstand werd pas in 1931 opgericht. 

82

Rotterdamse Schouwburg van Verheul (gesneuveld 

in het bombardement van 1940). 


De Unie wél gereconstrueerd. 111 Tenminste, men reconstrueerde de façade van het pand. Dat 

gebeurde in 1986, en op een andere plek dan waar het café oorspronkelijk had gestaan. En nu 

ligt er sinds een aantal jaar de vraag op tafel of ook de ‘Utrecht’ gereconstrueerd zal gaan 

worden. Een fascinerend detail daarbij is dat het door een aantal voorstanders als reële optie 

wordt gezien om, net als bij café De Unie, alleen de façade te reconstrueren, en om dat 

eveneens op een andere plek te doen (hierover meer in hoofdstuk vier). 

Na de langdurige miskenning van het werk van Verheul, constateert Marlite Halbertsma 

dat er in de vakwereld de laatste tijd weer meer waardering komt voor zijn talent om met goed 

geproportioneerde ornamenten vrolijk stemmende gevels vorm te geven. 112 In de 

geanalyseerde teksten komt de naam Verheul echter nooit voor als belangrijk argument voor 

(of tegen) reconstructie. 

3.1.3 Uniciteit vormgeving 

Abstracte gevelweergave 

van café De Unie. 

Reconstructie van De Unie van Oud 

aan de Mauritsweg in Rotterdam. 

De naam Verheul komt dan nauwelijks voor in de argumentatie voor reconstructie, voor 

de uniciteit van de vormgeving van zijn gebouw is het omgekeerde waar. ‘Nergens in Utrecht 

en zelfs in Nederland was een vergelijkbaar modern en groots opgezet gebouw met de sierlijke 

lijnen van de Art Nouveau, ook wel Jugendstil genoemd, te vinden’, zo schrijft René de 

Kam. 113 Ook over het naastgelegen archiefgebouw van Staal en Kropholler, ‘een bijzonder 

voorbeeld van de bouwstijl die Berlage voor ogen had’, stelt De Kam dat er ‘in Utrecht geen 

vergelijkbaar bouwwerk te vinden’ is. 114 

Wanneer een verdwenen monument net als de ‘Utrecht’ een unieke vormgeving had, dan 

komt dit vaak terug in de argumentatie om dat bouwwerk te reconstrueren. De gedachte 

daarachter is meestal dat wat schaars is, meer waarde heeft (zoals in elk basisboek economie 

beschreven staat). In het geval van de uniciteit van een monument betreft die waarde de 

111 Café De Unie wordt (samen met de bouwkeet van het Witte dorp, dat ook is gereconstrueerd, in tweevoud) 

gezien als het beste voorbeeld van de vrije toepassing van de beginselen van De Stijl in het werk van Oud. 

112 Gesprek met Marlite Halbertsma, 22-02-2007. 

113 Kam, de (2004), p 19 

114 Idem, p 27 

83


historische waarde van Riegl. En hoe hoger de historische waarde van een bepaald ontwerp, 

hoe meer zin het heeft om dat ontwerp een tweede leven te gunnen. 

De meeste monumenten in mijn casussen wordt een unieke vormgeving toegedicht. De 

Jonge, de architect die de haalbaarheidsstudie voor het Philipspaviljoen heeft uitgevoerd, 

noemt het beeldende vermogen van het ontwerp van Le Corbusier ‘echt een unicum’, en als 

‘tentoonstellingsgebouwtje (…) ook een manifest in die zin.’ Bovendien wordt het paviljoen 

beschouwd als voorloper van de hedendaagse blob-architectuur. 115 Daarom zouden mensen die 

het gebouw niet kennen, zich volgens De Jonge zomaar kunnen vergissen wanneer ze de 

reconstructie van het paviljoen te zien krijgen. In plaats van te beseffen dat het gaat om 

reconstructie van een creatie van ruim vijftig jaar geleden, zouden ze het kunnen aanzien voor 

een actueel ontwerp. Totdat ze dichterbij komen. Want dan kan men zien dat het bouwwerk 

niet gemaakt is van polyester, waar De Jonge ‘van verwacht dat ze dat tegenwoordig qua 

materiaal gebruikt zouden hebben’, maar van een stalen frame, gegoten betonelementen en 

staalkabels. De Jonge erkent dat lang niet iedereen dit spel met materiaal en bouwhistorie zal 

doorgronden. Voor hem geeft de hedendaagse vormgeving, met het onverwachte 

materiaalgebruik, niettemin ‘een extra betekenislaag’ die de reconstructie interessant kan 

maken. 

Die andere modernistische casus, De Kiefhoek, heeft wat betreft de vormgeving minder 

equivalenten in de hedendaagse architectuur. De strakke, witgestucte gevels, het horizontale 

lijnenspel en het gebruik van de (aangepaste) primaire kleuren van De Stijl voor de kozijnen 

en hekwerken blijken achteraf typerend voor de modernistische architectuur van het 

interbellum. Maar De Kiefhoek heeft juist door die eenvoudig te dateren vormgeving kunnen 

uitgroeien tot een icoon van dat tijdperk. 116 In april 2006 liep Tracy Metz, 

architectuurrecensent van het NRC Handelsblad, rond op een expositie in het Victoria and 

Albert Museum te Londen. De expositie ging over de zogeheten kruistocht van het 

modernisme. Na een kort knikje aan het adres van Nederlandse ‘oude bekenden’, waaronder 

De Kiefhoek, kwam ze toch ‘nog een keer terug, nu om al dit cultuurgoed eens in zijn toen 

sprankelend nieuwe en internationale context te bekijken.’ 117 

De internationale waardering voor het werk van Oud is kennelijk nog steeds aanwezig, en 

dat heeft een grote rol gespeeld in de onderbouwing van de reconstructie. En al wordt de 

specifieke bouwstijl van De Kiefhoek tegenwoordig nergens meer toegepast, het modernisme 

waar het een uniek voorbeeld van was is volgens Patijn ‘een nog steeds levende inspiratiebron, 

die ook buiten de vakwereld een toenemende belangstelling en waardering krijgt.’ 118 

De uniciteit van het verdwenen monument blijkt een belangrijk argument te zijn voor de 

eventuele reconstructie. Je ziet het argument echter ook terug bij de tegenstanders van 

115 Een blob is een ‘gebouw met vrije en gebogen vormen.’ (Snijders, P., ‘In 2008 besluit over paviljoen; Cultuur 

Visitekaartje van 10,4 miljoen?’ in Eindhovens Dagblad, 23-06-2006) 

116 Dat maakt De Kiefhoek bij uitstek een goed voorbeeld van een monument met een hoge historische waarde. 

117 Metz, T., ‘Alles nieuw!; Expositie in Londen over de kruistocht van het modernisme’ in NRC Handelsblad, 28-04- 

2006 

118 Patijn, W., ‘Laten staan of slopen?’, AGORA, vol. 9, september (1993), p 7 

84


De Amsterdamse torenspitsen van Hendrick de Keyser, met uiterst links de 

Haringpakkerstoren. 

reconstructie. Wanneer een te reconstrueren monument minder uniek is, benadrukken zij dat 

het gebrek aan uniciteit een goede reden is om van reconstructie af te zien. De spits van de 

Haringpakkerstoren bijvoorbeeld mag dan wel samen met de andere Amsterdamse spitsen van 

De Keyser gerekend worden tot ‘het hoogtepunt van de ontwikkeling van de houten 

torenbekroningen’, met de reconstructie zou er geen uniek stukje architectuurgeschiedenis 

terugkeren in Amsterdam. 119 Het merendeel van de torenspitsen waarmee Hendrik de Keyser 

het Amsterdamse zeventiende-eeuwse stadsgezicht markeerde, staat vandaag de dag namelijk 

nog steeds overeind. Zelfs de initiatiefnemer van de reconstructie van de Haringpakkerstoren, 

Van Well, stelt dat er nog zo’n twintig van hetzelfde soort torens in en rondom de 

Amsterdamse grachtengordel staan. Hij zou ook eigenlijk liever de latere koepelvormige 

opbouw terugzien. Die vindt hij veel leuker en herkenbaarder ‘dan die opgedirkte spits’ van 

De Keyser. Ook Denslagen benadrukt dat er nog genoeg ‘topjes’ van de Amsterdamse 

stadsarchitect over zijn, en dat is voor hem een belangrijke reden om tegen het plan voor een 

reconstructie van de Haringpakkerstoren te zijn. 

3.1.4 Uniciteit functie 

De Haringpakkerstoren, met de koepel van 

A. van der Hart (Jelgerhuis, 1829). 

Het kan voorkomen dat een verdwenen monument qua vormgeving niet uniek is, maar 

wel voor een unieke functie is ontworpen. In dat geval bezit het soms toch voldoende uniciteit 

om een reconstructie mee te legitimeren. Zo is het neoclassicistische ontwerp van het 

Pomphuis in Hellevoetsluis is niet erg uniek. Van deze typisch achttiende- en negentiendeeeuwse 

stijl zijn in Nederland nog relatief veel voorbeelden te vinden. Er steekt echter een 

‘buitengewoon leuk verhaal’ achter de functionaliteit van het gebouw, zoals Jurgens het zegt. 

119 Heer, de (2000), p 123 

85

Schip in leeggepompt 

Kieldok van Droogdok Jan 

Blanken (vóór restauratie). 


Schip in leeggepompt Kieldok van Droogdok 

Jan Blanken (ná restauratie). 

Het kieldok van Droogdok Jan Blanken (ná 

restauratie) tijdens het vollopen. 

De voor die tijd zeer vooruitstrevende stoommachine en pompen, waarmee het droogdok 

werd leeggepompt, moesten uit Engeland komen. Dat was een probleem, want in die periode 

was ‘de Bataafse Republiek (…) ingelijfd bij het Franse Rijk van Napoleon, die alle handel met 

de Engelse vijand verbood.’ 120 Er werd daarom besloten de machines in losse onderdelen naar 

Hellevoetsluis smokkelen. Deze werden vervolgens in het Pomphuis tot een indrukwekkende 

constructie in elkaar geschroefd. Toen de pompen bleken te werken en het eerste droogdok 

van Nederland naar believen functioneerde, was men het erover eens dat Blanken een 

civieltechnisch wonder had verricht. En het Pomphuis werd zo de stille getuige van dit 

markante moment in de Nederlandse maritieme geschiedenis. 

Ook het Paleis voor Volksvlijt markeert een bijzondere periode in het gebruik van 

gebouwen. Het geloof in wetenschap en techniek, tastbaar gemaakt in het Britse Crystal 

Palace, ontketende ‘een kortstondig modeverschijnsel.’ 121 In de hele westerse wereld verrezen 

enorme bouwwerken waar dat geloof, in de vorm van exposities, tentoon gespreid zou worden. 

Het Paleis voor Volksvlijt was in Nederland het enige exemplaar van deze hype, en is alleen 

daarom al uniek. Bovendien zijn er maar weinig van dit type tentoonstellingsgebouwen 

overgebleven. De moeizame exploitatie van dergelijke enorme ruimtes, en de 

brandgevoeligheid van het gietijzer en glas waar ze doorgaans van vervaardigd werden, zijn de 

meeste fataal geworden. Bij de voordracht van het Royal Exhibition Centre Building in 

Melbourne voor een plek op de UNESCO werelderfgoedlijst, gold de zeldzaamheid van het 

negentiende-eeuwse tentoonstellingsgebouw als ‘belangrijk argument.’ 122 Die eigenschap 

dankt het imposante bouwwerk voor een groot deel aan zijn ‘verdwenen broertjes zoals het 

Amsterdamse Paleis.’ 123 

Over de Donjon is men het er in brede kring over eens, dat het voor Nederland een uniek 

type verdedigingswerk is. Toch is er enige verwarring over het functioneren van de Nijmeegse 

reuzentoren. De gemeente Nijmegen had ten tijde van het referendum over de reconstructie 

van de Donjon een website geopend, om de burgers te informeren over het project. Op die 

120 Gerritsen, J., ‘Hellevoets droogdok viert nieuwe triomfen’ in NRC Handelsblad, 31-07-2001 

121 Brinkgreve, G., ‘Wakker worden uit een mooie droom’ in Het Parool, 12-08-2003 

122 Feddes, F., ‘Adieu Paleis voor Volksvlijt’ in Het Parool, 09-07-2003 

123 Idem 

86


website werd uitgelegd, dat ‘de benaming “Donjon”’ in het geval van de reuzentoren in 

Nijmegen ‘feitelijk onjuist’ is. 124 De term donjon staat namelijk voor een zelfstandige 

kasteeltoren, die het uit verdedigingsoverwegingen zonder ingang op de begane grond moet 

stellen. Daardoor is toegang tot een donjon alleen mogelijk via ladders. Volgens de website was 

de Donjon in Nijmegen echter al vanaf het moment dat hij gebouwd werd onderdeel van de 

burcht van Frederik Barbarossa. Het is dus nooit een zelfstandig bouwwerk geweest, en 

waarschijnlijk kon men via de tegen de toren aangebouwde zalen gewoon via de begane grond 

de toren in (al is van dat laatste geen historisch bewijsmateriaal). ‘Omdat de term Donjon 

ondertussen is ingeburgerd’ wordt er toch maar ‘gemakshalve aan vastgehouden,’ aldus de 

website. 125 Deze informatie heeft natuurlijk lang niet iedereen bereikt, en zo kan het dat door 

diverse partijen het mooie verhaal verteld wordt over hoe de mannen van Frederik Barbarossa 

via ladders de Donjon in klommen, wanneer een belegering verkeerd dreigde uit te pakken. 

Het Philipspaviljoen mag in dit rijtje van monumenten met bijzondere functies niet 

ontbreken. Niet alleen de vormgeving van dit bouwwerk was uniek, maar ook zijn functie 

representeert een mijlpaal in de architectuurgeschiedenis. Bernard Hulsman tekende uit de 

mond van componist Konrad Boehmer op, dat het Philips paviljoen ‘het enige gebouw in 1000 

jaar (is) dat speciaal voor een nieuw soort muziek is ontworpen (…). Alleen hierom al verdient 

het Philips paviljoen het om te worden herbouwd (…), vindt Boehmer.’ 126 

3.1.5 Schoonheid 

We hebben het in subparagraaf 3.1.3 gehad over de uniciteit van de vormgeving van een 

gebouw. Deze eigenschap van het uiterlijk van het gebouw is relatief objectief vast te stellen. 

Voor de schoonheid van een gebouw is dat een stuk moeilijker, en de meeste mensen die in 

mijn onderzoek aan het woord komen, beseffen dat. Om die reden proberen ze in hun 

argumentatie te voorkomen dat ze subjectieve uitspraken doen die betrekking hebben op hun 

persoonlijke, esthetische voorkeuren. Op een referentie aan de schoonheid of esthetische 

afkeer van een ontwerp, volgt dan ook meestal een opmerking waarmee wordt benadrukt dat 

dit niet wordt gezien als een geldig argument voor of tegen reconstructie. Kuipers zegt 

bijvoorbeeld over het esthetische argument, dat je het wel kan gebruiken (en dat dat ook wel 

gebeurt), maar dat het vermeden wordt in ‘officiële redeneringen.’ Het zijn met name de 

professionals die zich erg bewust zijn van het subjectieve karakter van smaak. 127 Onder het 

gewone volk lijkt dat wat minder het geval te zijn. 

En juist die smaak van de man van de straat vormde het object van studie van socioloog 

Harry Ganzeboom. Begin jaren tachtig deed hij onderzoek naar de beleving van monumenten. 

In zijn onderzoek onderzocht hij de voorkeuren van respondenten, door ze (onder andere) al 

124 http://www.nijmegen.nl/Actueel/referendumdonjon/valkhofburcht_donjon/index.asp 

125 Idem 

126 Hulsman (19-06-2006) 

127 Op het taboe onder architecten om over de schoonheid van architectuur te spreken wordt in subparagraaf 4.4.2 

verder ingegaan. 

87


dan niet gemanipuleerde foto's te tonen van gebouwen en straten in Utrecht. Van zijn 

resultaten is het op deze plek vooral interessant te melden, dat monumenten (in de zin van 

gebouwen die door het Rijk of de gemeente als dusdanig zijn beschermd) qua waardering veel 

hoger scoorden dan moderne gebouwen. De getoonde monumenten waren vrijwel allemaal 

ontworpen vóór het begin van de twintigste eeuw. Zij werden door de respondenten 

gekarakteriseerd als ‘gevarieerd, afwisselend en levend.’ 128 De vormgeving van moderne 

bouwwerken daarentegen werden ‘kaal, levenloos en saai’ genoemd. 129 De ornamentiek, die 

zoals we bij Denslagen zagen door de modernisten was afgezworen, speelt een belangrijke rol 

in de positievere beoordeling van de monumenten ten opzichte van moderne gebouwen. 

Ook architectuurhistoricus Vincent van Rossem denkt dat ‘het gebrek aan waardering’ van 

het groot publiek voor met name wederopbouwarchitectuur te wijten is aan het ontbreken van 

ornamentiek: ‘De meesten bewaren geen goede herinneringen aan het leven in de portiek- en 

de galerijflat. Het is kale architectuur. Voor het eerst in de geschiedenis ontbraken leuke 

details. Het was een zuinige bouw. Dat kun je zien.’ 130 

Toch komt wederopbouwarchitectuur steeds meer in de belangstelling te staan, maar dan 

vooral onder ‘gebouwenfetisjisten.’ 131 Van Rossem betwijfelt of in de toekomst ook de grote 

massa warm zal gaan lopen voor deze bouwperiode, onder andere omdat driekwart van het 

huidige woningbestand uit de wederopbouw afkomstig is. Dankzij dat enorme aandeel in het 

stadsbeeld (vooral in de buitenwijken rondom het centrum) wordt de moderne bouwstijl 

zelden als uniek en bijzonder ervaren. Kuipers is echter positiever gestemd: ‘De ene generatie 

vindt vaak niet mooi wat de vorige heeft nagelaten. Maar kijk je naar de erfenis van je 

grootvader, dat tellen ineens je roots.’ 132 

Naast de ornamentiek, is er nog een andere reden waarom monumenten door meer 

mensen gewaardeerd worden dan moderne gebouwen. Het gebruik van traditionele 

materialen als baksteen en hout heeft volgens het onderzoek van Ganzeboom een positief 

effect op de beleving van gebouwen. Dit in tegenstelling tot het gebruik van beton, staal en 

glas, zoals dat in de meeste moderne ontwerpen het geval is. In hoeverre ook die perceptie in 

de toekomst zal veranderen, is moeilijk te voorspellen. Voor nu is het duidelijk dat tijdens de 

momentopname van Ganzeboom begin jaren tachtig, en volgens Van Rossem en Kuipers ook 

nu nog, monumenten van het grote publiek de voorkeur krijgen boven moderne gebouwen. 

De modernistische casussen, De Kiefhoek en het Philipspaviljoen, hebben zoals verwacht 

geen ornamenten in de traditionele zin van het woord. Het paviljoen van Le Corbusier is 

vanwege zijn sculpturale vormgeving echter een geval apart. Het is daardoor moeilijk in te 

schatten in hoeverre een reconstructie van het Philipspaviljoen gewaardeerd zal worden door 

128 Ganzeboom, H, Beleving van Monumenten (Samenvatting), Staatsuitgeverij ’s-Gravenhage, Den Haag, 1982, p 

20/21 

129 Idem 

130 Gollin, R., ‘Verweesd beton, veranderd sentiment rond wederopbouwarchitectuur’ in de Volkskrant 

(Kunstkatern), 08-02-2007 

131 Idem 

132 Idem 

88


het grote publiek. Het gebruik van het niet erg geliefde beton voorspelt echter niet veel goeds. 

Meer dan het Philipspaviljoen beantwoordt De Kiefhoek met zijn strakke geometrische 

vormen aan het prototypische beeld van moderne gebouwen. Het is daarom onwaarschijnlijk 

dat de wijk hoog zou scoren in het onderzoek van Ganzeboom. 133 

De zes andere casussen hebben, wat de esthetische waardering van het grote publiek 

betreft, betere kaarten dan De Kiefhoek en het Philipspaviljoen. De architectuur van die 

monumenten (en dus ook van hun reconstructies) behoren allemaal tot de traditionele 

bouwstijlen. Dat betekent dat ze zijn opgebouwd uit traditionele materialen en voorzien van 

een rijke ornamentiek (met uitzondering van de Donjon). De kans is daardoor groot dat ze in 

de smaak vallen bij het grote publiek. 

Ik ervoer dat zelf, toen ik bij het gereconstrueerde St. Lucasgildehuis stond en passanten 

hun waardering voor het uiterlijk voor het van oorsprong zeventiende-eeuwse gevelontwerp 

hoorde uitspreken. Maar uit één zo’n voorval kunnen natuurlijk geen conclusies worden 

getrokken. Om echt iets over de potentiële schoonheidsbeleving van mijn casussen te kunnen 

zeggen, zou ik een onderzoek moeten doen dat vergelijkbaar is met dat van Ganzeboom, en dat 

is niet mijn doel geweest. 134 Toch heb ik dit thema hier even aangestipt, vanwege het 

opvallend lage aantal argumenten met referenties naar de ervaring van de schoonheid van de 

geselecteerde gebouwen. 135 Bovendien is schoonheid één van de belangrijke criteria waar een 

monument volgens de Monumentenwet aan moet voldoen. 136 Schoonheid mag als thema dus 

niet ontbreken als je het hebt over verdwenen monumenten. In subparagraaf 4.4.2 kom ik hier 

nog een keer op terug. 

3.1.6 Omgeving 

Bij het ontwerpen heeft een architect altijd te maken met de omgeving waarin zijn gebouw 

komt te staan. In het ene uiterste maakt een ontwerp onlosmakelijk deel uit van een groter 

ensemble. Het Pomphuis was er nooit geweest, als het geen onderdeel was geweest van het 

ontwerp van Jan Blanken voor het gehele droogdok. Het droogdok is in feite de raison d’être 

van het Pomphuis. Voorstanders beschouwen de relatie tussen het gebouwtje en het later tot 

rijksmonument bestempelde civieltechnische project vaak als één van de belangrijkste 

argumenten die tot reconstructie hebben geleid. 

133 Dat de kozijnen van hout zijn, en de plint tot aan de onderkant van de ramen van zichtbare baksteen, vijzelt de 

waardering wellicht wat op. 

134 Vervolgonderzoek op de onder professionals bekende studie van Ganzeboom is overigens vrijwel niet 

ondernomen. Denslagen denkt dat hier nog een grote wetenschappelijke lacune ligt. Het onderzoek van 

bouwsocioloog Derk de Jonge aan de TU Delft, onder andere over de weerzin van mensen jegens moderne 

architectuur, komt er vermoedelijk nog het meest bij in de buurt. Maar volgens Denslagen is hij een eenling, waar 

nauwelijks naar wordt geluisterd. 

135 Over zogenaamde wansmaak in de vorm van kitsch of Anton Pieck wordt in het verband met reconstructies 

overigens wel veel gesproken en geschreven, maar dat wordt besproken in paragraaf 4.2. 

136 Andere belangrijke criteria zijn de minimale ouderdom van vijftig jaar, de betekenis voor de wetenschap en de 

cultuurhistorische waarde. (Monumentenwet 1988) 

89

Een bijna voltooid Philipspaviljoen op de Expo 

in Brussel van 1958. 


Luchtfoto van de oorspronkelijke De Kiefhoek. De wijk ligt relatief 

geïsoleerd van de buitenwereld, binnen in een enorm bouwblok. 

Het andere uiterste is dat de architect geen enkele rekening houdt met de bebouwde 

omgeving rondom het aangewezen kavel. Maar zelfs dan heeft de context invloed op het 

ontwerp. Denk bijvoorbeeld aan Le Corbusier met zijn (schets)ontwerp voor het 

Philipspaviljoen. Dat een dergelijk bouwwerk een volledig op zichzelf staand kunststukje is, is 

juist typerend voor de om aandacht schreeuwende architectuur die op een evenement als de 

wereldtentoonstelling het beeld domineert. Zo’n context biedt de architect relatief veel 

vrijheid van expressie, wat in veel gevallen een extra bijzonder ontwerp oplevert. En dat kan 

een afgebroken paviljoen later het reconstrueren waard maken. 

Bij het ontwerp van De Kiefhoek heeft de omgeving een tweeledige rol gespeeld. Ten 

eerste was er de context van de locatie in Rotterdam Zuid. Die vormde de aanleiding voor de 

bijzondere wijze waarop de wijk is ingebed tussen de bestaande bebouwing. Bovendien blijken 

‘de richting en de maten van de bouwblokken in De Kiefhoek (…) overeen te komen met het 

beloop van de poldersloten in dit gedeelte van de voormalige Hillepolder.’ 137 

Ten tweede is De Kiefhoek zelf, als besloten wijkje, voor elk huizenblok en voor elke 

individuele woning de beeldbepalende context. Architect en co-auteur van een boek over De 

Kiefhoek Henk Engel schrijft dat Oud De Kiefhoek (net als het Witte Dorp) ontwierp ‘als een 

gebouw, als een afgebakend architectonisch object.’ 138 In mijn analyse ben ik verschillende 

referenties tegengekomen die verwijzen naar specifieke onderdelen van De Kiefhoek, zoals de 

veel gefotografeerde, halfronde hoekwinkels, de kinderspeelplaats, de kerk en de 

waterstokerij. Die referenties zou je kunnen zien als verwijzingen naar details van het algehele 

wijkontwerp. 

3.1.7 Van tekening naar gebouw 

Ter afsluiting van de analyse van fase één, wordt de discrepantie tussen de 

bestektekeningen van de architect en het uiteindelijk gerealiseerde gebouw besproken. Deze 

137 Cusveller, S., ‘Niet zonder slag of stoot’ in Cusveller, S. (red.), De Kiefhoek, een woonwijk in Rotterdam, 

Strengholt, Naarden 1990, p 51 

138 Engel (1990), p 39 

90


discrepantie komt vooral bij De Kiefhoek naar voren. Zo zouden de muren en vloeren van de 

woningen volgens het eerste ontwerp van Oud van beton worden gemaakt, een bouwwijze die 

zich toen nog in een experimentele fase bevond. Het bleek echter goedkoper om het 

merendeel van de constructie uit traditioneel gemetselde muren en houten vloeren op te 

trekken. Ook werd er uit financiële overwegingen besloten geen paalfunderingen te maken, 

wat al vrijwel direct na de oplevering ernstige verzakkingen tot gevolg had. Deze 

bouwkundige onvolkomenheid sprong dankzij het gebruik van pleisterwerk als 

gevelafwerking nog eens extra in het oog (in een bakstenen muur zijn dergelijke scheuren 

visueel minder storend). Decennia later bleken de verzakkingen het belangrijkste argument 

om de hele wijk te slopen en vervolgens te reconstrueren (in plaats van te restaureren). 

Marieke Kuipers van de RACM wijst erop dat een monument eigenlijk pas ontstaat ‘op het 

moment van oplevering (…), terwijl kunstgeschiedenis of architectuurgeschiedenis zich heel 

erg bezighoudt met de ontwerpgeschiedenis. In wezen scheiden de wegen [tussen de 

monumentenzorg en de geschiedschrijving, MM] zich dus vanaf het moment van oplevering.’ 

Daar kan nog aan worden toegevoegd dat de architectuurkritiek in kranten en tijdschriften 

zich meestal toelegt op de (korte) periode tussen oplevering en ingebruikname. Dat blijkt 

vooral uit de foto’s die in dergelijke artikelen worden gebruikt. Daarop zijn bijna nooit 

gebruikers of spullen van gebruikers te ontdekken. De zwartwit foto's van De Kiefhoek uit 

1929, plaatjes die de hele wereld overgingen, zijn daar een goed voorbeeld van. Je moet goed 

zoeken naar enige tekenen van leven, wat eigenlijk niet past bij de beschrijvingen van 

bewoners over hun levendige wijkje. 

De problemen die de discrepantie tussen ontwerp en uitvoering oplevert voor de realisatie 

van een reconstructie, vooral wat betreft documentatie, komen aan bod in subparagraaf 4.1.1. 

Hier is het verder alleen nog van belang te benadrukken dat de opmerking van Kuipers over de 

scheiding van aandachtsgebieden voor een groot deel overeenkomt met mijn eigen dataanalyse. 

Architecten en architectuurhistorici hebben het inderdaad relatief vaak over het 

ontwerp van een gebouw als verdienste van de ontwerper, en over zijn toepassing van een 

bepaalde bouwstijl. En zoals Kuipers met haar opmerking al aangeeft, refereren professionals 

uit de monumentenzorg (en de andere respondenten en auteurs) over het algemeen meer naar 

het verdere leven van het gebouw zelf. Over dat verdere leven gaat de volgende paragraaf. 

91

3.2 Fase 2: Gebruik en aanpassingen 


3.2.1 Gebruik en gebruikers 

Gedurende fase twee kan er van alles met een gebouw gebeuren. Dat is inherent aan het 

wezen van een gebruiksvoorwerp, en dus ook aan dat van een bouwwerk. De gebruiker, of dat 

nu keizer Frederik Barbarossa of een Delfts schildersgilde is, drukt met zijn gebruik altijd een 

bepaald stempel op het gebouw waarin hij woont of werkt. Hans Bartelds, oud-werknemer van 

verzekeringsmaatschappij de ‘Utrecht’, onderschrijft dat door op te merken dat het kantoor 

van Verheul ‘altijd verbonden (is) geweest met de historie van deze Utrechtse verzekeraar.’ 139 

En die relatie had in dit geval een positief effect op de beleving van het monument. Bartelds 

zegt hierover: ‘In de buurt waar ik woonde, werd met ontzag over dat gebouw gesproken. Het 

was deftig en als je daar je brood verdiende, had je het bijzonder goed geschoten. Dat ik daar 

zelf terechtgekomen ben, vervult me dan ook met gepaste trots.’ 140 Een dergelijk imago van 

een gebouw heeft grote invloed op de manier waarop het later herinnerd wordt, als het 

eenmaal verdwenen is. En dat zie je weer terug in de argumentatie voor of tegen reconstructie. 

Verzekeringsmaatschappijen als de ‘Utrecht’ behoren tot een ander type gebruikers van 

gebouwen dan de arbeidersgezinnen die hun intrek namen in De Kiefhoek. De functie van de 

gebouwen is ook anders. Op kantoor wordt er gewerkt, in woningen geleefd. En mensen 

hebben over het algemeen meer de neiging hun huis naar eigen smaak en welbevinden in te 

richten, dan hun werkplek. Daardoor ontstaat er in woonwijken als De Kiefhoek, zo stelt 

Kuipers, een ‘voortdurende frictie tussen het architectonische ideaalbeeld en de behoeften van 

de bewoner van een gebouw.’ 

Dat ideaalbeeld komt zowel van de architectuurcritici met hun steriele plaatjes, als van de 

ontwerper zelf, en de behoeften van de bewoners komen duidelijk naar voren als je zelf rond 

gaat kijken in De Kiefhoek. Dan zie je, in de woorden van Kuipers, ‘dat de smaak van de 

bewoners zo totaal afwijkt van de voorgeschreven smaak van Oud. Je ziet daar van die grote 

tapijtrollen voor de deur staan, en Turkse of Jordaanse gordijntjes achter de ramen.’ Zonder 

verder dus het gebouw zelf aan te tasten, veranderen de bewoners met hun gebruik 

onmiskenbaar het door Oud zo zorgvuldig vormgegeven straatbeeld. 

Het gebruik kan dus afbreuk doen aan de (door de ontwerper gewenste) esthetiek van het 

oorspronkelijke ontwerp. Tegelijkertijd kan door het gebruik ook een waarde aan het object 

worden toegevoegd, namelijk een cultuurhistorische waarde. Arbeidersgezinnen moesten zich 

in de jaren twintig meestal behelpen met krappe en verwaarloosde woonhuizen. De relatieve 

luxe en ruime opzet van de nieuwbouw van De Kiefhoek was daardoor tamelijk uniek. Omdat 

De Kiefhoek dus een uitzonderlijk geval was binnen de cultuur van het interbellum, wordt het 

buurtje van Oud veel cultuurhistorische waarde toegedicht. En dat is niet alleen een heel 

139 Bartelds, H., ‘Prachtig als vergissing wordt hersteld’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 

verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, p 59 

140 Idem 

92

Werknemers van Maatschappij de ‘Utrecht’ in 

de U-vormige kantoortuin van Verheul. 


belangrijke reden geweest voor het toekennen van de monumentenstatus aan De Kiefhoek, 

maar ook voor de beslissing met de reconstructie de wijk te behouden voor gezinnen. In het 

volgende hoofdstuk volgt daarover meer. 

Naast casussen als de ‘Utrecht’, die tot zijn afbraak altijd heeft gefunctioneerd als kantoor, 

en De Kiefhoek, waar tot op de dag van vandaag in wordt gewoond, zijn er ook monumenten 

die tijdens fase twee meerdere functies en gebruikers hebben gehad. Maarten Kloos noemt 

bijvoorbeeld de Haringpakkerstoren ‘een multifunctioneel gebouw avant la lettre’, om daar 

overigens aan toe te voegen dat het ondanks deze eigenschap niet heeft overleefd. 141 

3.2.2 Aanpassingen 

Figuratieve beeldjes, zuiltjes en kanten gordijntjes: waarschijnlijk niet het 

straatbeeld dat J.J.P. Oud voor De Kiefhoek in gedachten had (foto’s 2006). 

Zoals we al zagen met betrekking tot de gebruikswaarde van Riegl, vereist het gebruik van 

een monument zo nu en dan bouwkundige ingrepen. De Haringpakkerstoren stond wegens 

zijn grote diversiteit aan functies voortdurend bloot aan ‘verbouwingen en aanpassingen.’ 142 

Vooral de rok rondom de toren was voortdurend aan wijzigingen onderhevig. Maar ook de 

toren zelf bleef niet ongewijzigd. Schietgaten had het voormalige vestingwerk niet meer nodig, 

en daarom werden deze na verloop van tijd omgebouwd tot vensters. 143 

De visueel meest ingrijpende verbouwing had echter niets met een functieverandering te 

maken. In 1808 werd de torenspits van Hendrick de Keyser vervangen door een bekroning van 

toenmalig stadsarchitect Abraham van der Hart. Deze ‘verminking’, zoals volgens Van Well de 

kunsthistorici de transformatie van de spits hebben genoemd, was noodzakelijk vanwege de 

alarmerende scheefstand. ‘Het is zoals het is. Het hoort bij de historische vorm van het 

monument. Zo is het tot ons gekomen’, aldus Van Well. De bekroning van Van der Hart, die 

Van Well zelf ‘een beetje boers’ noemt, staat volgens hem symbool voor het lot van de toren. 

Dat de vervangende bekroning een wellicht minder fraai uiterlijk heeft, is voor hem 

141 Kloos, M., ‘“Terugbouwen”, Wat een vreselijk woord’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 22 

142 Well, van (2006), pp 15-16 

143 Anoniem, Notulen welstandscommissie Amsterdam-centrum, 05-04-2006 

93


De grote zaal van het Paleis voor Volksvlijt, vóórdat deze werd opgesplitst in een 

schouwburgzaal en een concertzaal. 

De oostelijke zaal met toneel, vóórdat 

in de grote zaal een schouwburg kwam. 

persoonlijk daarom geen doorslaggevend argument om bij de reconstructie de voorkeur te 

geven aan de spits van De Keyser. 

Net als de Haringpakkerstoren, heeft het Paleis voor Volksvlijt gedurende zijn (relatief 

korte) bestaan diverse functies gehad. Het enorme monument heeft dan ook meerdere 

verbouwingen ondergaan. Met een sneer naar de renovatie van het Paleis op de Dam in 2005 

en 2006, meldt Wim T. Schippers dat er in het Paleis voor Volksvlijt in elk geval geen 

monumentale trap aangetast hoefde te worden voor de plaatsing van een lift, zoals volgens 

hem bij het Paleis op de Dam wel het geval is geweest. Het Paleis voor Volksvlijt zou namelijk 

als eerste gebouw in Nederland van oorsprong voorzien zijn geweest van liften. 

Maar afgezien daarvan, moest men het Paleis flink ‘vertimmeren’ om het ‘een tikje 

rendabeler’ te maken. 144 Dat ging volgens Feddes echter wel ten koste ‘van de architectonische 

grandeur van het interieur en vooral van de grote hal.’ 145 Als één van de talrijke verbouwingen 

waarmee men probeerde om de moeizame exploitatie van het gebouw een zet in de goede 

richting te geven, werd deze grote hal namelijk opgedeeld in een theater- en een concertzaal. 

Feddes meent dat het ondanks alle aanpassingen nooit helemaal is gelukt om het Paleis voor 

Volksvlijt goed te exploiteren. Om dat te illustreren citeert hij Jan de Meijer, die na de fatale 

brand in het Bouwkundig Weekblad Architectura de volgende veelzeggende opmerking 

maakte: ‘Als bruikbaar instrument missen wij het gebouw niet.’ 146 Uiteraard denkt 

initiatiefnemer voor de reconstructie van het Paleis voor Volksvlijt Schippers daar heel anders 

over, zoals we in subparagraaf 4.2.2 zullen zien. 

Eerder is er al op gewezen dat de gevel van het St. Lucasgildehuis voortkwam uit een 

aanpassing van de gevel van de kapel. Eén van de meest in het oog springende elementen van 

de nieuwe gevel was de classicistische ‘middentop met pilasters en een fronton.’ 147 Op een foto, 

genomen rond 1876, is te zien dat deze karakteristieke topgevel later is verdwenen. Alleen de 

pilasters zijn op de foto nog min of meer te herkennen. Uit de foto blijkt ook dat er allerlei 

144 Feddes (09-07-2003) 

145 Idem 

146 Idem 

147 Weve (2001) 

94


grote ramen op plaatsen waren gekomen, waar die op schilderijen van het St. Lucasgildehuis 

nog niet voorkwamen. Wanneer deze rigoureuze aanpassingen hebben plaatsgevonden, is 

(voor zover ik heb kunnen onderzoeken) niet bekend. 

Wel is bekend dat het Lucasgilde in 1833 werd ontbonden. 148 Sinds dat jaartal heeft het 

gilde dus geen gebruik meer gemaakt van het pand aan de Voldersgracht. Vermoedelijk kreeg 

het gebouw na het vertrek van het gilde een minder representatieve functie, en raakte het in 

verval. Aan deze treurige laatste periode van het oorspronkelijke St. Lucasgildehuis wordt 

vanzelfsprekende niet gerefereerd, als het erom gaat de mooie kanten van het gebouw te 

belichten. Liever verwijst men dan naar de glorietijd van het gilde en hun gildehuis, in de 

zeventiende en achttiende eeuw. 

De aanpassingen van het St. Lucasgildehuis en het Paleis voor Volksvlijt waren duidelijk 

het gevolg van functiewijzigingen, net als een groot deel van de wijzigingen van de 

Haringpakkerstoren. Maar ook een gebouw dat altijd de zelfde functie heeft behouden, kan 

aan veranderingen onderhevig zijn. Vaak heeft dat te maken met de ontwikkelingen in de 

techniek. Toen er een ander pompsysteem in gebruik werd genomen, werd tegen het 

Pomphuis het tweede ketelhuis gebouwd. Het werd een werkplaatsachtige aanbouw, met aan 

de kop grote werkplaatsdeuren. Het Pomphuis behield dus exact dezelfde functie, maar 

dankzij het tweede ketelhuis kreeg het (aan de dokzijde) toch een heel ander aangezicht. Het 

is nog de vraag geweest of deze aanbouw in de reconstructie terug moest komen, maar dat 

wordt in subparagraaf 4.2.2 verder besproken. 

We zagen al dat ook de ‘Utrecht’ altijd dezelfde functie heeft behouden. Maar ook hier 

heeft dat feit niet kunnen voorkomen dat het kantoorgebouw een aantal noemenswaardige 

aanpassingen heeft gekend. Al een paar jaar na de oplevering van het bouwwerk van Verheul, 

werd het archiefgebouw van Kropholler en Staal naast het hoofdkantoor geplaatst. Deze 

uitbreiding, hoewel in totaal afwijkende stijl, wordt vaak in één adem genoemd met het 

kantoor van Verheul. Het hoort dus in feite al vanaf het begin bij het totaalbeeld van de 

‘Utrecht’, en maakt daarom een redelijke kans om samen met het kantoorgebouw 

gereconstrueerd te worden. 

Dat ligt anders voor het zogeheten ‘Aluminiumgebouw’, een forse aanbouw uit 1958. Deze 

uitbreiding moest de florerende maatschappij de benodigde extra kantoorruimte bieden. 

Omdat het Aluminiumgebouw aan de achterkant van het oorspronkelijke monument was 

gesitueerd, had deze aanpassing geen enkele invloed op de voorgevels van het kantoor en het 

archiefgebouw. Er wordt in de geanalyseerde teksten wel aan het Aluminiumgebouw 

148 Op de website http://www.xs4all.nl/~kalden/dart/d-a-ab-obreen-lucasgilde1.htm staat integraal een 

gedigitaliseerde tekst uit 1877/1878 van F.D.O. Oubreen, Adj. Bibliothecaris-Archivaris van Rotterdam. Uit deze 

tekst heb ik de informatie over de ontbinding van het gilde. Het betreffende werk van Oubreen heeft een bijzonder 

lange titel, die begint met Archief voor NEDERLANDSCHE KUNSTGESCHIEDENIS. Verzameling van meerendeels 

onuitgegeven berichten en mededeelingen betreffende Nederlandsche schilders, plaatsnijders, beeldhouwers, 

bouwmeesters etcetera. De ontbinding van het Lucasgilde staat beschreven op pagina 2 van het document, dat was 

uitgegeven door uitgeverij Van Hengel & Eeltjes (J. van Baalen & Zonen). 

95

Foto van het St. Lucasgildehuis omstreeks 

1876. De pilasters en festoenen zijn er nog, 

maar het fronton is intussen verdwenen. 


Het Dresselhuys-paviljoen van 

sanatorium Zonnestraal wacht 

op restauratie (situatie 2006). 

Het Henri ter Meulen-paviljoen van 

sanatorium Zonnestraal, gerenoveerd 

volgens de what-if benadering. 

gerefereerd, maar niemand suggereert om het mee te nemen in een eventuele reconstructie 

van de ‘Utrecht’. 

Als er aanpassingen aan een monument plaatsvinden, dan kan dat variëren van het 

vervangen van een onherstelbaar onderdeel, tot het aanbrengen van een uitbreiding als het 

tweede ketelhuis en het Aluminiumgebouw. Het invloedrijke Charter van Venetië (1964) 

schrijft voor dat in principe alle (nieuwe) ingrepen in een monument duidelijk te 

onderscheiden moeten zijn van de oorspronkelijke materiële substantie van het betreffende 

gebouw. Bij de renovatie van gebouwen die worden gerekend tot het functionalisme, wordt 

echter vaak een andere methode gevolgd. De gedachte is dat een functionalistische gebouw 

gebaseerd is op het idee dat het goed moet functioneren. Als er aanpassingen nodig zijn om dat 

functioneren optimaal te houden (of te maken), dan wordt er bedacht hoe de oorspronkelijke 

architect van het gebouw de benodigde ingreep zou hebben aangepakt. 

Marieke Kuipers noemt dit de ‘what if’-redenering. Zij staat kritisch tegenover deze 

renovatiemethode. Zo vindt zij bijvoorbeeld het vervangen van de houten kozijnen in De 

Kiefhoek door kunststof exemplaren, zoals dat gebeurde bij een renovatie eind jaren zeventig, 

‘zeer aanvechtbaar. Tot overmaat van ramp bleek dat het zelfs helemaal niet werkte.’ Een 

aantal bewoners, waaronder A.J. Celestijn, dachten daar anders over. Zij vonden dat de 

kunststof kozijnen zo lekker makkelijk schoon te maken waren. 149 Een andere bewoonster, A. 

van Goch-Brouwer, was echter blij dat met de reconstructie van De Kiefhoek de houten 

kozijnen terug waren gekomen. Ze zegt nu veel minder last te hebben van beslagen ramen. 150 

Dat Kuipers bezwaren heeft tegen de what-if-redenering, wil overigens niet zeggen dat ze 

principieel tegen het veranderen van monumenten is. Ze is er intussen wel aan gewend 

geraakt dat er, ook bij oudere monumenten, ‘van alles op en aan zit’ en er ‘ook van alles aan 

(wordt) gesleuteld en veranderd. (…) Het enige dat de monumentenzorg als bewaker van de 

cultuurwaarden kan doen, is het zo strak mogelijk regisseren van die veranderingen.’ 

149 Es, van (1995), p 9 & p 22 

150 Idem, p 12 

96


3.2.3 Bouwsporen en natuurlijke slijtage 

Ingrepen zoals die hier boven beschreven staan, kunnen bouwsporen achterlaten op een 

monument. Bouwhistorisch onderzoek, aan de hand van documentatie of het gebouw zelf (als 

het er nog staat), kan de verhalen achter de bouwsporen blootleggen. Kuipers noemt 

gebouwen daarom ook ‘de stenen getuigen van het verleden.’ In de visie van de 

monumentenzorg vormen bouwsporen een intrinsiek en zeer waardevol onderdeel van een 

monument. 

De opvallende (dichtgemetselde) boogvorm in één van de muren van de Donjon (te zien op 

een aantal afbeeldingen) is een voorbeeld van een bouwspoor waar in de geanalyseerde teksten 

regelmatig naar verwezen wordt. Over de interpretatie van dit bouwspoor lopen de meningen 

uiteen. Volgens kunsthistorica Riehl is niet uit de afbeeldingen af te leiden, ‘hoe de burcht in 

de beginperiode er uit heeft gezien.’ 151 Mogelijk heeft op die plek van oorsprong een vleugel 

tegen de Donjon aan gezeten, en is die later vervangen door een vleugel die wél bekend is van 

afbeeldingen. Boshouwers vermoedt dat het bouwspoor voortkomt uit zijn veronderstelling 

dat de Donjon op resten van de palts van Karel de Grote is gebouwd. De aanvankelijk open 

boog zou dan dicht zijn gemetseld om het gewicht van de toren te kunnen dragen. Wie er 

gelijk heeft, maakt hier niet zoveel uit. Het gaat er om dat er in de teksten regelmatig aan 

wordt gerefereerd. Daardoor heeft het ook een plek in de argumentatie, vooral als de vraag 

wordt gesteld of dergelijke bouwsporen in een eventuele reconstructie terug zouden moeten 

komen. 

Niet alleen het menselijke ingrijpen ten behoeve van het gebruik van het monument laat 

zijn sporen na. Ook aan de invloed van weer en wind ontkomt geen enkel gebouw dat in de 

buitenlucht staat. Dus zelfs als een gebouw niet in gebruik is, wordt het zichtbaar aangetast. 

Sterker nog, vaak valt een gebouw nog eerder aan verval ten prooi wanneer het niet gebruikt 

wordt, zoals ook Riegl constateert als hij het heeft over de gebruikswaarde. Het noodzakelijke 

onderhoud wordt dan niet meer uitgevoerd. 

Toen het Pomphuis op een gegeven moment was gereduceerd tot een lege huls, en alleen 

nog de kelder en een deel van het tweede ketelhuis gebruik waren, raakte het hoofdgebouw in 

snel tempo in bouwvallige staat. En het beeld van de frisse witgepleisterde gevels van De 

Kiefhoek, zoals Oud dat voor ogen stond, kan alleen in stand worden gehouden als het 

pleisterwerk regelmatig geverfd worden. Zowel vóór als na de reconstructie wordt dat 

gewenste beeld echter ernstig verstoord door viezige grijsbruine vlekken. Patijn wijt deze 

vorm van beeldaantasting aan de nalatigheid van de woningbouwvereniging, die 

verantwoordelijk is voor het onderhoud van de wijk. Dat het ook anders kan bewijst overigens 

de ‘Utrecht’, waar ‘bewogen Utrechter’ Hylkema over schrijft dat het een ‘geliefd gebouw’ was, 

en ‘goed onderhouden.’ 152 Maar de ‘Utrecht’ was dan natuurlijk ook een belangrijk 

visitekaartje voor de verzekeringsmaatschappij. 

151 Riehl, A.R., Het Valkhof en herbouw: het verleden voorbij?, Deltech, Delft 1997, p 30-31 

152 Hylkema, U., ‘Een pijnlijke wond gedicht’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 

gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, p 72 

97

Prent met het boogvormige bouwspoor op de Donjon. Links op 

de achtergrond de Sint-Nicolaaskapel 


Links vervuild stucwerk in De Kiefhoek. Op de 

achtergrond het onlangs opgeknapte kerkgebouw. 

Toch hoeven zichtbare tekenen van de tijd niet te betekenen dat de waardering voor een 

gebouw minder wordt. Dat zou alleen zo zijn als iedereen aanhanger zou zijn van de 

nieuwheidswaarde van Riegl. Maar, zoals we inmiddels weten, bestaat er ook een 

ouderdomswaarde. En die blijkt uit het eerdergenoemde onderzoek van Ganzeboom een 

opvallend grote, positieve invloed te hebben op de beleving van monumenten. Ganzeboom 

schrijft over zijn onderzoeksresultaten dat de ‘invloed van “ouderdom” (…) van een tenminste 

even grote betekenis (is) als “monumentaliteit”. (…) Het oude als zodanig wordt hoog 

gewaardeerd.’ 153 

Bij die waardering voor ouderdomsslijtage is er echter wel een onderscheid tussen de 

manier waarop traditionele materialen ouderdom vertonen, en welke effecten ouderdom heeft 

op moderne materialen. En dat noemt de hedendaagse architect Max van Huut dan ook precies 

als reden waarom hij met zijn (traditionalistisch georiënteerde) architectenbureau liever die 

eerste categorie in zijn ontwerpen toepast: ‘Wij gebruiken graag baksteen omdat het mooi 

veroudert. Veel mooier dan beton bijvoorbeeld, beton krijgt verkeerde rimpels.’ 154 


Natuurlijk verandert gedurende fase twee niet alleen het te reconstrueren of 

gereconstrueerde gebouw zelf. Ook de openbare ruimte en de gebouwen rondom het 

monument worden in de loop der tijd aangepast aan de nieuwe wensen en eisen van de 

gebruikers. Hier wordt in de geanalyseerde teksten echter vrijwel nooit aan gerefereerd. 

Boshouwers onderstreept nog wel de bijzonderheid van de burcht en zijn Donjon, door erop te 

wijzen dat Nijmegen belangrijke historische ontwikkelingen doormaakte in de periode dat 

deze bouwwerken het aanzicht van de stad bepaalde. En als je de burcht zelf als omgeving van 

de Donjon interpreteert, dan wordt daar ook het nodige over gezegd. Vooral de enorme 

verscheidenheid aan machthebbers die in de burcht hebben gewoond (en die het steeds aan 

153 Ganzeboom (1982). p 19 

154 Ramaer, J., ‘Een gebouw moet je hart aanspreken’ in de Volkskrant (Kunstkatern), 01-02-2007 

98


hun eigen wensen hebben aangepast) wordt een paar keer genoemd. Maar daar blijft het dan 

ook bij. De veranderingen in de omgeving ná de afbraak van de monumenten worden wel vaak 

in de argumentatie voor of tegen reconstructies betrokken. Waarom dat zo is, staat in paragraaf 

3.4 beschreven. Maar eerst volgt nu een paragraaf over de afbraak zelf. 

99

Reconstructie van het Barcelona paviljoen van Mies van der 

Rohe, in Barcelona (origineel uit 1929). 

3.3 Fase 3: Afbraak 

3.3.1 Tijdelijkheid 


Reconstructie van het Sonsbeek paviljoen van Aldo van Eijk, 

in Arnhem (origineel uit 1966). 

Er zijn tal van oorzaken die tot gevolg kunnen hebben dat een gebouw uit het straatbeeld 

verdwijnt. Bij de meeste verdwijningen is er bovendien sprake van een combinatie van 

factoren. Zo ook bij mijn casussen. Vooral bij de afbraak van de ‘Utrecht’ komen allerlei 

motieven samen, en dat is terug te zien in de argumentatie. In de discussie over een eventuele 

reconstructie van de ‘Utrecht’ wordt opvallend vaak en om diverse redenen naar de 

voorgeschiedenis en het moment van afbraak verwezen. 

Eigenlijk is er maar één monument binnen mijn casussen, waarvan de afbraak simpelweg 

om één enkele reden heeft plaatsgevonden. En dat betreft het Philipspaviljoen van Le 

Corbusier en Xenakis. Dit bouwwerk was namelijk van begin af aan voorbestemd om niet 

langer te bestaan dan de wereldtentoonstelling waar het voor was gebouwd. En daarom werd 

het paviljoen ‘na de Expo in Brussel weer met de grond gelijkgemaakt.’ 155 Ondanks deze 

voorbestemming van tijdelijkheid, gaat er van (geslaagde) paviljoens kennelijk zo’n 

aantrekkingskracht uit, dat niet altijd geaccepteerd wordt dat zij meestal maar een kort leven 

zijn beschoren. Een reconstructie kan dan een uitkomst zijn. Het Barcelona paviljoen van Mies 

van der Rohe, ontworpen voor de wereldtentoonstelling van 1929, is daar waarschijnlijk het 

bekendste voorbeeld van. Maar dat staat in Spanje. In Nederland zijn er echter ook 

voorbeelden van te vinden. Zo is het tijdelijke paviljoen, dat Aldo van Eyck ‘in 1966 voor de 

beeldententoonstelling in het Arnhemse park Sonsbeek ontwierp’, in 2006 aan een tweede 

leven begonnen. 156 Het bouwwerkje is gereconstrueerd in de beeldentuin van het Kröller- 

Müller Museum. En nu maakt dus ook het Philipspaviljoen een kans op een wedergeboorte. 

155 Snijders, P., ‘Geef Philipspaviljoen nieuw leven; Symposium over eventuele reconstructie van Poeme 

Electronique’ in Eindhovens Dagblad, 03-06-2006 

156 Rooy, M. van, ‘De geest van de tempel, Aldo van Eyck-paviljoen gereconstrueerd’ in NRC Handelsblad (CS), 31- 

03-2006 

100


De rampzalige brand in het Paleis voor Volksvlijt (voorjaar 1929), en de kromgebogen restanten van het ingestorte bouwwerk. 

3.3.2 Rampen 

Tijdelijke bouwwerken vormen een uitzondering als het gaat om de levensduur van een 

gebouw. De meeste bouwwerken worden neergezet om langer mee te gaan. Sommigen dienen 

zelfs tot in de eeuwigheid stand te houden, denk aan kerken en moskeeën. 157 Maar zelfs als een 

gebouw goed onderhouden wordt, en door restauratie het onvermijdelijke verval wordt 

tegengegaan, kan het getroffen worden door een ramp. Met een ramp bedoel ik hier 

vernietiging die niet moedwillig in gang is gezet. Een gerichte, vijandelijke aanval op een 

specifiek gebouw, zoals de Franse belegering van de Valkhofburcht, betreft in mijn definitie 

dus geen ramp. Een gebouw dat verloren is gegaan omdat het gebied waarin het staat is 

gebombardeerd, vormt wat dat betreft een twijfelgeval. In zo’n casus is er wel degelijk sprake 

van moedwillige vernietiging, maar die is niet doelgericht op juist dat ene gebouw. Deze in 

oorlogen veelvoorkomende gevallen, waar relatief vaak initiatieven voor reconstructie op 

volgen, zijn zoals eerder gezegd bewust buiten het bestek van deze thesis gehouden. Ik ga daar 

hier dus ook verder niet op in. 

Het lot dat het Paleis voor Volksvlijt heeft getroffen is duidelijk een voorbeeld van een 

ramp die zich zonder moedwilligheid heeft voltrokken. Achteraf kun je zeggen dat de 

ontwerpers met de keuze voor gietijzer en glas het ongeluk over zich hebben afgeroepen. Maar 

destijds wist men simpelweg nog niet dat een dergelijke constructie bij een uitslaande brand 

als een kaartenhuis in elkaar zou storten. Het resultaat is er in elk geval niet minder tragisch 

om. Dergelijke tragiek kan als argument worden ingezet om voor de reconstructie te pleiten 

van een monument dat, tegen ieders wil, aan een ramp ten onder is gegaan. 

Omgekeerd kan het feit dat een gebouw juist níet het slachtoffer is geweest van een ramp, 

maar moedwillig is gesloopt, gebruikt worden als argument om van reconstructie af te zien. 

Om zijn mening te onderbouwen dat de reconstructie van de ‘Utrecht’ maar moeilijk te 

legitimeren is, benadrukt De Kam dat het gebouw niet verdween ‘door toedoen van een 

natuurramp of vlammenzee, maar door een aandoening waar menige gebouw aan ten onder 

157 Het lijkt er echter wel op in de bouwpraktijk tegenwoordig anders over tijdelijkheid wordt gedacht dan vroeger. 

Cornelissen-Bakker zegt daarover: ‘Men bouwt vaak niet meer voor de eeuwigheid. Als het maar vijftig jaar staat, is 

het goed.’ En Benthem van Benthem Crouwel Architecten zei in 2000 iets vergelijkbaars: ‘De tijd dat gebouwen 

voor de eeuwigheid werden neergezet, is allang voorbij.’ (Erdogan, A., ‘Hotel bij CS moet alweer gesloopt’ in Het 

Parool, 03-02-2000) 

101


ging: de mensenhand.’ 158 En daarmee bedoelt De Kam ‘dan niet de zwaarbewapende hand die 

soms al fluitend en zingend naar de waanzin wordt geleid.’ 159 Hij vindt oorlogsgeweld 

namelijk, net als een natuurramp, wél een goede reden om de helende werking van een 

reconstructie als optie in te zetten. ‘Nee’, vervolgt hij, ‘de “Utrecht” verdween door de hand 

van de mens die vindt dat het mooi geweest is.’ 160 

3.3.3 Verval 

Dat men volgens De Kam vond dat het mooi was geweest, kwam in elk geval niet doordat 

de ‘Utrecht’ vervallen was. Het werd immers goed onderhouden. De buurt er omheen echter, 

de stationswijk, was in de jaren zestig wel in verloedering geraakt. Daardoor was het voor de 

projectontwikkelaars makkelijker te verkopen dat zij het hele gebied, inclusief de ‘Utrecht’, 

wilde slopen om ruimte te maken voor hun ambitieuze plannen. Het hielp daarbij ook, dat het 

de stationswijk, zo hadden ze zelf geconstateerd, aan ‘waardevolle monumenten’ ontbrak. 161 

De projectontwikkelaars werden in die overtuiging gesteund door het Nieuw Utrechts 

Dagblad, dat in 1963 schreef dat in het gehele gebied ‘geen enkel historisch monument staat 

dat behandeling van het plan in een emotionele sfeer zou trekken.’ 162 Hoe ze het kantoor van 

Verheul over het hoofd hebben kunnen zien, wordt (tot op zekere hoogte) verklaard in 

subparagraaf 3.3.7. 

Net als de voormalige stationswijk van Utrecht, heeft het Pomphuis zijn sloop voor een 

belangrijk deel aan verval te danken. In de jaren zestig was er van het trotse bouwwerk van 

Blanken niet veel meer over. ‘Men zag het als een bouwval’, zegt Voorham, en daarom keek 

volgens gemeenteraadslid Jurgens niemand er meer naar om. Zonder dat iemand het echt in de 

gaten had, zo vertelt Jurgens, is het ‘onder onze ogen en handen (…) gewoonweg gesloopt. 

Niemand kan precies vertellen hoe dat nou gebeurd is, want niemand heeft ooit opdracht 

gegeven om het te slopen. Het lijkt wel alsof het op een gegeven moment gewoon is verdampt.’ 

Niet alleen het Pomphuis, maar het hele dok onttrok zich aan de belangstelling van de 

gemeente. Voorham kan zich herinneren dat er in die periode nog heel veel raadsleden waren 

‘die vonden dat het droogdok maar vol met zand gegooid moest worden, om er daarna een 

speeltuin van te kunnen maken.’ De pompen, die tot het laatst nog hadden gefunctioneerd, 

konden ook op weinig waardering rekenen. Zij zijn volgens Voorham ‘van lieverlede min of 

meer gepikt, gesloopt en afgevoerd. Dat was oud ijzer. Niemand zag daar de monumentale 

waarde van, ook omdat het niet de originele pompen waren.’ 163 

158 Kam, de (2004), p 54 

159 Idem 

160 Idem 

161 Idem, p 17 

162 Idem 

163 Zoals al eerder is beschreven, heeft het dok in de loop der tijd immers diverse pompsystemen gekend. 

102

De oostzijde van het oorspronkelijke, zwaar vervallen 

Pomphuis. 

3.3.4 Financiën 


Het eerste woningblokje in De Kiefhoek dat is gesloopt en 

gereconstrueerd, aan het Hendrik Idoplein (na reconstructie). 

Meestal is het verval van een gebouw het gevolg van bezuinigingen op het onderhoud. 

Kuipers wijst er op dat het vaak voorkomt ‘dat woningbouwverenigingen jarenlang geen 

onderhoud plegen, daarmee dus kosten besparen en dan ineens moord en brand roepen dat het 

veel te veel kost om een pand weer op te knappen.’ Dit lijkt ook bij De Kiefhoek het geval te 

zijn geweest. En als daar dan ook nog eens bijkomt dat er al tijdens de bouw bezuinigd is op de 

fundering, waardoor de wijk na een aantal decennia in een alarmerend slechte 

bouwtechnische staat kwam te verkeren, dan is het besluit tot afbraak gauw genomen. 

Patijn erkent dat het kostenplaatje een belangrijke reden is geweest om afbraak en 

reconstructie te verkiezen boven de klassieke restauratiemethode: ‘het bedrag voor restauratie 

[ten opzichte van reconstructie, MM] zou enorm veel hoger zijn geweest.’ De toegepaste 

methodiek, plat gooien en uit nieuwe materialen (en in dit geval met nieuwe 

woonplattegronden) de gebouwen weer optrekken, werd gepresenteerd als een moderne vorm 

van restauratie. In tegenstelling tot de klassieke restauratie, waarbij het behoud van authentiek 

materiaal voorop staat, zou deze methode beter van toepassing zijn op de ideeën van de 

modernistische architectuur. Met De Kiefhoek als experiment, wilde de RACM samen met 

Patijn aantonen dat voor modernistische objecten het van groter belang is om het concept te 

behouden, dan de materiële substantie. Die laatste was door de modernistische architect toch 

meestal al bij voorbaat een beperkte levensduur toebedacht. 164 

Kuipers betreurt de ondergeschikte rol die de materiële substantie bij de experimentele 

restauratie van De Kiefhoek heeft gespeeld. Als het aan haar lag hadden er meer pogingen 

164 Die beperkte levensduur van modernistische gebouwen, vooral uit de eerste periode van deze stroming, hangt 

samen met de toenmalige wens zo goedkoop mogelijk te bouwen. Bovendien anticipeerden de architecten van het 

modernisme op de beperkte houdbaarheid van de specifieke functie waar het gebouw uit functionalistische oogpunt 

voor ontworpen was. Sanatorium Zonnestraal (oplevering 1928, oplevering ingrijpende restauratie van het 

hoofdgebouw 2004) was bijvoorbeeld gebouwd om te kunnen functioneren zolang er nog tbc-patiënten zouden 

zijn. En Duiker, de architect van het sanatorium, dacht (terecht) dat uitbanning van deze ziekte niet langer dan een 

aantal decennia op zich zou laten wachten. Het gebouw hoefde dus niet zo lang te blijven staan, en daar koos hij 

ook zijn constructie en materialen op uit. 

103


ondernomen moeten om toch nog een deel van het oorspronkelijke materiaal en de originele 

woningplattegronden te behouden. Ze is er dan ook niet van overtuigd dat ‘sloop totaal 

onvermijdelijk was.’ Het was in eerste instantie overigens ook de bedoeling om alleen de eerste 

twee meest vervallen woningblokjes te reconstrueren, en daarna per blok te bezien wat de 

beste oplossing zou zijn, restauratie of reconstructie. Men vond echter de beperkte 

hoeveelheid materiaal die bewaard kon worden bij restauratie (slechts een deel van het kale 

casco kon blijven staan) in geen van de gevallen opwegen tegen de extra kosten en moeite die 

deze methode met zich meebracht. 

Patijn ontkent dus niet dat uiteindelijk de gehele wijk plat is gegaan (op de kerk na), maar 

in de berichtgeving over de ‘moderne restauratie’ van De Kiefhoek is dit feit ook niet bepaald 

van de daken geschreeuwd. Volgens Kuipers zijn er wel wat foto’s van de complete afbraak, 

‘maar daar zijn er niet zo heel veel van. Dat is grotendeels buiten de publiciteit gehouden, 

zoals bij zoveel projecten weinig documentatie plaatsvindt van het verbouwingsproces.’ 165 

Dat Kuipers het verloren gaan van materiële authenticiteit bij de afbraak van De Kiefhoek 

bekritiseert, past in de theorie van Denslagen. Ze is immers een professional in de 

monumentenzorg, waar authenticiteit ondanks (of juist dankzij) experimenten als De Kiefhoek 

hoog in het vaandel staat. Opvallender is het dat ook de eerdergenoemde A.J. Celestijn, een 

huidige bewoonster van De Kiefhoek en een leek op het gebied van monumenten, zich 

verbaast over de sloop van het beschermde rijksmonument. ‘Ik heb (…) niet het idee dat ik in 

een monument woon. Als dit echt een monument zou zijn, hadden ze de oude huizen wel 

laten staan’, verwoordt Celestijn haar twijfels over de monumentale status van haar 

gereconstrueerde buurtje. 166 

Net als bij De Kiefhoek, is het verval van de Haringpakkerstoren voor een belangrijk deel 

het gevolg geweest van het feit dat de verantwoordelijke instantie geen geld kon of wilde 

uitrekken voor het onderhoud van het monument. Frankfurther, tot 2006 stadsdeelwethouder 

(Centrum) in Amsterdam, zegt dat de Haringpakkerstoren is ‘afgebroken omdat de stad op dat 

moment niet genoeg geld had om deze toren naar behoren te onderhouden.’ 167 De sloop vond 

volgens Van Well plaats ‘onder luid gejammer, (…). Van het afscheid is er zelfs nog een 

klaagzang bewaard gebleven, waarin de Schreierstoren het verlies van zijn pendant beweent. 

De sloop is in fasen, misschien als vorm van rouwverwerking, in tekeningen vastgelegd.’ 168 

Bij de Donjon treedt het financiële aspect van de afbraak nog meer naar voren. Boshouwers 

noemt de afbraak van de Valkhofburcht zelfs een ‘pure geldkwestie. De provincie had als 

eigenaar geld nodig, en heeft daarom de stenen verkocht om cement van te maken.’ De 

Donjon had het ongeluk grotendeels gebouwd te zijn van tufsteen, wat in die tijd een 

bijzonder kostbaar materiaal was. De afbraak werd grondig aangepakt: ‘Twee jaar lang waren 

165 Ook in de twee publicaties over De Kiefhoek die ik voor de thesis bestudeerd heb, staan deze foto’s niet 

afgebeeld. 

166 Es, van (1995), p 9 

167 Frankfurther, G., ‘Stadsherstel investeert in de toekomst van Amsterdam’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 19 

168 Well, van (2006), p 14 

104


zo’n honderdvijftig man bezig de burcht tot en met zijn fundamenten af te breken. Hier zijn de 

soms teleurstellende resultaten van de latere opgravingen aan te danken, want niet alleen de 

funderingen zijn uitgebroken, maar ook werd alle aarde die vrij kwam tijdens de 

werkzaamheden gespaard, om als teelaarde voor de toekomstige beplanting te dienen.’ 169 

Naast de waarde van het bouwmateriaal, vertegenwoordigde de burcht nog een ander 

financieel aspect. Rosendaal verteld dat de Nijmegenaren zich er aan het eind van de 

achttiende eeuw van bewust waren dat de burcht ‘voornaam volk met geld’ trok, bijvoorbeeld 

toen de stadhouderlijke hofhouding in 1786 en 1787 de Nijmeegse economie met het verblijf 

op het Valkhof ‘een enorme economische impuls’ gaf: ‘Al die rijke Haagse lui kwamen in de 

kroegen, die kwamen hier eten, drinken, de paarden moesten verzorgd worden, enzovoorts.’ 

De weerstand van de Nijmegenaren tegen de sloop van de burcht kan hier volgens Rosendaal 

heel goed mee te maken hebben gehad. 

Meestal wordt afbraak wegens financiële belangen beoordeeld als verwerpelijk. Men 

ervaart het als onrechtvaardig wanneer de bevolking (en de wetenschap) een waardevol 

gebouw ontnomen wordt, omdat een overheidsorgaan of bedrijf overduidelijk op financieel 

gewin uit is. Bij het verzet tegen de afbraak van de Donjon speelde dat gevoel zeker een rol, en 

ook achteraf wordt de sloop nog om die reden bekritiseerd. Hetzelfde gaat, in overtreffende 

trap, op bij de sloop van de ‘Utrecht’. Dit pand moest wijken voor het toonbeeld van 

commercie: een kantoor- en winkelcentrum uit de koker van een invloedrijke 

projectontwikkelaar. En die projectontwikkelaar had, zo wordt het door veel commentatoren 

ervaren, de gemeente om zijn vinger gewonden. A.Feddes, oud-directeur van de betreffende 

projectontwikkelaar (Empeo) geeft ‘onomwonden’ toe, dat ze in die tijd veel minder rekening 

hoefden te houden met bezwaarprocedures en belangenorganisaties dan tegenwoordig. 170 Het 

protest, dat pas in de jaren zeventig op gang kwam, haalde daarom niets meer uit. 

Architectuurhistoricus Singelenberg herinnert zich nog dat ‘tijdens de bespreking met 

vertegenwoordigers van B en W en Van Bredero [het moederbedrijf van Empeo, MM]’ op de 

bezwaren tegen de sloop werd gereageerd ‘alsof het een natuurgebeuren gold, waarop de mens 

geen vat heeft.’ 171 Alsof het dus een ramp als de brand in het Paleis voor Volksvlijt betrof, 

waarbij niets meer te redden viel. In zekere zin was dat ook zo. De werkgroep Behoud de 

‘Utrecht’ heeft nog samen met de architect van dat gedeelte van Hoog Catharijne geprobeerd 

de ‘Utrecht’ in te passen in het plan van de projectontwikkelaar. Maar de geldmachine draaide 

op volle toeren, en die kon geen halt meer worden toeroepen. De gemeente erkende 

uiteindelijk wel dat de panden van architectuurhistorische waarde waren, maar de ‘financiële 

konsekwenties’ van behoud en aanpassing van de plannen werden ‘onoverkomelijk’ geacht. 172 

Als de werkgroep haar zin zou krijgen, zou de schadepost volgens de gemeente tegen de tien 

169 Riehl, (1997), p 34 

170 Kam, de (2004), p 35 

171 Idem, p 29 

172 Idem, p 32 

105


miljoen gulden aanlopen. ‘Hier werd iets te veel met getallen alleen bewezen’, aldus 

Singelenberg. 173 

3.3.5 Stadsvernieuwing 

Het Hoog Catharijne-project, dat de projectontwikkelaar, de gemeente en de exploitanten 

ongetwijfeld veel geld heeft opgeleverd, wordt vaak gezien als een typisch voorbeeld van 

meedogenloze stadsvernieuwing. Ook oud-rijksbouwmeester Coenen ziet in, dat weemoed op 

de loer ligt wanneer zo’n grote ingreep in de stad aan de bevolking wordt opgedrongen: ‘Al 

vele jaren wordt gedroomd over de “Utrecht”. Droevig gemijmerd over een verloren sieraad, 

boos gepeinsd over een daad van vandalisme – en over de onmacht “destijds” ten opzichte van 

de grote krachten die de stad een moloch als Hoog Catharijne bezorgden.’ 174 

Ter gelegenheid van de sloop werd er een boekje uitgegeven over de geschiedenis van de 

‘Utrecht’. Dat boekje werd, zo zegt de schrijfster zelf, ‘terecht (…) opgevat als een “doekje voor 

het bloeden”.’ 175 En getuige het initiatief om de ‘Utrecht’ te reconstrueren, is de wond nog 

steeds niet helemaal dicht. Niettemin waren er destijds ook mensen die het vernieuwingsplan 

wél zagen zitten. Met de theorieën van Denslagen in het achterhoofd, zal het niet verbazen dat 

het volgende citaat over de sloop van het stationsgebied afkomstig is van een architect: ‘Ik 

juichte als vooruitstrevend mens nieuwe ontwikkelingen toe en had er geen moeite mee dat 

daarvoor plaatsgemaakt moest worden.’ 176 

In het online magazine Writers Block verkondigt civiel ingenieur I. Glas in 2002 eenzelfde 

soort mening, maar dan met betrekking tot de reconstructie van het Paleis voor Volksvlijt. Dit 

plan getuigt volgens hem van ‘folkloristisch extremisme.’ 177 Hij meent dat het maar goed is dat 

het Paleis voor Volksvlijt destijds, door een ramp weliswaar, het veld heeft moeten ruimen. Bij 

de oplevering in 1864 was het weliswaar een vooruitstrevend gebouw, maar als het er nu nog 

had gestaan was het volgens Glas een hopeloos achterhaald bouwwerk geweest. En ook voor 

het DNB kantoor, dat er voor in de plaats is gekomen, heeft de tijd niet stil gestaan. ‘Als het 

klopt dat de komst van de euro dit complex overbodig maakt’, mag het gebouw van Duintjer 

wat Glas betreft naar de vlakte: ‘Want uiteindelijk is sloop en nieuwbouw datgene wat een 

beschaving jong en vitaal houdt. Een immanente dreiging van de slopersbal vormt de beste 

stimulans voor innovatie.’ 178 

173 Singelenberg, P., ‘Op alle fronten onhaalbaar’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 


174 Coenen, J., ‘Context en verankering’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, 

Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, p 64 

175 Roding, J., ‘Geen “herbouwd oud” in binnensteden’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


176 Mulder, B., ‘Een levende stad verandert’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 


177 http://www.writersblock.net/index.html?www.writersblock.net/002/207stuk2.html 

178 Idem 

106

Medewerkers van projectontwikkelaar Empeo 

buigen zich over de maquette van Hoog Catharijne. 


De gesloopte stationswijk: tussen het station (rechtsboven het midden) 

en de oude Jaarbeurs (het grote gebouw linksonder het midden). Rechts 

van het midden, schuin boven het verkeersplein: de ‘Utrecht’. 

Van Rossem ziet weinig heil in dat paradigma van de nieuwbouw: ‘Mijn opvatting is 

eigenlijk: nooit slopen. Je krijgt er altijd spijt van. Er gaat onmiskenbaar iets van de 

geschiedenis verloren.’ 179 Ook Kuipers wantrouwt de ‘enorm sterke bouwlobby’ met zijn 

‘nieuw nieuw nieuw.’ Als je volgens haar de bouwwereld voorstelt even te wachten en de tijd 

te nemen om te onderzoeken of sloop wel echt nodig is, is een meewarige blik je deel. ‘En twee 

of vijf jaar later hebben ze spijt als haren op hun hoofd’, onderschrijft ze de opvatting van Van 

Rossem. Maar iets nieuws levert nu eenmaal meer (financieel gewin) op, zeker als de 

grondprijzen op een bepaalde plek erg gestegen zijn, constateert Patijn. 

Eigenlijk geldt alleen voor gebouwen die meer dan een halve eeuw geleden zijn gebouwd, 

dat ze nog enigszins kans hebben om zich tegen de slopershamer van de stadsvernieuwers te 

kunnen verweren. Wanneer zij door de RACM bijzonder genoeg worden bevonden, krijgen zij 

namelijk een beschermde rijksmonumentenstatus. Vervolgens is het aan de gemeenten, die 

overigens zelf ook beschermde monumenten mogen aanwijzen, om deze gebouwen 

daadwerkelijk in bescherming te nemen tegen verval, sloop en verminking. Gebouwen jonger 

dan vijftig jaar, waaronder een groot deel van de bouwvoorraad van de wederopbouw, hebben 

naar de letter van de monumentenwet vooralsnog geen recht op een dergelijke bescherming. 180 

De wettelijke tijdsperiode van vijftig jaar wordt door de RACM in acht genomen, om de 

tijd zelf zijn selectieve werk te laten doen. Als een bouwwerk na vijftig jaar nog steeds (of 

weer) op diverse vlakken waardevol wordt bevonden, verdient het in de lijn van het huidige 

monumentenbeleid een beschermde status. Volgens Kuipers is die werkwijze in principe heel 

verstandig. Ze vindt echter dat het vijftig jaar criterium niet is te rijmen met de hoeveelheid 

sloopvergunningen en sloopsubsidies die door de gemeenten worden verstrekt. Door deze 

praktijk is alles verdwenen voordat de monumentenzorg aan zet is. 

179 Gollin (08-02-2007) 

180 Omdat de wederopbouwarchitectuur op dit moment op grote schaal wordt bedreigd, evenals de kunst die er 

dankzij de toenmalige percentageregeling vaak in is geïntegreerd, is de bescherming van deze categorie een zeer 

actueel thema binnen het huidige cultureel erfgoeddebat. 

107


De ‘Utrecht’ wordt gesloopt (1974). Maquette van Plan Voisin: een megalomaan stadsvernieuwingsplan 

van Le Corbusier voor het centrum van Parijs (1925, niet uitgevoerd). 

Als ik het thema stadsvernieuwing loslaat op mijn casussen, komt alleen de ‘Utrecht’ als 

expliciet slachtoffer uit de bus. Over de sloop van het St. Lucasgildehuis is niet zoveel bekend, 

behalve dat het pand in vervallen staat verkeerde voordat het afgebroken werd. Er kwam een 

school voor in de plaats, dus met wat goede wil zou je ook de teloorgang van het gildehuis 

kunnen scharen onder stadsvernieuwing. Het gaat dan wel om stadsvernieuwing op zeer 

bescheiden schaal. De dijk waar de Haringpakkerstoren voor moest wijken betreft een wat 

groter project, dat eveneens met wat goede wil tot de categorie stadsvernieuwing te rekenen is. 

Er leek echter geen ontkomen aan dat het stijgende water gekeerd moest worden. Je kunt je 

daarom afvragen in hoeverre het de gemeente aan te rekenen is dat zij de bescherming van de 

stad voor het water belangrijker vond dan het behoud van die oude, enigszins vervallen toren 

waar toch geen onderhoudsgeld voor beschikbaar was. 

In de twintigste eeuw greep de bouwwoede van de grootschalige stadsvernieuwing steeds 

sneller om zich heen. Zoals in subparagraaf 2.1.5 staat beschreven, was de eerste 

monumentenwet van 1961 vooral bedoeld om hier tegenwicht aan te bieden. De meerderheid 

van de casussen was echter al verdwenen voordat deze wet werking trad. De Donjon, de 

Haringpakkerstoren en het St. Lucasgildehuis waren zelfs al afgebroken voordat de 

sloopzuchtige twintigste eeuw begon. Maar zoals we hierboven zagen, kunnen ook minder 

grootschalige stadsvernieuwingplannen fataal zijn voor een bouwwerk, zeker als het in 

vervallen staat verkeert. 

De casusmonumenten die de twintigste eeuw wel nog hebben meegemaakt, hadden in 

principe meer kans om aan stadsvernieuwing ten onder te gaan. Dat is echter alleen bij de 

‘Utrecht’ onbetwistbaar het geval geweest. De afbraak van De Kiefhoek neigt ook naar 

stadsvernieuwing, maar daar ligt het een stuk gecompliceerder. Het reconstructieproject van 

Patijn heeft zeker veel kenmerken van een stadsvernieuwingsproject. Er is immers nieuwbouw 

voor een oud monument in de plaats gekomen. Je kunt er evenwel over discussiëren in 

hoeverre je bij De Kiefhoek kan spreken van vervangende nieuwbouw die wezenlijk anders is 

dan wat er al stond. Aan de ene kant heeft Patijn veel aan de oorspronkelijke wijk veranderd, 

maar aan de andere kant is het straatbeeld grotendeels intact gebleven. Bovendien erkent de 

108


RACM De Kiefhoek nog steeds als rijksmonument. Deze complexiteit is een dankbare 

voedingsbodem voor de verschillende meningen over de legitimiteit van de reconstructie. 

3.3.6 Politieke omwentelingen 

Architectuur kan een grote politieke lading bezitten. Een bekend voorbeeld is het 

stedenbouwkundige plan van Albert Speer om in Berlijn met enorme bouwmassa’s en een 

weidse boulevard de macht van het Derde Rijk te representeren. Je kunt ook denken aan het 

Binnenhof in Den Haag, symbool voor onze democratie. In de tijd van keizers, graven, 

hertogen en stadhouders hadden burchten en kastelen eveneens een onmiskenbare politieke 

lading. Daar zetelden de machthebbers, die het niet altijd even goed met het volk voor hadden. 

In paragraaf 1.4.2 is uiteengezet hoe de Valkhofburcht in de tweede helft van de achttiende 

eeuw het toneel was van de onderdrukking van de patriotten, en hoe het Franse leger het 

eeuwenoude bastion vervolgens bij hun verspreiding van de Franse Revolutie ernstig hebben 

beschadigd. 

De bouwwerken op het Valkhof waren door dat laatste al in slechte staat toen de provincie 

Gelderland in Arnhem het noodlottige besluit nam over de toekomst van de burcht. Rosendaal 

benadrukt dat deze besluitvorming geschiedde door het ‘eerste door de bevolking gekozen 

bestuur.’ Voor hem staat de afbraak van de burcht daarom symbool voor de overwinning van 

de democratie. Het juk van de oude machthebbers was afgeworpen. Alles wat nog aan hun 

macht deed herinneren moest verdwijnen, en dat gold zeker voor het Nijmeegse bolwerk van 

waaruit het volk eeuwenlang was onderdrukt. De gemeente was echter niet zo overtuigd van 

dat argument, en niet alleen vanwege het eerdergenoemde financiële aspect. Het feit dat de 

beslissing tot afbraak plaats had gevonden in Arnhem, wekte veel argwaan. Er bestaat namelijk 

(tot op de dag van vandaag) een diepgewortelde rivaliteit tussen Arnhem en Nijmegen. 

Boshouwers gaat zelfs zover, dat hij vermoedt dat Arnhem jaloers was op de burcht van 

Nijmegen: ‘Zij hadden zo’n mooi ding niet hè. Nou, dan Nijmegen ook niet.’ 

Of dit nu waar is of niet, Rosendaal blijft bij zijn democratiseringsargument. Hij wijst er op 

dat het stadsbestuur van Nijmegen, dat zich zo sterk verweerde tegen afbraak, niet gekozen 

was maar bestond uit een protestantse elite. Deze had haar macht nog niet willen opgegeven 

ten behoeve van de Bataafse Revolutie. De sloop van de burcht is in de ogen van Rosendaal dus 

een legitieme beslissing geweest, waarbij de democratie heeft gezegevierd op de oude 

regentengarde. Ook Cornelissen-Bakker is van mening dat de Donjon doelbewust door ‘de 

eigen gezaghebbers’ is gesloopt. En daarin onderscheidt de Donjon zich volgens haar duidelijk 

van gebouwen die bijvoorbeeld tijdens de Eerste of Tweede Wereldoorlog door vijandelijke 

bombardementen zijn gesneuveld. Voor reconstructies van gebouwen uit deze laatste categorie 

heeft zij om die reden meer begrip dan voor de plannen van Boshouwers met de Donjon. Deze 

veelgehoorde opvatting ten spijt, blijft er onder Nijmegenaren een roep bestaan om ‘revanche 

van de stad op de voormalige Gelderse machthebbers die in 1798 ondanks veel verzet in 

Nijmegen de burcht helemaal lieten afbreken.’ 181 

181 Jaspers, R., ‘Herbouw- Roep om herbeleving verleden’ in de Gelderlander, 14-01-2006 

109

3.3.7 Artistieke overwegingen 


Met zijn uiteenzetting over de relatieve artistieke waarde leert Riegl ons, dat een bepaalde 

artistieke stijl uit het verleden zijn verloren populariteit kan terugwinnen vanaf het moment 

dat het weer past in de hedendaagse Kunstwollen. Zo’n situatie had voor de ‘Utrecht’ de 

redding kunnen zijn, maar het tegendeel was het geval: ‘Lange tijd was de art nouveau stijl of 

Jugendstil verguisd.’ 182 Hierdoor bekommerde men zich in de jaren zestig nauwelijks om de op 

handen zijnde sloop van de ‘Utrecht’. ‘Weliswaar was dat in het begin van de jaren zeventig 

aan het veranderen, maar ook toen waren er nog genoeg mensen die vonden dat deze 

bouwstijl niet voor het nageslacht bewaard hoefden te blijven.’ 183 In een ingezonden brief naar 

de Volkskrant (als illustratie afgedrukt in het boek de ‘Utrecht’) valt de ‘Utrecht’ termen ten 

deel als ‘afzichtelijk’, ‘architectonisch monster’ en ‘curiosum’, dat in geval van behoud van ‘de 

gouden stad Utrecht’ een ‘cabinet des horreurs’ zou maken. 184 

De architect Wagenaar, en de eerdergenoemde kunsthistoricus Singelenberg, liepen in de 

jaren zestig al op de latere populariteit van de art nouveau vooruit. Zij waarschuwden de 

gemeenteraad dat met de sloop van de ‘Utrecht’ (en het archiefgebouw) bijzondere 

monumenten verloren zouden gaan. De gemeente wees er echter op dat de gebouwen nooit op 

de lijst van beschermde rijksmonumenten terecht waren gekomen, en daarom blijkbaar niet 

genoeg monumentale waarde bezaten. Wellicht heeft ook bij dat toenmalige besluit van de 

RACM de langdurige impopulariteit van de art nouveau een rol gespeeld. De relatieve 

artistieke waarde van de ‘Utrecht’ werd door de gezaghebbende instanties en het grote publiek 

hoe dan ook pas herkend toen het te laat was. 

Van de overige casussen is het een stuk minder gemakkelijk aan te tonen of de sloop mede 

te danken was aan het feit dat de bouwstijl in de betreffende periode niet erg populair was. Er 

wordt in de data in elk geval vrijwel nergens expliciet naar verwezen. 

182 Kam, de (2004), p 29 

183 Idem 

184 Idem 

110

3.4 Fase 4: Fysieke afwezigheid 


3.4.1 Overblijfselen 

Als een monument eenmaal is afgebroken, betekent dat nog niet per definitie dat ook alles 

is verdwenen. Soms kiest men er bij de sloop voor om enkele bijzondere onderdelen te 

bewaren. Het Instituut Collectie Nederland kijkt momenteel bijvoorbeeld hoe kunstwerken 

die in wederopbouwarchitectuur zijn opgenomen, behouden kunnen worden wanneer het 

gebouw zelf wordt gesloopt. Zo berichtte het achtuurjournaal van de NOS begin 2007 over de 

‘monumentale sgraffito van Lex Horn’, die ‘met man en macht zijn “nieuwe huis”, het AMC’, 

in werd getakeld. 185 Ook bij de sloop van de ‘Utrecht’ zijn een aantal bijzondere onderdelen 

bewaard, waarna een zoektocht werd gestart naar een nieuwe bestemming voor de objecten. 

Men vond bijvoorbeeld Hertzberger bereid om een aantal karakteristieke beeldhouwwerken 

van de gesloopte de ‘Utrecht’ te verwerken in zijn ontwerp voor het Utrechtse Muziekcentrum 

Vredenburg. 186 Dit hergebruik van ornamenten in een ander gebouw is vergelijkbaar met dat 

van de festoenen van het St. Lucasgildehuis. Deze kregen een nieuwe plek in de gevel van het 

Rijksmuseum in Amsterdam. Een aantal andere elementen uit het interieur en exterieur van 

de ‘Utrecht’ werden op plekken elders in de stad ondergebracht, onder andere in het Centraal 

Museum. De monumentale bibliotheekkast kwam na een aantal omzwervingen in Soestduinen 

terecht, waar het in 1993 werd geplaats in het pompstation van de Utrechtse 

Waterleidingmaatschappij. 

In Hellevoetsluis zijn er geen ornamenten van het Pomphuis bewaard gebleven. Wel zijn 

de zogeheten stiepen (de gedeelten van de fundering waar de stoommachine ooit op rustte) uit 

de met puin volgestorte kelder omhoog gehaald. De bedoeling is nu om deze ergens op het 

dokterrein een prominente plek te geven en als monument ten toon te stellen. ‘Met het 

verhaal erbij’, aldus Voorham. Maar ook de rest van het fundament en de kelder van het 

Pomphuis, die na de sloop min of meer onaangetast waren blijven liggen, bezitten als 

authentiek onderdeel van het dok de beschermde rijksmonumentenstatus. De RACM is 

daarom ook betrokken geweest bij de ingrepen die onder het maaiveld nodig waren om het 

nieuwe Pomphuis neer te kunnen zetten. Archeologisch onderzoek, door jongens ‘met 

stoffertjes en kwastjes’, is er volgens Voorham echter niet uitgevoerd. 

Na de brand in het Paleis voor Volksvlijt, was er van het hoofdgebouw zelf vrijwel niets 

meer over. De restanten van de beter tegen de vuurzee opgewassen galerij bleven echter nog 

lange tijd overeind staan. Totdat Wim T. Schippers er getuige van was hoe ‘een afbraakploeg’ 

onder zijn ogen ‘rücksichtslos’ de boel in elkaar kwam ‘timmeren. Gietijzeren configuraties 

werden gewoon in stukken gehakt. Vreselijk, dat was echt letterlijk om te huilen.’ In de 

185 http://www.monumentale-wandkunst.nl/ 

186 De bereidheid van Hertzberger om deze historisch geladen ornamenten te integreren is enigszins opmerkelijk, 

gezien het feit dat dezelfde Hertzberger tegenwoordig fel gekant is tegen de eventuele reconstructie van het Paleis 

voor Volksvlijt. Dat plan zou namelijk schandalige nostalgie zijn. Hierover in subparagraaf 4.4.2 meer. 

111

Beeld van het archiefgebouw van de 

‘Utrecht’, ingebouwd in Vredenburg. 


Tekening van een Mopsteen, afkomstig van de Valkhofburcht. Dit overblijfsel is 

later ingemetseld in het stadhuis van Nijmegen. 

beleving van Schippers en gelijkgestemden werd hiermee, jaren na het verdwijnen van het 

Paleis, een nieuw tragisch hoofdstuk aan het drama van de brand toegevoegd. 

Net als bij het Paleis voor Volksvlijt, bleef bij de afbraak van de Donjon een deel van het 

ensemble gespaard. Bij wijze van uitzondering liet men destijds de Sint-Nicolaaskapel en de 

Barbarossaruïne staan, zodat deze een paar jaar later opgenomen konden worden in het 

parkontwerp van Zocher. Het verschil met de galerij van het Paleis is dat deze restanten nog 

wél tot op de dag van vandaag te bewonderen zijn. Cornelissen-Bakker noemt ze in haar 

RACM-advies over de reconstructie van de Donjon zelfs ‘de hoofdelementen van de 

parkaanleg die hun beleving regisseert.’ 187 

De kapel en de ruïne (en voor een groot deel opgeslagen bouwfragmenten van de burcht 

zoals kapitelen en steenblokken) zijn de zichtbare overblijfselen op het Valkhof, maar volgens 

tegenstanders van de reconstructie van de Donjon bevindt zich ook onder het maaiveld nog 

een gelaagd archief met restanten uit vroeger tijden. En niet alleen uit het tijdperk van de 

burcht, maar wellicht ook uit alle voorafgaande periodes waarin het Valkhof is bewoond, tot 

de Romeinen aan toe. Deze opvatting wordt ook door de RACM aangehangen, getuige het feit 

dat de Rijksdienst het Valkhofpark heeft aangewezen als belangrijk archeologisch monument. 

In de vorige paragraaf stelde Riehl echter al vast dat de bodem op het Valkhof zo is 

omgeploegd tijdens de afbraak van de burcht, dat de kans klein is dat daar nog onaangetaste 

waardevolle overblijfselen in te vinden zullen zijn. Bovendien is de grond ook na die afbraak 

meerdere malen verstoord. Er hebben op het Valkhof diverse ingrijpende 

parkaanlegwerkzaamheden plaatsgevonden, en de Duitsers hebben er in de oorlog diepe 

loopgraven gegraven en bunkers gebouwd. Het is volgens Boshouwers dan ook ‘maar zeer de 

vraag of er na al die bebouwingen en afgravingen van een belangrijk bodemarchief nog sprake 

kan zijn.’ 

187 Laan, M.C. van der, ‘Herbouw donjon Valkhof’, Brief met advies van de RACM in bijlage, Ministerie van 

OC&W, Den Haag 01-03-2006 

112


De teleurstellende resultaten van eerder uitgevoerd archeologisch onderzoek op het 

Valkhof lijken zijn mening te ondersteunen. Het argument van onder andere de RACM en 

Rosendaal, dat de reconstructie van de Donjon een ontoelaatbare verstoring van een 

onaangetast archeologisch monument zou veroorzaken, wordt daarmee op zijn minst 

discutabel. En indien er toch interessant materiaal in de bodem blijkt te zitten, dan vindt 

Rietbergen het juist een zegen voor de wetenschap dat dit ten behoeve van de reconstructie 

van de Donjon naar de oppervlakte moet worden gehaald: ‘Graven dient de wetenschap,’ zegt 

hij in een interview met ANS (Algemeen Nijmeegs Studentenblad).’ 188 

Maar je moet natuurlijk wel zorgvuldig en volgens de regels van Malta te werk gaan, 

vervolgt Rietbergen. Bij de Betuwelijn heeft ook een team van archeologen de bodem 

onderzocht voordat de bouw van start ging. En, zo stelt hij, ‘we zeggen toch ook niet: “De 

Betuwelijn mag er niet komen, want op de route liggen Romeinse legerplaatsen.”’ 189 

Rietbergen bekritiseert dan ook de onaantastbaarheid die uitgaat van het woord bodemarchief, 

en zeker wanneer met gezond verstand beredeneerd kan worden dat dat archief vrijwel zeker 

niet meer zo interessant is als door sommigen wordt voorgesteld. Daarnaast hekelt hij de 

cultuurpolitieke lading van het verdrag van Malta, dat op verschillende manieren uitgelegd 

kan worden. Volgens dat verdrag mag er alleen gegraven worden als dat noodzakelijk is. Maar 

wat is noodzakelijk? Rosendaal is in elk geval van mening dat de aanleg van de Betuwelijn 

(economisch) wel noodzakelijk is, en een reconstructie van de Donjon niet. Integendeel. 190 

Soms blijven er van een gebouw geen of weinig materiële bouwfragmenten over, maar 

leeft het monument na de sloop voort in de vorm van een abstract idee. Bij het 

Philipspaviljoen is dit het geval is geweest. Hoofdschuddend zag Frits Philips na afloop van de 

wereldtentoonstelling toe ‘hoe al dat moois werd afgebroken.’ 191 In materiële zin bleef alleen 

een kunstwerk, waarmee Le Corbusier op het laatste moment de ingang had gemarkeerd, 

gespaard. Maar de herinnering aan het paviljoen bleef hangen, en op basis daarvan besloot 

Philips jaren later, tijdens het 75-jarig jubileum van zijn elektronicabedrijf, Eindhoven een 

permanent expositiegebouw cadeau te doen. Het Evoluon van huisontwerper Kalff werd 

daarmee in feite een directe nazaat van het Philipspaviljoen. 

3.4.2 Collectief geheugen 

Alle goede bedoelingen van Frits Philips ten spijt, het Evoluon heeft het Philipspaviljoen 

niet kunnen doen vergeten. Vooral onder liefhebbers van moderne architectuur en 

experimentele muziek bleef het bouwwerk in de bewondering voortbestaan. Of een gebouw 

kans maakt gereconstrueerd te worden, is mede afhankelijk van de mate waarin een gebouw is 

opgenomen in het collectieve geheugen. Die opname in het collectieve geheugen van een 

188 http://www.ans-online.nl/ans-online/05-10/14.html 

189 Idem 

190 Bovendien stelt Rosendaal dat er bij de Betuwelijn niet van te voren vaststond of het een ‘top A archeologie 

locatie’ zou zijn, zoals dat volgens hem bij het Valkhof wel het geval is. 

191 Steenberghe, M., ‘Het mooiste cadeau aan de stad’ in Eindhovens Dagblad, 18-02-2006 

113


selecte groep, een volk of zelfs de gehele wereldgemeenschap (denk aan de 

Werelderfgoedlijst), wordt gevoed door overblijfselen, maar ook door beeldmateriaal, verhalen 

en, zoals Patijn het zegt, ‘levende herinneringen (…) van mensen die het gebouw nog hebben 

gekend.’ Dat laatste kan natuurlijk alleen als een monument niet al te lang is weggeweest. 

Omdat men direct na de sloop van De Kiefhoek is begonnen met reconstrueren, is de 

tijdsduur van de fysieke afwezigheid van dit monument minimaal geweest. De Donjon 

vertegenwoordigt binnen mijn casussen het andere uiterste. De reuzentoren is ruim 

tweehonderd jaar geleden afgebroken, en er is dus niemand meer die hem met eigen ogen 

heeft gezien. Godfriet Verstegen, tegenstander van een reconstructie van de Donjon, zegt 

daarover: ‘Dat je na de oorlog een stad herbouwt die mensen nog vers in een geheugen 

hebben, is wat anders dan de burcht herbouwen die meer dan tweehonderd jaar geleden is 

gesloopt.’ 192 Ook de Haringpakkerstoren is al langer dan een eeuw uit het straatbeeld 

verdwenen. Volgens Wim Vroom is de toren al zo lang weg, dat die helemaal niet meer leeft 

‘in het bewustzijn van de Amsterdammers, ook niet van de heel oude.’ 193 Eggenkamp 

daarentegen vindt het onzin dat je alleen zou mogen reconstrueren als het verdwenen 

monument nog door een levend mens gezien zou zijn. Als voorstander van de reconstructie 

van de Haringpakkerstoren, noemt hij dat argument heel arbitrair: ‘Waarom zou een 

mensenleven het criterium moeten zijn?’ 194 

Anderen benadrukken dat het verdwijnen van een gebouw zelf ook geschiedenis is 

geworden. Die ‘historische feitelijkheid’ raak je volgens Rosendaal kwijt op moment dat je 

gebouw gaat reconstrueren. 195 Bovendien groeit er, wanneer ‘directe herbouw na vernieling of 

vernietiging (…) uitblijft, (…) gaandeweg een situatie waarin men aan het ontbreken gewend 

is geraakt.’ 196 Met die opmerking geeft Von der Dunk aan, dat hij vindt dat gebouwen die lang 

weg zijn, zoals de Donjon, niet gereconstrueerd zouden moeten worden. 

Cornelissen-Bakker, ook tegenstander van de reconstructie van de Donjon, vindt het wel 

positief dat dankzij de discussie over dit onderwerp de bewustwording van de geschiedenis van 

Nijmegen wordt gestimuleerd. En dat was volgens haar ‘tien jaar geleden ook zo. En twintig 

jaar geleden ook trouwens.’ Daarmee doelt zij op de voorgaande keren dat de reconstructie van 

de burcht in Nijmegen hoog op de politieke agenda stond. Het is in de stad aan de Waal dan 

ook een regelmatig terugkerend thema. Rosendaal memoreert dat het in de jaren vijftig en 

zestig zelfs tot een gimmick verworden was, toen een Nijmeegs raadslid werkelijk al zijn 

toespraken eindigde met de zin: ‘en overigens ben ik van mening dat de Valkhofburcht 

herbouwd moet worden.’ 

Vooral na de Tweede Wereldoorlog kreeg de reconstructie van de Valkhofburcht veel 

aandacht. Rosendaal vermoedt dat dit onder andere te maken heeft met de onvrede over de 

192 Eerenbeemt, M. van den, ‘Historie herbouwd’ in de Volkskrant, 31-08-2005 

193 Arnoldussen, P., ‘De toren terug: leuk of absurd idee?’ in Het Parool, 27-08-2005 

194 Eerenbeemt, van den (31-08-2005) 


196 Dunk, T.H. von der, ‘De moeizame vormgeving van het verleden’, Bulletin KNOB, vol. 105, nr. 4 (2006), p 115 

114


wederopbouw van Nijmegen na het verwoestende oorlogsgeweld in 1944 en 1945. De stad 

verloor in die periode een groot deel van haar historische centrum, en de inwoners wilden 

daar compensatie voor. 197 Volgens Rosendaal speelden de initiatiefnemers van de reconstructie 

van de Valkhofburcht handig op dat gevoel in, bijvoorbeeld door in pamfletten nadrukkelijk 

naar het bombardement te verwijzen. Hij vindt die compensatiegedachte echter een vals 

argument. De suggestie dat de reconstructie van de Donjon een stukje verleden aan de 

gebombardeerde stad terug zou geven, zou mensen namelijk op het verkeerde been kunnen 

zetten. Sommige jongere generaties ‘zullen misschien denken dat de Donjon in 1944 is 

weggebombardeerd’, wat natuurlijk niet het geval is geweest. Je creëert daarmee een historisch 

misverstand, meent Rosendaal. 

Dergelijke tegenargumenten hebben de initiatiefnemers echter niet afgeschrikt, en zeker 

sinds de oprichting van de Valkhofvereniging in 1978 (en de Valkhofstichting in 1984) valt de 

strijd voor de reconstructie niet meer uit het plaatselijke debat weg te denken. Het Platform 

voor het Behoud van het Valkhof, (mede door Rosendaal) in 1997 opgericht als georganiseerd 

verzet tegen de reconstructie, is naast de RACM de voornaamste opponent van deze actieve 

vereniging. Het voorlopige hoogtepunt van de strijd tussen de twee kemphanen vond plaats 

gedurende het voortraject van het referendum over de reconstructie van de Donjon, dat in 

subparagraaf 4.4.4 besproken wordt. 

Ook Wim T. Schippers heeft begrepen dat het oprichten van een stichting kan helpen in 

het versterken van de positie van een gebouw in het collectieve geheugen. Alhoewel Fred 

Feddes niet erg onder de indruk is van de prestaties van de stichting, (‘op de website zijn zelfs 

na een jaar de belangrijkste “meest gestelde vragen”, zoals over de kans op verwerkelijking van 

het plan, nog altijd niet beantwoord’) heeft de oprichting in Schippers’ eigen 

televisieprogramma Flogiston veel publiciteit opgeleverd. 198 Bovendien lokken de plannen van 

de stichting regelmatig reacties uit in de media. En of dat nu positieve of negatieve reacties 

zijn, aandacht is altijd bevorderlijk voor de bekendheid van de plannen. 

Voor de reconstructie van de ‘Utrecht’ is vooralsnog geen stichting opgericht. Wel zijn er 

het boekje dat ter gelegenheid van de afbraak werd gepubliceerd, en het boek over de 

mogelijke toekomst van het verdwenen gebouw waar ik regelmatig uit citeer. Als je in die 

laatste publicatie leest hoeveel bijval het idee voor reconstructie krijgt, lijkt het haast een 

wonder dat de voorstanders zich nog niet in een stichting hebben georganiseerd. Tegelijkertijd 

maakt het merendeel van de professionals die aan het woord komen duidelijk, dat een 

eventuele toekomstige stichting van hen weinig steun hoeft te verwachten. Zij twijfelen aan 

het nut en de mogelijkheden om de herinnering aan de ‘Utrecht’ om te zetten in een werkelijk 

gebouw. Bovendien zetten ze vraagtekens bij de mythe die rond het kantoor van Verheul is 

197 Nijmegen heeft zwaar geleden onder de Tweede Wereldoorlog. In februari 1944 werd de stad gebombardeerd 

door Amerikaanse vliegtuigen. Maar daar bleef het niet bij. Het aantal huizen en burgers dat daarna sneuvelde 

tijdens de bevrijdingsoperatie Market Garden in september 1944 en de daaropvolgende Granatentijd (die duurde tot 

maart 1945), was zelfs nog groter dan het aantal slachtoffers van het geallieerde bombardement. 

(http://www.ru.nl/nijmegen1944/) 

198 Feddes (09-07-2003) 

115


ontstaan, en die volgens journaliste Anka van Voorthuysen ‘buitenproportionele vormen’ heeft 

aangenomen. 199 Die mythevorming rond de ‘Utrecht’ is niet los te zien van wat er voor het 

monument in de plaats is gekomen, zoals hieronder zal blijken. 

3.4.3 Vervangingen 

‘Weemoed benadrukt het verdriet om de dingen die je hebt verloren, waarbij het verdriet 

niet wordt goedgemaakt door vreugde om het nieuwe dat ervoor in de plaats is gekomen’, 

schrijven de redacteuren van het tijdschrift S&RO (Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening) in 

2003. 200 Deze beschrijving lijkt naadloos van toepassing op de gevoelens van verdriet over de 

sloop van de ‘Utrecht’, en de onbevredigende vervanging daarvan door Hoog Catharijne. Van 

Voorthuijsen ziet in de sloop van de ‘Utrecht’ een ‘tastbare vertaling van het trauma van 

Utrecht. Alles wat er misging bij de bouw van Hoog Catharijne, de sloop van een deel van 

Wijk C, de demping van de singels, wordt gesymboliseerd door het ene verdwenen gebouw. 

(…) Dit heeft lang gezorgd voor een minderwaardigheidscomplex en maakte van Utrecht het 

lachertje in historische en artistieke kringen. Utrecht? Whoeeeháaa, daar hebben ze het 

mooiste Jugendstilgebouw van Nederland gesloopt, de sufkoppen.’ 201 

Hoewel zij dus erkent dat Utrecht met de bouw van Hoog Catharijne een trauma heeft 

opgelopen, vindt Van Voorthuijsen dat het tijd is voor de Utrechtenaren om dat trauma van 

zich af te zetten. De Kam gaat nog een stap verder. Hij trekt het hele bestaan van het trauma in 

twijfel: ‘Weliswaar hopen enkele voorstanders dat met een herbouw de stad van het trauma 

Hoog Catharijne kan worden verlost, maar het is de vraag in hoeverre dat trauma 

daadwerkelijk bestaat.’ 202 

Toch ontkomen ook de tegenstanders van de reconstructie niet aan het slechte imago van 

Hoog Catharijne. De uitkomsten van de eerder genoemde studie van Ganzeboom over de 

beleving van monumenten in Utrecht, onderstrepen ‘de extreem negatieve gevoelens, die deze 

plaats oproept.’ 203 Mede vanwege het feit dat Hoog Catharijne en de directe omgeving door de 

doorsnee Utrechter wordt gezien als ‘de belangrijkste aantasting van het Utrechtse 

stadsgezicht’, worden foto's van dit gebied opvallend vaak genoemd in de categorie ‘lelijke 

gebouwen of straten.’ 204 Over de vraag in hoeverre je daarom van een trauma kan spreken, 

staat open voor discussie. Degenen die zich net als De Kam afvragen of Hoog Catharijne echt 

een trauma belichaamt, kunnen bovendien betogen dat het onderzoek van Ganzeboom 

plaatsvond in de jaren tachtig, en dat de meningen intussen veranderd zijn. Hoe het ook zij, 

199 Voorthuijsen, A. van, ‘Het trauma voorbij’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 


200 Feddes, F. & Graaf, J. de, ‘En ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren’, redactioneel’, S&RO, nr. 3 (2003), 

p 8 

201 Voorthuijsen, van (2004), p 92 

202 Kam, de (2004), p 56 

203 Ganzeboom, (1982), p 39 

204 Idem 

116

Hoog Catharijne, op de plek waar de ‘Utrecht’ tot 1974 stond 

(ongeveer ter hoogte van de middelste uitstulping). 


het is vrijwel zeker dat de controverse rondom Hoog Catharijne ertoe heeft bijgedragen, dat de 

‘Utrecht’ verre van vergeten is. 

Entree tot het Valkhofpark, aan de zuidzijde. Op de 

achtergrond de Barbarossaruïne. 

De casus van het Paleis voor Volksvlijt vertoont, wat betreft de weerzin tegen de 

vervanging van het verdwenen monument, grote gelijkenissen met de Utrechtse casus. Nadat 

de restanten van de galerij verwijderd waren, verrees op het braakliggende terrein het kantoor 

van De Nederlandse Bank (DNB). Schippers noemt het vervangende modernistische 

bouwwerk van Duintjer ‘een gebouw van niks.’ En over de latere hoogbouw is hij zo mogelijk 

nog negatiever. Volgens Schippers had de architect van deze glazen toevoeging ook in de gaten 

dat hij geen goed werk leverde. Hij koos er namelijk voor om zijn hoogbouw niet te situeren in 

de zichtlijn van de Utrechtsestraat, waar ooit de koepel van het Paleis het beeld bepaalde, maar 

meer aan de zijkant. Schippers’ lezing van deze ontwerpkeuze, is dat het te erg zou ‘zijn 

geweest voor de mensen als ze in plaats van die prachtige koepel nu ineens naar dat rare met 

boeren plavuizen beklede blok zouden moeten kijken.’ 

Schippers vertelt dit met de van hem bekende ironie, maar hij is serieus als hij stelt dat hij 

in feite blij is dat op het Frederiksplein een voor veel mensen onaantrekkelijk gebouw is 

komen te staan. Een gebouw bovendien, dat dankzij de invoering van de euro binnenkort 

(grotendeels) zijn functie zal verliezen. De kans dat men ermee instemt om dit gebouw te 

slopen ten behoeve van een reconstructie van het Paleis, is groter dan wanneer er een 

schouwburg of een stadhuis op die plek was gekomen. Een dergelijke invulling van het 

Frederiksplein is in het verleden door de gemeente overwogen, en als zo’n openbaar gebouw 

ook nog eens fraai vormgegeven zou zijn geweest, dan was het afdwingen van sloop helemaal 

onmogelijk geworden. 

Maar nu staat er volgens Denslagen een ‘ongenaakbaar en bars’ gedrocht. 205 En hij zal ‘die 

olifant’ zeker niet missen wanneer het tegen de vlakte zou gaan. Chris Ghijsen is evenmin te 

spreken over het DNB kantoor, dat volgens hem geen enkele relatie met de omgeving aangaat: 

‘Alleen het dogma van het modernisme overheerst. (…) Het heeft de gestrengheid van 

205 Denslagen, W.F., ‘Discordia turrium’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 8 

117


Foto met zicht vanuit de Utrechtsestraat (zuidwaarts) op de koepel en het centrale 

deel van de voorgevel van het Paleis voor Volksvlijt. 

meedogenloze rekenmeesters in gestropdaste pakken in hun genaakbare bolides ondergronds 

geparkeerd.’ 206 

Zelfde zichtlijn als op de foto links, 

maar dan met het kantoor van DNB. 

Zoals volgens de theorie van Denslagen te verwachten valt, zijn er onder architecten en 

architectuurhistorici ook personen te vinden die wél positief zijn over de modernistische 

creatie van Duintjer. Zo vindt Piet Vollaard dat de Nederlandse architect het niet slecht heeft 

gedaan. Sterker nog, hij noemt zijn ontwerp ‘een uitbundig gebouw’, een kwalificatie die je 

misschien niet direct zou verwachten als je een blik werpt op de strakke gevels van het vrijwel 

ornamentloze bouwwerk. 207 Zijn collega Groenendijk, waarmee hij de toonaangevende 

Architectuurgids Nederland 1900-2000 heeft geschreven, heeft meer twijfels over de 

kwaliteiten van het kantoor, vooral in stedenbouwkundig opzicht. Hij beschrijft het ontwerp 

van Duintjer als ‘een ontoegankelijk gebouw op een toegankelijke plek.’ 208 

Al met al lijkt het er op, dat er maar weinig mensen te vinden zijn die er bezwaar tegen 

zouden hebben om het gebouw van De Nederlandse Bank te slopen. 209 In Nijmegen ligt dat 

beduidend anders. Op de plek waar ooit de Valkhofburcht heeft gestaan, ligt tegenwoordig een 

park dat is aangewezen als rijksmonument. Aantasting van dit monument roept bij veel 

pleitbezorgers van de monumentenzorg tegenstand op. De belangrijkste reden voor de 

monumentenstatus van het park, is dat J.D. Zocher sr. (1763-1817) zich met zijn ontwerp een 

voorloper toonde van een belangrijke ontwikkeling in de tuinarchitectuur. Als één van de 

eerste tuinarchitecten maakte hij van een afgegraven burchtterrein een stadspark waarin 

‘archeologische elementen en bouwfragmenten werden bewaard en gekoesterd vanwege de 

beeldbepalende, historische en belevingswaarde.’ 210 

206 http://www.archined.nl/archined/3421.html 

207 Brummelen, P. van, ‘Aan een “lelijk” gebouw moet je soms eerst gewoon wennen. Wat lelijk is, wordt vooral 

door de omgeving bepaald’ in Het Parool, 14-10-2006 

208 Idem 

209 In hoeverre men daar later dan weer spijt van zou kunnen krijgen is uiteraard niet te voorspellen. 

210 Laan, van der (01-03-2006) 

118


Vriend en vijand van de reconstructie van de Donjon zijn het er echter over eens dat van 

deze oorspronkelijke opzet weinig meer over is. Boshouwers vindt het dan ook onterecht dat 

onder andere de RACM nog steeds blijft ‘leuren met die internationaal bekende naam.’ Een 

naam overigens die ook tot verwarring kan leiden, getuige een passage in het interview van 

Rosendaal met ANS. Daarin verwijst hij naar de betreffende Zocher als ontwerper van het 

Vondelpark, waarmee hij het belang van deze persoon wil benadrukken. Het is echter de zoon 

van J.D. Zocher sr. geweest, die ruim een halve eeuw na het werk van zijn vader in Nijmegen 

het park in Amsterdam vormgaf. 

Toen het Valkhofpark als monument werd aangewezen, was het al (lang) niet meer in 

oorspronkelijke staat. De RACM geeft in zijn recente advies aan de gemeente toe dat materieel 

gezien het park niet meer het ontwerp van Zocher representeert. Het park is volgens het 

advies echter wel nog steeds van cultuurhistorische waarde, vooral omdat de overgebleven 

bouwfragmenten (de Sint-Nicolaas kapel en de Barbarossaruïne) nog steeds het uitgangspunt 

vormen van de huidige parkaanleg. Hierdoor leeft het oorspronkelijke concept, ondanks alle 

aanpassingen en de verwaarlozing van het park, tot in het heden voort. En daarom zou een 

groot bouwwerk als een nieuwe reuzentoren ook in de huidige situatie een verstoring van dit 

concept veroorzaken. 

Maar dat is nog niet alles. Er zijn ook tegenstanders die zich zorgen maken over de natuur 

in het park. Er zouden planten en dieren moeten wijken voor de voorgenomen 

bouwpraktijken. Maar is er echt zo’n bijzondere flora en fauna op het Valkhof te vinden? 

Anouk Riehl, toch echt een tegenstander van reconstructie, vindt de ecologische waarde van 

het park een zwak argument: ‘het is (…) geen natuurreservaat.’ 211 Ook Rietbergen kan zich 

niet zo druk maken over de gevolgen van reconstructie voor de natuur. ‘Misschien moet er wel 

een struik weg, maar dan zet je er weer een nieuwe struik voor terug. Zo gaat dat bij elke park 

dat je wilt onderhouden.’ Bovendien is de huidige parkaanleg dusdanig vormgegeven, dat je 

volgens hem, ‘toeval of niet’, de toren kunt herbouwen ‘zonder dat je het park zoals het er nu 

is, aantast.’ 

De organisatoren van de Valkhof Affaire hebben weer andere zorgen. Samen met de 

liefhebbers van dit popfestival verzetten zij zich al jaren actief tegen de reconstructieplannen. 

Volgens Rosendaal en Boshouwers is de Valhof Affaire echter ieder jaar weer een aanslag op 

de toestand van het park. Bezorgdheid over de toekomst van het park als kwalitatief 

hoogstaand stadspark is daarom niet het sterkste argument van de Affaire. De weerstand van 

de organisatoren van het festival tegen het reconstrueren de Donjon komt dan ook 

voornamelijk voort uit de angst dat ze hun muziektenten straks niet meer neer zouden kunnen 

zetten op de plek waar de reconstructie moet komen te staan. 

Kortom, de waarden die in plaats zijn gekomen van de Valkhofburcht leveren een 

behoorlijke waslijst van bezwaren tegen reconstructie op. Voor de voorstanders is het dan ook 

een gouden greep geweest om ter gelegenheid van het tweeduizendjarige bestaan van 

Nijmegen een tijdelijke Donjon te bouwen. Tegen zo’n tijdelijk bouwwerk van bedrukt doek 

211 Riehl (1997), p 90 

119

De tijdelijke replica van de Donjon, 

opgebouwd uit steigermateriaal en doek. 


Uitzicht op de Waal en de Waalbrug vanaf de tijdelijke replica van de Donjon. 

Linksonder de balustrade (en de arm van een bezoeker van de replica). 

en steigermateriaal was het voor de tegenstanders veel moeilijker bezwaar te maken, dan tegen 

een permanent gebouw van beton en steen. Zelfs een zeer uitgesproken tegenstander als 

Cornelissen-Bakker geeft toe, dat ze het ‘hartstikke leuk’ vond om er in de file een kwartier 

lang naar te kijken. Ze is zelfs nog een keer met een collega de polder ingereden om een mooie 

foto van de toren te kunnen maken. En in haar enthousiasme voor de tijdelijke replica, die 

intussen volgens afspraak weer is afgebroken, stond Cornelissen-Bakker niet alleen: ‘Ook 

mensen die toch veel interesse hebben in de monumentenzorg in en rond Nijmegen, zeggen 

dat ze het toch eigenlijk heel leuk vonden.’ Ze tekent daar wel bij aan dat ‘sommigen zeggen 

het vooral leuk te vinden, omdat het maar tijdelijk was.’ Het indrukwekkende staketsel bleek 

hoe dan ook ‘erg populair te zijn: binnen twee maanden waagden al 25.000 bezoekers de klim 

of het lifttochtje naar boven.’ 212 

Aanvankelijk was de Valkhofvereniging van plan te volstaan met het terugbrengen van het 

volume van de Donjon, zodat de bevolking een indruk zou krijgen van wat er op die plek ooit 

heeft gestaan. De plannen evolueerde echter in snel tempo, en met de financiële en materiële 

hulp van de SAN (Samenwerkende Nijmeegse Aannemersbedrijven) en het NVOB 

Cultuurfonds (een platform voor investeringsgezinde ondernemers in de bouwnijverheid) 

werd de landmark opgewaardeerd tot een volwaardige uitzichttoren. 

De vereniging kreeg nog wel wat tegengas, want volgens Boshouwers hadden de 

tegenstanders ‘best in de gaten dat als mensen een beeld hebben van dat ding, ze wel eens over 

de streep getrokken zouden kunnen worden.’ Die angst lijkt inderdaad werkelijkheid te zijn 

geworden. Op de eerdergenoemde website ten behoeve van de voorlichting voor het 

referendum, werd er zelfs rechtstreeks naar de replica verwezen als argument vóór 

reconstructie. De website wist te melden dat de ‘grote aantrekkingskracht op bezoekers en 


120


positieve waardering bewezen (is) met (de) tijdelijke Donjon.’ 213 Met de aantekening van 

Cornelissen-Bakker hier vlak boven in het achterhoofd, valt echter te betwijfelen of die 

conclusie niet wat te voorbarig is. 

De Stichting Droogdok Jan Blanken heeft een koers gevaren die vergelijkbaar is met die 

van de Valkhofvereniging. Het Pomphuis is natuurlijk van een veel kleinere schaal dan de 

Donjon, maar het principe dat in Hellevoetsluis is toegepast is in principe hetzelfde. In 

afwachting van een permanente reconstructie werd met behulp van steigermateriaal en 

golfplaten het volume van het verdwenen Pomphuis teruggebracht in het aanzicht van het 

dok. Op die manier lieten stichting en gemeente volgens Jurgens de plaatselijke bevolking zien 

dat er niet alleen maar eindeloos over de geldverslindende restauratie van het dok werd 

vergaderd, maar dat er op die plek ook echt ‘iets van de grond kwam.’ Voorham noemt dit de 

leverworstpolitiek: ‘Iedere dag een plakje, dan gaat iedereen er wel aan wennen en op een 

gegeven moment is het klaar. Dan is het er gewoon.’ 

Die aanpak lijkt te hebben gewerkt. Langs de kade van het dok, waar tussen de afbraak van 

het Pomphuis en de opbouw van het tijdelijke staketsel een nietszeggende loods van 

betonplanken en asbestdakplaten het beeld bepaalde, staat tegenwoordig een volwaardige 

reconstructie van het Pomphuis. Voorham denkt dat de tijdelijke replica zeker een rol heeft 

gespeeld in het gemak waarmee het permanente exemplaar er zonder noemenswaardige 

weerstand is gekomen. Aanvankelijk was het overigens de bedoeling om het tijdelijke 

Pomphuis als uitkijktoren te laten fungeren, net als de tijdelijke Donjon. Dit plan werd echter 

snel afgeblazen toen bleek dat het niet te beheersen was. Vooral voor spelende kinderen kwam 

de veiligheid te veel in het geding. 214 


Zoals we hierboven zagen, was de tijdelijke replica van het Pomphuis onder andere 

bedoeld om te laten zien dat er vorderingen gemaakt werden in de plannen voor het droogdok. 

Dat was nodig omdat het droogdok, de directe omgeving van het Pomphuis, in zwaar vervallen 

staat verkeerde. Iedere verandering, waaronder die replica, werd dus ontvangen als een 

positieve impuls. In Nijmegen pakt de rol van de omgeving, zoals die zich heeft gevormd na 

het verdwijnen van de toren, minder gunstig uit voor de reconstructieplannen. 

Het Valkhof is namelijk niet alleen beschermd als park en als archeologisch monument, 

maar ook als onderdeel van het stadsbeeld van Nijmegen. Cornelissen-Bakker wijst er op dat 

destijds bij het ontwerp van het Valkhofpark al in het oog is gehouden ‘dat het in de skyline 

van Nijmegen werkt als groene tegenhanger van de Stevenskerk.’ Net als veel andere 

213 http://www.nijmegen.nl/Actueel/referendumdonjon/argumenten.asp?ComponentID=68053&SourcePageID- 

=66200#1 (het koppelteken na PageID is alleen voor de opmaak en moet dus weggelaten worden in het webadres) 

214 De Valkhofvereniging heeft ook te maken gehad met de negatieve aspecten van een uitkijktorenfunctie. In juni 

2006 sprong een 31-jarige vrouw van de tijdelijke replica naar beneden, waarbij ze uiteindelijk op het doek op de 

verbreding aan de onderkant van het staketsel terechtkwam. Hierdoor overleefde ze haar zelfmoordpoging, en 

moest zwaargewond naar het ziekenhuis worden afgevoerd. Wellicht dat deze tragische gebeurtenis door de 

tegenstanders nog gebruikt gaat worden in de discussie over een permanente Donjon. 

121


Zicht op het Waalfront van Nijmegen, met uiterst links de Waalbrug. Meteen rechts daarvan, de Valkhofheuvel met de tijdelijke 

replica van de Donjon. Helemaal aan de rechterkant van de afbeelding staat de toren van de Stevenskerk. 

tegenstanders vreest zij, dat een grote toren als de Donjon afbreuk zal doen aan dit 

cultuurhistorisch waardevolle beeld. Boshouwers brengt daar tegen in, dat vanaf het moment 

dat Nijmegen als stad begon mee te tellen, er een evenwicht in het panorama bestond tussen 

de Stevenskerk en de reuzentoren. Het slopen van de Donjon heeft dit evenwicht doorbroken, 

maar met de reconstructie zou dat volgens hem weer kunnen worden hersteld. 

Nog opmerkelijker dan de discussie over het stadsbeeld is de stelling van architect Ben van 

Berkel dat het concept van zijn Museum Het Valkhof uit 1999 geen burcht in zijn directe 

omgeving verdraagt. Boshouwers is van deze inmenging van de architect in de discussie over 

de reconstructie niet gediend. ‘Hij mag blij zijn dat hij hier iets neer heeft mogen zetten’, is 

zijn opvatting hierover. Denslagen is het echter in zoverre met Van Berkel eens, dat hij vindt 

dat je in ‘een soort anachronistische wereld’ terechtkomt als je vlak naast zo’n modern gebouw 

een reconstructie van een toren uit lang vervlogen tijden neer zou zetten. Dat kan je volgens 

hem dus maar beter laten. 

Iets vergelijkbaars geldt volgens Denslagen bij de casus van de Haringpakkerstoren: ‘De 

hele omgeving is al zodanig veranderd, dat het een beetje een raar torentje zou worden.’ Dat 

heeft vooral te maken met de nieuwe hoge bouwwerken in de omgeving (en dan vooral met de 

nabijgelegen glimmende toren van Wagon Lits). Deze gebouwen zouden een reconstructie van 

de Haringpakkerstoren tot dwergachtige proporties reduceren, net zoals de Munttoren 

tegenwoordig door het later gebouwde Carltonhotel wordt overschaduwd. Bovendien, zo zegt 

Denslagen, als Amsterdam de toekomstvisie had gehad de Haringpakkerstoren na afbraak te 

reconstrueren (en met dat doel was de toren immers zo minutieus gedocumenteerd), dan had 

de gemeente daar rekening mee moeten houden in het bestemmingsplan. En dat heeft ze niet 

gedaan, getuige het feit dat op de plek waar ooit de Haringpakkerstoren stond, zich nu een 

drukke doorgangsweg bevindt. Een eventuele reconstructie zou daarom ongeveer dertig meter 

verderop moeten plaatsvinden. 

Denslagen ziet het initiatief voor de reconstructie van de Haringpakkerstoren als een uiting 

van ontevredenheid over het stedenbouwkundige beleid van het stadsbestuur. Hij vermoedt 

dat Amsterdammers gecompenseerd willen worden voor de prétwintigste-eeuwse gebouwen 

die elders in de stad tegen de vlakte zijn gegaan, en waar vaak een moderne invulling voor in 

de plaats is gekomen. Bovendien vindt Denslagen het er op lijken dat Stadsherstel met het plan 

voor de Haringpakkerstoren ‘wraak wil nemen op de monumentenzorg die zich de laatste 

122


De toren van Wagon Lits (nabij Amsterdam CS), gezien vanaf het Singel 

(de beoogde locatie van de reconstructie van de Haringpakkerstoren). 

jaren zo vaak - en meestal ten onrechte - tegen reconstructies keerde.’ 215 Daarmee doelt hij 

hier overigens op reconstructies van onderdelen van gebouwen en van objecten die door een 

ramp zijn verdwenen. Denslagen ondersteunt dat soort hersteloperaties wel, in tegenstelling 

tot de reconstructie van de Haringpakkerstoren. 

Van Well ziet het, als initiatiefnemer van de reconstructie, uiteraard allemaal anders. Hij 

beschouwt de afwezigheid van de Haringpakkerstoren als een gapende wond, en hij vindt het 

vreemd dat niemand het als dusdanig ervaart. Over de rooilijn van de gevelwand, die ooit is 

ontstaan als contravorm van de toren, schrijft hij dat er nu sprake is van ‘een ongerijmdheid, 

als een antwoord zonder vraag.’ 216 Architectuurhistoricus Van Rossem gaat niet zover om van 

een ongerijmdheid te spreken, maar hij zegt wel benieuwd te zijn naar het resultaat van een 

reconstructie. Bovendien is hij van mening dat op die verwaarloosde plek, ‘bij dat maffe 

viaduct op de hoek van de Maurits- en Prins Hendrikkade’, een olifant nog geen kwaad 

doen. 217 

De Muntoren (voorgrond), in hoogte overtroefd 

door het Carltonhotel (achtergrond). 

Volgens Vroom moeten we gewoon aanvaarden dat ‘wat spijtig genoeg verdwenen is, niet 

meer terugkomt. De steden lijken in dit opzicht op mensen: wat hier niet meer is, wordt alleen 

nog maar herinnerd.’ 218 We zien hier een duidelijke link met de ouderdomswaarde van Riegl, 

en in het bijzonder met de opmerkingen hierover van Schäche (subparagraaf 2.2.2). Vroom 

gaat in dezelfde denktrant verder als hij beschrijft hoe de afleesbare ouderdom van Amsterdam 

‘een wezenlijke waarde en een essentiële historische (en ook esthetische) ervaring’ 

vertegenwoordigt. 219 Een reconstructie zou ten opzichte daarvan te nadrukkelijk naar het 

verleden verwijzen, terwijl de geschiedenis al overal aanwezig is. Vroom deelt die gedachten 

met Willem Jan Pantus, die van leer trekt tegen de reconstructie van de Donjon. Pantus noemt 

het Valkhof ‘een heilige plaats, een plaats van mijmering en bezinning (…) zwanger van het 

215 Denslagen (2006), p 10 

216 Well, van (2006), p 15 

217 Arnoldussen (27-08-2005) 

218 Vroom, W., ‘De Haringpakkerstoren: liever niet’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 27 

219 Idem 

123


Museum Het Valkhof, een ontwerp van Ben van Berkel (UN Studio. 1999). 

Uiterst links de (zuid)rand van het Valkhofpark. 

verleden.’ 220 Hij vreest dat een geconcretiseerde reconstructie van de Donjon de 

verbeeldingskracht van die plek kapot zou slaan. 

In deze zelfde categorie hoort ook de mening van de vooraanstaande literatuurcriticus Kees 

Fens thuis. Een eventuele reconstructie van de Haringpakkerstoren, die zou plaatsvinden ‘in 

een totaal veranderde tijd en omgeving’, is volgens hem volledig misplaatst. 221 Hij vindt dat 

wat verdwenen is, zijn plaats heeft verloren: ‘Geef de Venus van Milo armen en ze is haar 

schoonheid, gegroeid uit verminking, kwijt.’ 222 Met andere woorden, het gapende gat waar 

Van Well het over heeft, is volgens Fens juist een teken van schoonheid. 

De jaren 50 school (met omgeving), 

intussen vervangen door (o.a.) de 

reconstructie van het St. Lucasgildehuis. 

Van Well verweert zich echter tegen de suggesties dat de stad teveel veranderd is om de 

toren tot zijn recht te laten komen. Hij vermoedt dat dankzij de nieuwe stedenbouwkundige 

plannen voor de omgeving van het Centraal Station de sfeer van het gebied binnenkort weer 

meer zal gaan lijken op die in het verleden. Het water aan de voorkant van het station komt 

weer voor een belangrijk deel terug, en het verkeer op de nu nog zeer drukke Prins 

Hendrikkade wordt gereduceerd. De Haringpakkerstoren zal mooi in die nieuwe situatie 

passen, denkt van Well. Er moeten alleen wat illegale terrasjes voor wijken, maar volgens hem 

wordt daar door de betreffende eigenaars (vreemd genoeg) ‘geen ophef’ over gemaakt. 

Problemen met een veranderde omgeving speelden bij de reconstructie van het St. 

Lucasgildehuis nauwelijks een rol. Rondom de reconstructie ziet alles er nog bijna net zo uit 

als toen het St. Lucasgildehuis werd afgebroken. Maar reconstructies van paviljoens zoals die 

van Le Corbusier hebben het volgens Ottenheym nóg makkelijker. Zulke bouwwerken 

kunnen namelijk ‘best op een heel andere plek opnieuw gebouwd worden. In Almere 

bijvoorbeeld, als ze daar een mooie plek hebben. Dan kun je er een goede stedenbouwkundige 

structuur omheen maken’, aldus Ottenheym. En dat vindt hij heel wat anders dan een 

220 Pantus, W.J., ‘Herbouw van het Valhof, een (boze) droom?’, Heemschut vol 74 (1997), afl. 1, p 19 

221 Fens, C.W.A., ‘Culturele vervalsingszucht’ in de Volkskrant, 09-03-2006 

222 Idem 

124


reconstructies in de oorspronkelijke omgeving, zoals het Paleis voor Volksvlijt en de 


We zijn in dit hoofdstuk een groot aantal positieve referenties tegengekomen, die allemaal 

verwijzen naar de eerste vier fasen van het fasenstelsel. Voorstanders van reconstructies 

gebruiken deze referenties om hun mening mee te onderbouwen en de reconstructieplannen 

mee te legitimeren. Maar er zijn met betrekking tot de vier referentiefasen ook veel bezwaren 

tegen reconstructies geuit. Stel nu dat de initiatiefnemers er in slagen om al die bezwaren te 

weerleggen. Hoe ver komt men dan in de realisatiefase? Op welke problemen en kansen 

stuiten de voor- en tegenstanders van reconstructies in fase vijf? Daarover gaat het in het 

volgende hoofdstuk. 

125


126

4 DATA-ANALYSE: 

DE REALISATIEFASE 

127

4.1 Fase 5(a): Bouwtechnische haalbaarheid 


4.1.1 Documentatie 

Als je van plan bent een gebouw meer of minder exact te reconstrueren, zul je per definitie 

gegevens over dat gebouw nodig hebben. Je moet de reconstructie immers ergens op kunnen 

baseren. Over de vraag hoeveel documentatie je nodig hebt om tot een verantwoorde 

reconstructie te kunnen komen, lopen de meningen sterk uiteen. En ook over de 

betrouwbaarheid van de betreffende documentatie is vaak geen overeenstemming. 

In het debat rondom de reconstructie van de Donjon komt deze onenigheid het 

duidelijkste naar voren. Er zijn talloze schilderijen van de Donjon. Volgens Boshouwers is er 

mogelijk ‘geen tweede plek in het huidige Nederland’ te vinden, ‘die zo vaak werd 

vereeuwigd.’ 223 De meningsverschillen over de betrouwbaarheid van dit soort documentatie 

spitsen zich vooral toe op de vraag in hoeverre deze afbeeldingen een nauwkeurig beeld van de 

werkelijkheid geven. In navolging van Peter van der Koelen, oud-conservator van Museum 

Het Valkhof, pleit Boshouwers dat je een tweedeling moet maken tussen artistieke 

interpretaties, en prenten die bedoeld zijn om bepaalde kennis voor het nageslacht te 

bewaren. 224 

Volgens Boshouwers zouden de tekeningen van Hendrik Hoogers tot die tweede categorie 

behoren. Hoogers was tegenstander van de afbraak van de burcht, en zou het als zijn taak 

hebben gezien om het bouwwerk op ‘welhaast fotografische wijze’ vast te leggen, alvorens het 

zou verdwijnen. 225 Aan de hand van tekeningen van Hoogers van gebouwen die nog wel 

overeind staan (bijvoorbeeld in Apeldoorn en Barneveld), is volgens Boshouwers af te leiden 

hoe natuurgetrouw hij tekende. Boshouwers noemt deze tekeningen dan ook ‘nagenoeg 

honderd procent nauwkeurig, in tegenstelling tot de artistieke impressies van onder andere Jan 

van Goyen.’ Het sterk geromantiseerd beeld van de burcht, zoals dat door deze beroemde 

schilder op doek is vereeuwigd, staat voor veel tegenstanders symbool voor de onmogelijkheid 

om op basis van schilderijen een betrouwbare reconstructie van de Donjon te bouwen. Er 

schijnen zelfs mensen te zijn die bang zijn dat een reconstructie van de burcht (of alleen de 

Donjon) zou tegenvallen, omdat die qua grootsheid niet zou voldoen aan het beeld dat Jan van 

Goyen in de zeventiende eeuw met de nodige fantasie gecreëerd heeft. 

Maar ook het pleidooi van Boshouwers over de betrouwbaarheid van de tekeningen van 

Hoogers weet de tegenstanders niet te overtuigen. Rosendaal zegt dat je nu eenmaal niet zeker 

weet of Hoogers inderdaad waarheidsgetrouw heeft gewerkt. Daarnaast wijst hij, net als veel 

andere tegenstanders, er op dat er nergens exacte maten van de Donjon te vinden zijn. Er is 

223 Boshouwers, E.F.M, ‘Herbouw van het Valkhof’, Heemschut vol 74 (1997), afl. 1, p 20 

224 Saillant detail: Boshouwers benadrukt in zijn interview dat Van der Koelen zijn lezing over dit onderwerp pas gaf 

toen hij ‘een benoeming bij het museum Boijmans Van Beuningen op zak had.’ Er mag volgens Boshouwers in 

Nijmegen namelijk ‘nooit iets ten voordele of ter ondersteuning van de eventuele herbouw van de burcht gezegd 

worden.’ 

225 Boshouwers (1997), p 20 

128


Geromantiseerd beeld van de Valhofburcht, geschilderd door Jan 

van Goyen in 1641. 

een dakenplan uit 1725, maar deze geeft alleen maar een indicatie van de oppervlaktes van de 

verschillende burchtgebouwen. De hoogte van de Donjon is er niet uit op te maken, en dat is 

voor veel tegenstanders een onoverkomelijk probleem. 

Relatief betrouwbaar beeld van de Valkhofburcht, 

getekend door Hendrik Hoogers in 1796. 

Om aan te tonen dat het onmogelijk is om te achterhalen hoe de Donjon er daadwerkelijk 

uit heeft gezien, wordt door tegenstanders ook opvallend vaak gewezen op het feit dat op 

diverse schilderijen verschillende aantallen vensters zijn weergegeven. Die vensters zijn 

daardoor haast een icoon geworden van de weerstand tegen de reconstructie. 

De gemeente erkent op de eerder genoemde informatie website, dat er onzekerheid bestaat 

over de oorspronkelijke verschijning van de Donjon. Het bouwen van een reconstructie onder 

die omstandigheden lijkt Rosendaal nog eens extra onverstandig, omdat er in de toekomst 

wellicht nieuwe informatie over de burcht opduikt, waarmee het uiterlijk van de Donjon wel 

met (meer) zekerheid vastgesteld kan worden. De kans bestaat, dat dan in retrospectief blijkt 

dat de reconstructie, zoals die nu wordt voorgesteld, niet klopt. 226 Rietbergen kan zich niet 

vinden in dat argument van Rosendaal. Volgens hem zijn ‘de archieven waarin dat 

logischerwijs zou kunnen gebeuren (…) al honderdduizend keer bekeken.’ Rietbergen vindt 

het dan ook zeer onwaarschijnlijk dat er nog nieuwe informatie boven water komt, die 

bovendien betrouwbaarder zou zijn dan de informatie waar men nu mee werkt. 

Naast het bestuderen van gegevens over het monument zelf, zijn er ook nog andere 

manieren om kennis over een bouwwerk te vergaren. Zo wordt er in sommige gevallen 

onderzoek gedaan naar vergelijkbare gebouwen. Dit gebeurt in de praktijk vooral wanneer er 

over het materiaal- en kleurgebruik van het te reconstrueren monument onvoldoende 

informatie voorhanden is. In de Kiefhoek werd bijvoorbeeld het originele houtwerk 

voorzichtig afgekrabd om de kleurstellingen te achterhalen, ‘maar zelfs met hulp van expertise 

van Sikkens lukte het niet ondubbelzinnig vast te stellen in hoeverre de kleur door de 

invloeden van het weer en het daglicht was veranderd.’ 227 Omdat ook de herinneringen van 

(oud)bewoners als onvoldoende betrouwbaar werden beschouwd, werd besloten te gaan kijken 

bij de woningen van Oud in Hoek van Holland. Oud ontwierp deze woningen in dezelfde 


227 Overmeire, Patijn, & Koekebakker (1990), p 102 

129

Reconstructie van de plattegrond van de 

Valkhofburcht door J.J. Weve (1925), o.a. 

op basis van het 18de eeuwse Dakenplan. 


Plattegronden en doorsneden van de oorspronkelijke De Kiefhoek. 

periode als De Kiefhoek, en van dit project waren nog wél kleurmonsters bewaard gebleven. 

De conclusie dat Oud hier afgezwakte versies van de felle primaire kleuren van De Stijl had 

toegepast, werd rechtstreeks getransponeerd naar de reconstructie van De Kiefhoek. 

Architect Molenaar deed een vergelijkbaar kleuronderzoek voor zijn reconstructie van het 

St. Lucasgildehuis. Naast zwart-wit afbeeldingen, had hij alleen beschikking over 

kleurenprenten die pas achteraf (dus waarschijnlijk niet naar werkelijkheid) waren ingekleurd. 

De keuzes voor de baksteensoort en de kleuren van de houtverf zijn daarom grotendeels 

afgeleid van vergelijkbare gebouwen in Delft en Leiden. 228 Historicus Peeters denkt dat een 

dergelijk vergelijkend onderzoek voor de Donjon op niets uit zou lopen: ‘Geen enkel kasteel in 

de Betuwe of het land van Maas en Waal (…) is vergelijkbaar met een keizerlijke stichting van 

de omvang en de politieke betekenis als die op de Nijmeegse heuveluitloper op de Waal.’ 229 En 

studiereizen naar keizerpaltsen in het buitenland zouden volgens hem evenmin enige 

bruikbare kennis kunnen opleveren over de Nijmeegse burcht. 

Wat de kleurkeuze betreft, heeft Molenaar weinig tot niets aan de afbeeldingen van het St. 

Lucasgildehuis gehad. Bij het vaststellen van de afmetingen en verhoudingen van de gevel van 

het St. Lucasgildehuis kwamen ze echter wél goed van pas. Met behulp van het 

fotobewerkingsprogramma Photoshop, kon een perspectivische zwart-witfoto van het (op dat 

moment al zwaar vervallen) St. Lucasgildehuis rechtgetrokken worden. Aan de hand van die 

bewerkte foto heeft Molenaar de maten van de gevelindeling grotendeels kunnen achterhalen. 

Drie ruimtelijke ijkpunten waren daarbij van groot belang. Ten eerste was dat de exacte 

grootte van het betreffende kavel. Die was bekend, omdat aan dat formaat na de afbraak niets 

was veranderd. De latere bebouwingen hadden steeds de grenzen van datzelfde kavel 

aangehouden. Ten tweede kon het formaat van de originele festoenen, die op de foto duidelijk 

zichtbaar waren, eenvoudig worden nagemeten. Deze waren na afbraak immers bewaard 

gebleven, en ingemetseld in de muren van het Rijksmuseum in Amsterdam. 

228 Van der Bas zegt na afloop van mijn interview met hem en Molenaar dat ze de vrij dominante gele houtverf 

achteraf misschien beter wat lichter hadden kunnen houden (‘wat minder verzadigd’). ‘Maar aan de andere kant’, 

vervolgt hij, ‘is het wel een kleur die je ook bij andere panden in Delft terug ziet komen.’ 

229 Renaud, J., ‘Dossier Valkhof/Nijmegen’, Bulletin KNOB, vol. 87, nr. 6 (1988), p 245 

130


Het derde ijkpunt was het dak van het gebouw dat aan één kant tegen het oorspronkelijke 

St. Lucasgildehuis had gestaan, en nog steeds overeind staat. Het dak van dit gebouw liep 

oorspronkelijk door in dat van het St. Lucasgildehuis. Aan de hand van die wetenschap kon 

Molenaar reconstrueren wat de dakhoogte van het St. Lucasgildehuis moet zijn geweest. Er is 

nog wel veel discussie geweest over de dakbeëindiging aan de andere kant van de 

reconstructie. Uit de afbeeldingen was namelijk niet duidelijk op te maken of daar een 

topgevel, of een schilddak had gezeten. Beide oplossingen bleken, na talloze overwegingen, 

ongeveer even plausibel. Uiteindelijk heeft Molenaar gekozen voor het schilddak, ‘omdat maar 

aan één kant het prominente vrijstaande van het gebouw benadrukt kon worden, en dat was in 

die hoek.’ 

Molenaar had geen originele bouwtekeningen tot zijn beschikking. Het bouwen van een 

reconstructie is voor een architect een stuk eenvoudiger als hij wél de originele 

bouwtekeningen in zijn bezit heeft. Bovendien wordt het met dergelijk documentatiemateriaal 

in de hand gemakkelijker tegenstanders te overtuigen dat er op een betrouwbare wijze 

gereconstrueerd kan worden. Voorwaarde is natuurlijk wel dat er destijds bouwtekeningen 

zijn gemaakt. 

‘Sinds het midden van de negentiende eeuw,’ zo doceert De Jonge ons, ‘werd vastgelegd 

hoe de gebouwen echt gebouwd werden.’ Daarom zijn gebouwen van het Nieuwe Bouwen 

volgens De Jonge vaak relatief goed repliceerbaar. Voor het Philipspaviljoen gaat dat echter 

niet zozeer op, want dat was als gebouw ‘in die zin een unicum,’ aldus De Jonge. Hij voegt nog 

aan deze geschiedenisles toe, dat de documentatie en het bouwen van een gebouw tot 1900 

veelal ‘in één hand (was) bij de bouwmeester. In de twintigste eeuw begint dat een beetje te 

splitsen in een soort taakverdeling, wat dus betekende dat tekeningen vaker ingezet gingen 

worden als communicatiemiddel.’ Vanaf dat moment gaan bouwtekeningen dus een steeds 

belangrijkere rol spelen op de bouwplaats. 

Al mijn casussen, op het Philipspaviljoen en De Kiefhoek (en de ‘Utrecht’, uit 1902) na, 

zijn vóór de twintigste eeuw gebouwd. De splitsing waar De Jonge het over heeft had zich toen 

nog niet voltrokken. Toch zijn van een deel van die casussen bruikbare bouwtekeningen 

bewaard gebleven. 230 Van het Pomphuis bijvoorbeeld, gebouwd begin negentiende eeuw, 

waren alle tekeningen nog aanwezig. Het was volgens Voorham daarom ook ‘niet zo moeilijk 

om dat uiteindelijk neer te zetten.’ 

Maar zelfs als er voldoende betrouwbare tekeningen zijn, gaat nog niet elke scepticus 

overstag. De torenspits van Hendrick De Keyser is qua afmetingen perfect gedocumenteerd, en 

ook over de rest van de toren en bijgebouwtjes is vlak voor de afbraak het nodige vastgelegd. 

Van Well denkt dan ook dat er een betrouwbare reconstructie van het geheel te maken moet 

zijn. Denslagen ziet echter nog talloze onbeantwoorde vragen liggen, die volgens hem vooral 

voortkomen uit het immense ‘verschil tussen de lijnen op papier en de daadwerkelijke 

uitvoering. Zijn alle bouwmaterialen bekend? En hoe werden ze afgewerkt? Was de 

230 Hij doelt dan ook eigenlijk vooral op gebouwen als de Dom in Utrecht, of de Donjon, waar inderdaad geen 

bouwtekeningen van zijn. 

131


Opmetingstekeningen van de Haringpakkerstoren, gemaakt door 

Abraham van der Hart in 1813. 

natuursteen geverfd? Hoe zag het voegwerk er uit? Welk hout werd er toegepast?’ 231 En ga zo 

maar door. 

Bouwtekeningen (blauwdrukken) van de ‘Utrecht’. 

Wat dat betreft had Patijn met zijn Kiefhoek het grote voordeel dat hij zelf minutieus 

bouwhistorisch onderzoek kon doen voordat de wijk tegen de grond zou gaan. Hij moest ook 

wel, want aanvankelijk dacht men dat de bouwtekeningen verloren waren gegaan tijdens het 

bombardement van Rotterdam in 1940. Bovendien vermoedde Patijn dat er van de details ook 

helemaal nooit tekeningen waren gemaakt: ‘In de jaren twintig gaf de architect op de 

bouwplaats vaak nog mondelinge aanwijzingen en handschetsen.’ 232 Die opmerking sluit aan 

bij het verhaal van De Jonge over de bouwtekening als relatief recent communicatiemiddel. 

Vlak voordat de minutieuze ontleding van de woningen was afgerond, kwam tot ieders 

verassing het originele bestek alsnog boven water. 233 Er bleken overigens maar weinig 

verschillen te zitten tussen het eigen onderzoek van Patijn, en de tekeningen die dus toch de 

oorlog hadden overleefd. Het voegwerk was anders dan Patijn aanvankelijk dacht (namelijk 

geknipt, waar na zestig jaar niets meer van te zien was), en het veronderstelde stucwerk bleek 

pleister te zijn geweest (terra nova om precies te zijn, wat toevallig net weer op de markt was 

gebracht). 

Als het gaat om het vinden van de originele bouwtekeningen van het Paleis voor 

Volksvlijt, koestert Schippers geen enkele hoop meer. Die zijn, in zijn woorden, ‘allemaal 

verkwanseld, weggeraakt, weggegooid of verbrand.’ Hij kan niettemin terugvallen op de 

duizenden ansichtkaarten die er van het Paleis Europa in zijn gestuurd. Naast die veelal 

getekende illustraties zijn er ook een aantal foto's van het Paleis voor Volksvlijt bewaard 

gebleven. Van het aanzicht is dus relatief veel materiaal beschikbaar. Inzicht in de 

231 Denslagen (2006), p 8 

232 Overmeire, Patijn & Koekebakker (1990), p 102 

233 Waarschijnlijk waren de tekeningen bewaard in een archief dat niet gebombardeerd is. 

132


Ansichtkaart van het Crystal Palace in Londen. Ansichtkaart van het Paleis voor Volksvlijt, met zicht 

op de achterkant van het bouwwerk (en op het park) . 

bouwkundige constructie kan Schippers grotendeels halen uit de bewaarde blauwdrukken, die 

elke keer gemaakt zijn als er een verbouwing in het gebouw plaatsvond. 

Ook de initiatiefnemers van de reconstructie van de ‘Utrecht’ hoeven zich weinig zorgen 

te maken als het gaat om documentatie. Hylkema stelt dat we dankzij de inhoud van de 

archieven van het NAi, het Utrechts archief en het AMEV bedrijfsarchief ‘tot in detail op de 

hoogte zijn van de architectonische verschijning van de “Utrecht”.’ 234 Maar documentatie is 

één ding. Of je datgene dat op papier is vastgelegd vandaag de dag nog wel kunt bouwen, is een 

tweede. 

4.1.2 Ambachtelijkheid 

De bouwwereld van vandaag de dag is niet te vergelijken met die van de bouwmeesters van 

keizer Frederik Barbarossa, die eeuwen geleden de Valkhofburcht bekroonde met de Donjon. 

Maar ook bij de bouw van het Philipspaviljoen, de jongste van mijn casusmonumenten, ging 

het er heel anders aan toe dan tegenwoordig. De veranderingen in de bouw, vooral die sinds 

het begin van de moderniteit, zijn volgens Cornelissen-Bakker voor een belangrijk deel het 

‘gevolg van de industriële productie.’ De nieuwe bouwmethodes die daaruit voort zijn 

gekomen, hebben een grote invloed gehad op de ontwikkeling van de moderne bouwkunst, 

zeker ook in esthetisch opzicht. 

In de moderne architectuur wordt er over het algemeen minder aandacht besteed aan het 

soort details en afwerkingen waar meer traditionalistische bouwwerken veelal hun 

ambachtelijke uitstraling aan ontlenen. Deze ‘verarming’ van de bouwpraktijk, zoals 

Cornelissen-Bakker het noemt, is vooral te wijten aan het feit dat de industrialisatie en 

standaardisatie de hoeveelheid handwerk in de bouw aanmerkelijk heeft gereduceerd. En zo is 

dat de laatste decennia in vrijwel elk (massaal) productieproces gegaan. 235 De bouw loopt in die 

ontwikkeling overigens eerder achteraan, dan voorop. 

In de wijze waarop de afgegoten festoenen op de reconstructie van het St. Lucasgildehuis 

bevestigd zijn, zien een aantal respondenten een duidelijke illustratie van de teloorgang van de 

234 Hylkema (2004), p 73 

235 In de designwereld zie je dat het verlangen naar ambachtelijkheid momenteel juist weer toeneemt. 

133


De afgegoten festoenen op de gevel van de reconstructie van het St. Lucasgildehuis. 

ambachtelijkheid in de bouw. Van Well noemt het zelfs schokkend: ‘Ik vind die ornamenten 

er zo lelijk opzitten. En het metselwerk loopt daar achter door, alsof het er gewoon 

aangehangen is.’ Hij zegt een bepaalde kwaliteit te missen, al geeft hij toe nog te moeten 

bewijzen of hij het er met zijn reconstructie van de Haringpakkerstoren beter vanaf zal 

brengen. 

Om de kwaliteit te waarborgen, wil hij bij de bouw een beroep doen op restauratieve 

diensten. En om twee vliegen in één klap slaan, stelt Van Well voor om van de reconstructie 

van de Haringpakkerstoren een leerschoolproject te maken, ‘vergelijkbaar (…) met de recente 

herbouw van VOC-schepen.’ 236 Boshouwers heeft met de reconstructie van de Donjon 

eenzelfde voornemen. Zo krijgt ‘ambachtelijk werken (…) op grotere en veelzijdiger schaal 

kans om voor het nageslacht op peil te blijven.’ 237 Op deze manier zal bovendien voorkomen 

moeten worden dat de angst van Pantus, die vreest dat de nieuwbouw van de Donjon neer zal 

komen op een ‘betonskelet met steenstrips’, geen bewaarheid wordt. 238 

Ook Voorham koos er voor om de bouw van de reconstructie van het Pomphuis over te 

laten aan een aannemer met veel restauratie-ervaring. Vooral de rozetramen bovenin het 

bouwwerk waren een uitdaging. Eerst werd elk raam individueel uitgetekend. Vervolgens 

werd er van ieder raam een mal gemaakt, waarna per raam de stenen werden gehakt en 

gezaagd. ‘Men deed met zijn tweeën een week over zo’n raam. Dat was onvoorstelbaar’, aldus 

Voorham. Ook het ingewikkelde metselwerk was volgens Voorham een ‘hell of a job’, maar 

het eindresultaat stemde hem tot tevredenheid. 239 Sterker nog, hij vindt de reconstructie zelfs 

mooier dan het origineel. Vooral de warmere tint van de stenen bevalt Voorham goed. 

Deze mening van Voorham mag een uitzondering heten, aangezien een reconstructie van 

een monument meestal juist killer wordt gevonden dan het origineel. Het oorspronkelijke 

236 Well, van (2006), p 18 

237 Boshouwers (1997), p 20 

238 Pantus (1997), p 20 

239 Anoniem, ‘Hoogste punt pompgebouw’, in Rotterdams Dagblad, 12-06-2001 

134

Het hoofdgebouw van sanatorium Zonnestraal van Duiker 

(1928), teruggerestaureerd door De Jonge (2004). 


Suggestie voor de opbouw van de reconstructie van de Donjon, 

bedacht door ingenieursbureau Royal Haskoning. 

gebouw had al een heel leven achter zich voordat het werd gesloopt, en dat was meestal terug 

te zien in het patina. Deze slijtage aan de gevel, veroorzaakt door weer en wind (en 

luchtvervuiling), bepaalt bij oude gebouwen voor een groot deel de ouderdomswaarde. Bij een 

reconstructie wordt die patina vaak ten node gemist. Men vindt het gebouw er dan te nieuw 

uitzien. ‘Misschien moet de tijd er nog eventjes overheen’ zegt Boshouwers bijvoorbeeld over 

de uitstraling van de onlangs opgeleverde reconstructie van het St. Lucasgildehuis. 240 Of men 

moet in de weer met ‘de stofspuit’, zoals Van Well gekscherend suggereert. Zelf wil Van Well 

de gevelafwerking van zijn Haringpakkerstoren ‘meer een feeling’ geven van ‘onduidelijke 

datering: Je moet niet zien dat het nieuw is, maar ook niet echt hoe oud. Een beetje 

ongearticuleerd dus.’ 

Voor de welstand is ook de dikte van de bouwmuren van groot belang voor de gewenste 

authentieke beleving van de toren. Cornelissen-Bakker is het daar, maar dan met betrekking 

tot de Donjon, volledig mee eens. Zij vreest dat de muren van de nieuwe reuzentoren niet zo 

dik gemaakt zullen worden als ze vroeger (ongeveer) waren. Dat zou namelijk te veel 

binnenruimte kosten. Maar zonder die dikke muren zou de reconstructie, naar haar idee, een 

groot deel van haar geloofwaardigheid en educatieve waarde verliezen. 

Als er van een gebouw nog fragmenten bewaard zijn gebleven, kan daarmee geprobeerd 

worden een stukje ambachtelijkheid van vroeger in de reconstructie te incorporeren. Bij de 

Donjon zal dat volgens Riehl erg lastig worden. Het is namelijk niet zeker of alle bewaard 

gebleven bouwfragmenten wel van de burcht afkomstig zijn. Bovendien verkeren ze 

merendeels in slechte staat, en is het onbekend van welk gedeelte van het complex ze ooit 

onderdeel zijn geweest. 241 

Bij de ‘Utrecht’ spelen die problemen veel minder. De bewaarde onderdelen zijn her en der 

verspreid over gebouwen en depots. Ze zijn nog in goede staat, en het is gemakkelijk te 

achterhalen waar ze oorspronkelijk in het gebouw gezeten hebben. ‘Terugplaatsen in een 

240 Boshouwers verwacht overigens dat zijn eigen reconstructie van de Donjon relatief snel patina zal verkrijgen 

vanwege de boomrijke omgeving waar hij in komt te staan. 

241 Riehl (1997), p 83 

135


begrijpelijke context kan voor die objecten als herstel van de meer authentieke toestand 

beschouwd worden’, meent Jo Coenen. 242 Hij tekent daar wel bij aan dat de aanwezigheid van 

historische artefacten niet betekend dat de reconstructie zelf ook als authentiek object gezien 

kan worden. Dat heeft Patijn er echter niet van weerhouden een poging te wagen om een 

aantal originele onderdelen, zoals dorpels en trappen, terug te brengen in de reconstructie van 

De Kiefhoek. Het terugplaatsen van de trappen bleek echter te kostbaar. En de relatief 

versleten dorpels detoneerden te veel met hun nieuwe context, vond Patijn: ‘je zag daar ineens 

wat Denslagen bedoelde met de tand des tijds. Dat paste gewoon niet.’ In de museumwoning 

zijn wel zoveel mogelijk originele onderdelen uit diverse woningen gebruikt. Zo merkt het 

echtpaar Van Bemmel op dat de deurknoppen uit hun vroegere woning nu in die 

museumwoning te bewonderen zijn. 243 

Je zou verwachten dat bij toonbeelden van de moderne architectuur, zoals De Kiefhoek en 

ook het Philipspaviljoen, ambachtelijkheid een minder grote rol zou spelen dan bij de meer 

traditionele monumenten. Moderne architectuur wordt immers vaak geassocieerd met de 

industrialisering, en die was volgens Cornelissen-Bakker nu juist verantwoordelijk voor een 

afname van de aandacht voor detail en afwerking. Toch was van die industrialisatie bij de 

ontwerpen van De Kiefhoek en het Philipspaviljoen nog niet veel te merken. De gekozen 

bouwmethodiek van het Philipspaviljoen, met op zandhopen gestort beton, betekende heel 

veel handwerk. En, zo merkt De Jonge op, ‘de verhouding tussen de kosten van handwerk en 

materiaal waren vroeger ongeveer tegenovergesteld aan de verhouding zoals we die nu 

kennen.’ De Jonge was dat probleem al eerder tegengekomen bij de omvangrijke restauratie 

van het hoofdgebouw van sanatorium Zonnestraal uit 1928, van de toonaangevende modernist 

Duiker. 244 

Patijn ontkwam bij de reconstructie van De Kiefhoek evenmin aan die omgekeerde 

bouwkostenverhouding: ‘Gerationaliseerde bouwmethodes waren zestig jaar geleden nog 

nauwelijks ontwikkeld. Oud (…) paste de toenmalig gebruikelijke ambachtelijke technieken 

toe’, wat ‘enorm veel handwerk’ met zich meebracht. 245 De kosten die daar mee gemoeid 

waren, deden Patijn beseffen ‘hoezeer de tijden veranderd zijn.’ 246 Daar kwam nog bij dat er bij 

de RACM, volgens Patijn althans, op dat moment nog weinig kennis aanwezig was over 

restauratie en reconstructie van moderne architectuur. Hij had het gevoel dat men zich binnen 

die organisatie, Denslagen uitgezonderd, vooral nog bezighield met ‘loodslabbers en andere 

bouwtechnieken.’ Daardoor was er vrijwel geen deskundigheid over bijvoorbeeld het 

stucsysteem dat in De Kiefhoek was toegepast. 

Maar dat was eind jaren tachtig. Intussen is de kennis over restauratie en reconstructie van 

modernistische bouwwerken binnen de monumentenzorg sterk toegenomen. Deze 

242 Coenen (2004), p 65 

243 Es, van (1995), p 7 

244 Het was ook bij die restauratie dat De Jonge er achter was gekomen dat er bij de bouw van (vroeg)modernistische 

gebouwen veel meer handwerk kwam kijken dan hij van tevoren had verwacht. 

245 Overmeire, Patijn, & Koekebakker (1990), p 106 

246 Idem 

136


kennistoename is onder andere te danken aan de inspanningen van DOCOMOMO en het 

inmiddels afgeronde MIP (Monumenten Inventarisatie Project). Het doel van het MIP was een 

inventarisatie van waardevolle Nederlandse monumenten uit de periode 1850-1940, de 

zogeheten jonge bouwkunst. De recente restauratie van het hoofdgebouw van sanatorium 

Zonnestraal (oplevering 2004), waar zeer gedegen bouwhistorisch onderzoek aan ten 

grondslag heeft gelegen, heeft eveneens een belangrijke bijdrage geleverd aan de huidige 

opvattingen over het behoud van moderne architectuur. 

Die restauratie van Zonnestraal kan overigens op veel meer waardering van Marieke 

Kuipers rekenen dan de ruim tien jaar eerder ondernomen reconstructie van De Kiefhoek: ‘Dat 

is allemaal veel meer uit de losse pols gebeurd’, zegt ze over die laatste. ‘En zonder precies aan 

te geven waar er water bij de wijn werd gedaan, heeft men voortdurend de historische 

reconstructie en de nieuwe wooneisen door elkaar geklutst.’ Vooral het feit dat er vrijwel geen 

origineel materiaal bewaard is gebleven, steekt Kuipers. Deze veronachtzaming van het 

authentieke materiaal is volgens haar onder andere te wijten aan de nieuwheidswaarde, die 

tegenwoordig hoog verheven zou zijn boven authenticiteit. Kuipers betoogt dat men het al eng 

vindt ‘als er ergens een scheurtje in zit, en een onplezierig gezicht als het er niet jeugdig en fris 

uitziet. Net zo goed als dat we allemaal aan de antirimpelcrème moeten.’ 

4.1.3 Ingrepen 

Kuipers vindt dus dat het origineel van De Kiefhoek met de reconstructie te veel geweld is 

aangedaan, in naam van functionaliteit en nieuwheidswaarde. Er is geen origineel materiaal 

hergebruikt, en de woningen zijn ‘allemaal net een maatje groter. Maar wie niet oplet, denkt 

dat het hetzelfde is.’ Er is echter één detail dat ook voor het minder geoefende oog duidelijk 

maakt dat de huidige woningindeling van de Kiefhoek afwijkt van de oorspronkelijke situatie. 

Bij de vijfkamerwoningen, die zijn ontstaan door twee van de oorspronkelijke 

woningplattegronden samen te voegen, heeft de helft van de voordeuren zijn functie verloren. 

Na lang wikken en wegen, en vele discussies met onder andere Denslagen, leek Patijn het de 

beste oplossing om deze voormalige deuren van glas te maken. Op die manier zou ook over een 

aantal jaren nog steeds zichtbaar zijn dat er met de reconstructie ‘iets veranderd is’ in De 

Kiefhoek. Bovendien leek het hem niet praktisch om in het aanzicht van de 

vijfkamerwoningen twee dezelfde deuren te hebben. En aanduiden welke van de twee deuren 

de werkelijke voordeur is, door bij één van de deuren de brievenbus weg te laten, leek hem 

ook geen prettige oplossing. 

Het was dus een weloverwogen besluit, maar dat neemt niet weg dat deze in het oog 

springende ingreep van Patijn veel kritiek opriep. Denslagen bijvoorbeeld vindt het 

gewoonweg ‘geen gezicht.’ En Piet Vollaard oordeelt dat de oorspronkelijke ritmiek van de 

paarsgewijze rode voordeuren als architectonisch middel door de ingreep verzwakt wordt: 

‘Hier is het functionalistische dogma dat de gevel moet tonen wat er achter zit, de architect die 

het oorspronkelijke straatbeeld zo belangrijk vond blijkbaar te sterk geworden.’ 247 We zagen 

247 Vollaard, P., ‘Is Kiefhoek nu voldoende gespaard?’, Architectuur/bouwen, vol. 6, nr. 10 (1990), p 47 

137


De omstreden voordeuren in de reconstructie van De Kiefhoek. Links twee 

voordeuren naast elkaar. Rechts één voordeur met een glazen ‘ex-deur’ ernaast. 

Café de Waterlijn in Leiden, een drijvend 

paviljoen in het Galgewater. 

hierboven dat Patijn zelf een wat andere uitleg van zijn keuze geeft, maar gezien het feit dat 

het modernistische dogma van het verband tussen gevel en functie onder architecten en 

architectuurcritici nog steeds veel weerklank vindt, is de interpretatie van Vollaard goed te 

begrijpen. 

Ook bij de reconstructie van het St. Lucasgildehuis is er meer glas in de gevel verwerkt dan 

in het oorspronkelijke voorbeeld het geval was. Vooral de glazen pui op de begane grond, waar 

voorheen een blinde muur heeft gezeten, valt in één oogopslag op. Deze ontwerpkeuze is niet 

los te zien van het verband tussen gevel en functie. Molenaar verdedigt de ingreep echter niet 

zozeer vanuit het door Vollaard genoemde idealistische dogma, maar meer met redenen die 

zeer vergelijkbaar zijn met die van Patijn. 

Ten eerste is er wederom het praktische argument: het is voor de geplande winkel op de 

begane grond simpelweg handig om een etalage te hebben. Ten tweede vormt het grote 

glasvlak een modernistisch contrast met de historiserende gevel, waarmee Molenaar wilde 

benadrukken dat het nieuwe St. Lucasgildehuis ‘een reconstructie betreft: Door dit gat kan 

iedereen zien dat dit geen oud gebouw kan zijn.’ Hij geeft echter toe dat dit laatste niet echt 

een valide argument is, aangezien ook bij renovaties van oude gebouwen dergelijke ingrepen 

voorkomen. Boshouwers verwijst in dat verband naar de opmerkelijk vormgegeven 

onderdoorgang in het Arsenaal op het Mariënburgplein in Nijmegen, dat onlangs is 

gerenoveerd door Sjoerd Soeters. Zowel bij het Arsenaal als bij het St. Lucasgildehuis vindt 

Boshouwers dat de architectonische trucjes van Soeters en Molenaar de vervreemdende indruk 

wekken dat het bouwwerk nog niet helemaal af is. 

Naast architect, is Molenaar ook lid van de welstandscommissie in Amsterdam. In die 

functie kwam hij in aanraking met de plannen voor de Haringpakkerstoren. Bij dat project 

wordt ook gepleit voor contrastrijke ingrepen in de reconstructie, vooral met betrekking tot de 

rok rondom de toren. Ottenheym breekt bijvoorbeeld een lans voor een driehoekig modern 

grand café, met de gereconstrueerde torenspits als middelpunt. Als het aan hem ligt, zou het 

transparante drijvende café De Waterlijn aan de Prinsessekade in Leiden daarbij als voorbeeld 

kunnen dienen. De welstandcommissie heeft echter weer een andere visie. Zij zou het liefste 

zien dat verschillende architecten voor elk huisje van de rok apart een eigentijds ontwerp 

zouden maken. 

138


Een opvallende ingreep van architect Sjoerd Soeters bij de restauratie van het 

Arsenaal in Nijmegen. Een vervreemdend architectonisch trucje? 

Een vergelijkbaar soort ingreep als links, 

nu door Joris Molenaar bij de reconstructie 

van het St. Lucasgildehuis. 

Molenaar betwijfelt of dergelijke plannen om de gebouwtjes rondom de 

Haringpakkerstoren een modernistisch aanzien te geven, het gewenste effect zullen sorteren. 

Hij constateert een groot verschil met zijn eigen modernistische ingreep in het St. 

Lucasgildehuis: ‘De verhouding bij de Haringpakkerstoren is anders. Als je alleen die toren 

hebt en je bouwt daar een modern paviljoen omheen, dan gaat dat ding zweven.’ Van Well is 

ook niet echt te spreken over het ‘onzalige plan’, zoals hij het idee van Ottenheym noemt. Hij 

zit echter wel met het probleem dat een letterlijke reconstructie van de gebouwen die om de 

toren heen stonden toen hij werd afgebroken, ook niet mogelijk is. Op de aangewezen locatie 

is daar namelijk onvoldoende plek voor. Bovendien was deze bebouwing bij wijze van spreken 

elk decennium weer anders. Je kunt dus niet spreken van dé rok rondom de 


Van Well betracht daarom een compromis. Hij wil vooral nastreven dat het beeld, dat 

voorkomt uit de diverse schilderijen van de toren, in de reconstructie zo herkenbaar mogelijk 

blijft. Om dat te bereiken, wil hij in elk geval een tweetal prominente gebouwen zo veel 

mogelijk laten lijken op het origineel. Daar speelt ook in mee dat hij het onnodig vindt om 

nieuwe gebouwen te bedenken, als de oorspronkelijke ontwerpen op die plek prima voldoen. 

Voor de rest van de gebouwtjes, ‘die er beetje bij hangen’, geldt dat Van Well die gewoon 

‘zonder pretenties’ uit wil voeren. ‘Maar wel met een touch dat ze een geschiedenis hebben 

meegemaakt, als het ware.’ 

De nieuwe raampjes die Van Well in de onderbouw van de toren heeft bedacht om 

woonfuncties mogelijk te maken, hebben volgens hem evenmin de pretentie oorspronkelijk te 

zijn. En dat maak ze in zijn ogen acceptabel. Bovendien zijn in het verleden ook vensters aan 

de toren toegevoegd, zoals in subparagraaf 3.2.2 beschreven staat. Deze historische 

transformatie zou de welstandscommissie graag terug willen zien in de reconstructie, maar ze 

is tegen de toevoeging van raampjes die niet in de oorspronkelijke toren hebben gezeten. En de 

139


opdrachtgever, maatschappij Stadsherstel N.V. heeft ook zo haar bezwaren tegen het 

vensterplan van Van Well. Zij is het niet eens met de geplande glazen vensters bovenin de 

houten torenspits, omdat op die plek vroeger geen glas gezeten zou hebben. De tijd moet 

uitwijzen wie bij dit soort twistpunten het laatste woord zal hebben. 

Bij de reconstructie van het Pomphuis zijn dergelijke discussies over de beglazing vrijwel 

achterwege gebleven. Dat wil niet zeggen dat er niet over is nagedacht. Op de begane grond is 

uit oogpunt van inbraakveiligheid en beheersbaarheid gekozen voor hedendaagse aluminium 

kozijnen met dubbel glas (overigens wel zo geschilderd dat de nieuwheid ervan minder 

opvalt). Bij de vensters boven, dus ook bij de rozetramen, is gekozen voor profielen van 

gemoffeld ijzer met enkel glas. Voor de vensters van het tweede ketelhuis geldt hetzelfde. Op 

een aantal plaatsen is dus geprobeerd de oorspronkelijke situatie zo dicht mogelijk te 

benaderen. Om toch ook daar nog wat luchtisolatie te hebben, zijn aan de binnenzijde van die 

vensters voorzetramen geplaatst. 

Schippers heeft er geen enkel probleem mee als zijn Paleis voor Volksvlijt zal worden 

opgetrokken uit modern staal en dubbel glas. Hij vindt het van dogmatisch denken getuigen, 

als je vindt dat je bij een reconstructie geen moderne materialen en voorzieningen zou mogen 

gebruiken: ‘De koffie in het café [van de reconstructie, MM] wordt heus niet gezet in 

negentiende eeuws koffieketels. Het wordt allemaal state of the art. Als het gebouw was 

blijven staan, waren dat soort dingen immers ook allemaal ingevoerd.’ 

Er is echter een groot verschil tussen aanpassingen bij een oud gebouw, waar Schippers 

hier naar verwijst, en een reconstructie zoals hij van plan is om neer te zetten. Voor ingrepen 

in een oorspronkelijk monument gelden andere wetten en regels dan voor nieuwbouw, en een 

reconstructie van een geheel verdwenen gebouw wordt over het algemeen gerekend tot die 

laatste categorie. Daardoor zullen volgens Feddes ‘eigentijdse wetten stap voor stap 

binnendringen en het gebouw naar hun hand zetten.’ 248 Om die reden denkt hij dat een 

reconstructie zonder twijfel tegen zal vallen. Schippers erkent dat hij weliswaar de 

verschijningsvorm van het Paleis voor Volksvlijt als uitgangspunt neemt, maar in het ontwerp 

rekening zal moeten houden met de huidige bouwvoorschriften en regels voor 

brandveiligheid. Dat laatste is natuurlijk extra cruciaal voor een gebouw dat aan een brand ten 

onder is gegaan. Maar ook Van Well worstelt met de vluchtwegen die hij in de krappe 

reconstructie van de Haringpakkerstoren kwijt moet. 

Al mijn casussen hebben met dergelijke problemen te maken, en Molenaar vormt daar 

geen uitzondering op. Ook hij benadrukt dat de vrijstellingen ten aanzien van het bouwbesluit 

voorbehouden zijn aan oorspronkelijke monumenten, en zijn reconstructie St. Lucasgildehuis 

‘is natuurlijk geen monument. Dit is gewoon pure nieuwbouw. En het wordt ook gewoon als 

pure nieuwbouw beoordeeld.’ Eén van de gevolgen daarvan was dat er voldoende ventilatie in 

het gebouw mogelijk moest zijn. Dit heeft geresulteerd in smalle ventilatiesleuven boven de 

ramen, die er in het originele gebouw natuurlijk nooit gezeten hebben. Een leek valt dat 

248 Feddes, (09-07-2003) 

140


waarschijnlijk niet of nauwelijks op, maar de kenner kan daar direct aan aflezen dat er geen 

sprake geweest kan zijn van een exacte reconstructie. 

En zo zijn er nog een aantal van dat soort regulaire struikelblokken te noemen. Architect Van 

Vliet betoogt dat het tegenwoordig verboden is om zandsteen te verwerken. Alleen al daarom 

zou het volgens hem onmogelijk zijn om de ‘Utrecht’, die uit dit materiaal was opgetrokken, te 

reconstrueren. 249 En De Jonge heeft in verband met de reconstructie van het Philipspaviljoen 

te maken met het auteursrecht. Zowel Le Fondation Le Corbusier, als de erven van Xenakis 

moeten hun goedkeuring geven alvorens er aan de reconstructie begonnen mag worden. Van 

alle casussen heeft Patijn met De Kiefhoek waarschijnlijk nog de minste problemen gehad als 

het gaat om de uitgebreide regelgeving rondom nieuwbouw. ‘Voor de bouwvergunningaanvragen 

gold het als een renovatieproject,’ zegt hij, ‘waardoor de bouwregels soepeler 

konden worden toegepast.’ 

De bouwtechnische obstakels die in deze paragraaf beschreven staan, zijn niet de enige 

moeilijkheden die een initiatiefnemer bij de realisatie van een reconstructie tegenkomt. Zoals 

altijd speelt ook geld een rol. In de volgende paragraaf ga ik in op de financiële aspecten van 

een reconstructie, die zowel in het voor- als nadeel van de initiatienemers kunnen werken. 

249 Kam, de (2004), p 99 

141

4.2 Fase 5(b): Financiële haalbaarheid 


4.2.1 Financiering bouw 

Net als bij elk ander bouwproject, zijn er voor de bouw van een reconstructie financiële 

middelen nodig. Grof gezegd kan daarbij uit twee bronnen worden geput: particulier kapitaal 

en overheidsgeld. Soms worden deze bronnen gecombineerd, maar de meeste initiatiefnemers 

moeten het project uitsluitend met privaat geld zien te bekostigen. Bij de reconstructie van de 

Donjon heeft de gemeente bijvoorbeeld expliciet als belangrijke voorwaarde gesteld dat het 

project de gemeente niets mag kosten. Omdat het tegoed van de Valkhofstichting niet 

voldoende zal zijn voor de hele bouw, hoopt Boshouwers te kunnen rekenen op Europese 

subsidies, op een enthousiaste projectontwikkelaar en op de vrijgevigheid van de 

eerdergenoemde SAN en het NVOB Cultuurfonds. Kortom, het merendeel van de kosten van 

de bouw zal gedragen moeten worden door private giften en investeringen. Dat geeft 

Boshouwers wel de mogelijkheid te benadrukken dat er geen belastingcenten aan de 

reconstructie hoeven te worden gespendeerd. Dat maakt het project voor de burger eerder 

acceptabel, en zo haalt hij de tegenstanders op dat punt de wind uit de zeilen. 

Schippers weet ook dat hij van de gemeente financieel niets hoeft te verwachten. 

Amsterdam is niet bereid ook maar één cent aan de reconstructie van het Paleis voor Volksvlijt 

te spenderen. Schippers laat niet na te zeggen dat dit hem niet verrast. De gemeente zou 

immers al zijn geld al zou hebben uitgegeven aan het Noord-zuidlijnproject. ‘En daar waren 

mensen allemaal tegen (…). Hier zijn allemaal mensen voor en daar wordt hun geld niet aan 

uitgegeven,’ deelt Schippers tijdens zijn lezing de zaal enigszins gefrustreerd mede. Een lijstje 

met namen van ‘rijke gekken’ kon hij van de gemeente wel krijgen, maar daar had de stichting 

volgens Schippers de gemeente niet voor nodig. Hij denkt dat er genoeg projectontwikkelaars 

en investeerders zijn die wel brood zien in het ongeveer een half miljard euro kostende 

project. 

Maar vooralsnog staat er een onverzettelijk bouwwerk in de weg. Het kantoor van de 

Nederlandse Bank vormt niet alleen een fysiek, maar ook financieel obstakel voor de 

terugkomst van het Paleis. Volgens Schippers is het gebouw van Duintjer inmiddels 

afgeschreven. Dat geldt echter nog niet voor de ronde toren uit 1990, van architect Jelle Abma. 

Volgens Paul Vugts zou de afbraak van het gebouw neerkomen op exorbitante 

kapitaalvernietiging, ‘aangezien de huidige torens sinds de grote renovatie van tien jaar 

geleden nog een kwart eeuw mee moeten kunnen.’ 250 Met een beetje bluf, zoals hijzelf zegt, 

weerlegt Schippers dit argument door te stellen dat juist het handhaven van dit impopulaire 

gebouw op zo’n waardevolle locatie een vorm van ontoelaatbare kapitaalvernietiging zou zijn. 

Patijn heeft met De Kiefhoek meer geluk gehad bij het werven van overheidsgeld. De 

reconstructie is uiteindelijk tot stand gekomen dankzij een combinatie van verschillende 

geldstromen. Patijn: ‘Voor het ministerie van VROM gold het project als nieuwbouw, wat 

250 Vugts, P., ‘Voorlopig staan ze er nog’ in Het Parool, 12-08-2003 

142


Het kantoor van DNB aan het Frederiksplein. ’s Nachts een ‘no-go area’, aldus 

Wim T. Schippers. 

Het gangenstelsel van het aquaduct rondom 

het Droogdok Jan Blanken. 

volkshuisvestingsgeld opleverde. (…) En voor de culturele factor gold het als een restauratie, 

waardoor ook een beroep kon worden gedaan op subsidies vanuit de monumentenzorg.’ 

Vooral over dat laatste is Marieke Kuipers verwonderd. Volgens haar had de reconstructie van 

De Kiefhoek eigenlijk geen restauratie mogen heten. De RACM zou daarom ten onrechte drie 

ton (in guldens) hebben bijgedragen aan de complete vernietiging van authentiek materiaal, 

ten behoeve van een nieuwbouwproject. 

De financiering van de bouw van het Pomphuis is ook door een greep uit verschillende 

potjes mogelijk gemaakt. Dat heeft wel de nodige inspanningen en het uitoefenen van veel 

geduld gevergd. Jurgens had van de Stichting Droogdok Jan Blanken de opdracht gekregen de 

benodigde fondsen voor de reconstructie bij elkaar te krijgen. En er was haast bij. Er lag een 

plan klaar om met audiovisueel materiaal de aquaductgangen rondom het dok om te toveren in 

een toeristische attractie. De Europese Unie was bereid om met een Conversubsidie dit plan 

financieel te ondersteunen, maar stelde wel de voorwaarde dat er voor de beoogde toeristen 

een vaste plek met hoogwaardige voorzieningen zou komen. Met de reconstructie van het 

Pomphuis kon de stichting aan deze voorwaarde voldoen, maar daar moest dan wel in korte 

tijd voldoende geld voor ingezameld worden. Jurgens probeerde op verschillende manieren 

particulier geld te werven, onder andere door obligaties uit te schrijven. Zo wist hij, nog voor 

het verstrijken van de deadline van de EU, het toegewezen bedrag van de gemeente 

aanzienlijk aan te vullen. Het bedrag dat nodig was om de kosten van de bouw van de 

reconstructie mee te dekken, werd echter niet gehaald. En net toen de zaak verloren leek, 

‘kwam een bevrijdende brief van het VSBfonds, die in één klap een miljoen op tafel legde.’ 

Die doorslaggevende bijdrage van het VSBfonds is volgens Erica Happe een uitzondering 

geweest op de regelingen van het fonds: ‘Want in principe ondersteunt het fonds geen 

reconstructies.’ Bovendien doen ze bij het VSBfonds normaal gesproken niet ‘in stenen’, wat 

wil zeggen dat ze ‘nooit de bouw van iets financieren, maar veel meer de inrichting van een 

gebouw.’ Een dergelijke insteek van fondsen blijkt ook uit de reconstructie van het St. 

143


Lucasgildehuis. De projectontwikkelaar heeft voor de bouw van dit pand geen beroep kunnen 

doen op fondsengeld, terwijl de inrichting van het Vermeercentrum door verschillende 

fondsen financieel wordt ondersteund. 

Bij de keuze van het VSBfonds om de principes opzij te schuiven en toch een fiks bedrag te 

schenken ten behoeve van de reconstructie van het Pomphuis, hebben volgens Happe meer 

pragmatische dan ethische overwegingen een rol gespeeld. Het fonds dacht (terecht) dat het 

Pomphuis zou kunnen fungeren als een vliegwiel voor de rest van het Droogdokproject, zoals 

ook door Jurgens wordt benadrukt. Het omvangrijke project verkeerde in een impasse, omdat 

de Stichting Droogdok Jan Blanken diverse subsidies aan haar neus voorbij had zien gaan. 

Jurgens kan zich nog goed herinneren hoe zuur het was dat de aangevraagde subsidies van 

Economische Zaken (met betrekking tot werkgelegenheid) niet naar het Droogdok Jan 

Blanken gingen, maar naar een vergelijkbaar project in Den Helder. Dat Den Helder eerder 

nog was komen kijken hoe ze het daar in Hellevoetsluis aanpakten, maakte deze tegenslag 

voor Jurgens nog eens extra moeilijk te verteren. Enige tijd later, in het jaar dat het Droogdok 

Jan Blanken qua thematiek in aanmerking kwam voor een deel van de jaarlijkse kanjerpot, zag 

de stichting die aanzienlijke subsidie naar de restauratie van het stoomgemaal de Cruquius 

gaan. 251 

In 2001, na jaren van aanvragen invullen, lobbyen en afwachten, kreeg Hellevoetsluis 

eindelijk zelf kanjergeld van het Rijk toegezegd. Voor de reconstructie van het Pomphuis 

betekende dat echter maar deels goed nieuws. De kanjersubsidie was namelijk uitsluitend 

bedoeld voor de restauratie van het nog bestaande monument, net als een deel van de 

VSBfonds-bijdrage overigens. Het bovengrondse gedeelte van het Pomphuis, dat in de jaren 

zestig was afgebroken, kon dus niet van dat geld worden gereconstrueerd. Maar onder het 

maaiveld waren de kademuur en de kelder van het Pomphuis bewaard gebleven, en die 

behoorden tot het oorspronkelijke dok. Dit ondergrondse gedeelte kon dus wel onder de 

beperkende voorwaarden van de geldschieters worden aangepakt, en zo kwam het 

reconstructieproject toch nog van de grond. Volgens Voorham heeft de reconstructie ‘in 

verhouding ook niet zo gek veel geld gekost.’ Het viel netjes binnen het taakstellend budget, al 

heeft de aannemer er niet zo heel veel aan verdiend. 

Aan de casus van het Pomphuis is duidelijk te zien hoe een reconstructie voor zijn 

bekostiging moet concurreren met andere projecten. Dat is natuurlijk niet zo vreemd, geld is 

schaars en de initiatieven zijn talrijk. Toch is het opvallend hoe vaak tegenstanders van 

reconstructies er op wijzen, dat er geen middelen uit de monumentenzorg naar reconstructies 

behoren te gaan. Dat zou namelijk ten koste gaan van nog bestaande monumenten, die volgens 

de tegenstanders meer recht op die middelen hebben. ‘Ze kunnen met hetzelfde geld toch ook 

bestaande gebouwen renoveren?’, reageert Yvonne de Kerle van ARCAM (Architectuurcentrum 

Amsterdam) bijvoorbeeld op het volgens haar ‘absurde’ plan om de 

251 De kanjerpot is eind jaren negentig door het Rijk ingesteld om over een langere periode de achterstand bij de 

ruim honderd kanjermonumenten weg te werken. ‘Kanjermonumenten zijn omvangrijke en complexe 

rijksmonumenten die dringend aan restauratie toe zijn.’ (http://www.minocw.nl/persberichten/14) 

144


Haringpakkerstoren te reconstrueren. 252 Kunsthistorica Juliette Roding heeft eenzelfde 

opvatting over de ‘Utrecht’. Zij wil graag dat ‘het geld voor de herbouw van de “Utrecht”’ op 

een andere manier wordt uitgegeven, ‘bijvoorbeeld aan de zorgvuldige restauratie van een of 

meerdere panden uit dezelfde periode die nog wel van de slopershamer kunnen worden 

gered.’ 253 En ook Paul Meurs vraagt met betrekking tot de subsidies aan De Kiefhoek af ‘of de 

monumentenzorg niet beter kan investeren in “echte” monumenten dan in afgietsels.’ 254 

Als laatste in dit rijtje noem ik hier de directeur van Le Fondation Le Corbusier, Michel 

Richard. Hij sprak op het symposium over het Philipspaviljoen, en liet daar weten een 

geldinzameling voor het behoud van nog bestaande gebouwen van Le Corbusier te verkiezen 

boven het besteden van geld aan de creatie van een eventuele nieuwe bron van zorg. Maar De 

Jonge stelt daar tegenover dat Stichting Alice niet bezig is met het in stand houden van andere 

gebouwen van Le Corbusier elders: ‘De vraag die er nu ligt is of het Gesamtkunstwerk 

Philipspaviljoen een culturele meerwaarde oplevert voor nu. En dat is geconcretiseerd in de 

vraag of het paviljoen een bepaalde rol kan vervullen in het vormen van een culturele laag in 

de ontwikkeling van Strijp S in Eindhoven.’ 

4.2.2 Exploitatie 

Kuipers vraagt zich af of ‘de meeste initiatiefnemers zich wel realiseren wat ze zich op de 

hals halen. Ze zamelen geld in om te herbouwen, maar vergeten daarna dat het gebouw ook 

onderhouden moet worden.’ Deze kritiek op een gebrek aan inzicht in het belang van een 

gedegen exploitatie, gaat voor het Philipspaviljoen niet op. Volgens De Jonge is Stichting Alice 

zich er terdege van bewust dat zij verder moet denken dan het vertonen van de 

oorspronkelijke multimediavoorstelling: ‘Zoals de initiatiefnemer zelf ook duidelijk heeft 

gemaakt, wordt het een onderdeel van een groter geheel met andere ruimtes, studio's, 

laboratoria en noem maar op. Anders heeft het geen kans te overleven.’ De reconstructie van 

het paviljoen moet dan ook niet alleen worden gezien als een belangwekkend museumstuk, 

maar vooral ook als ‘generator van nieuw onderzoek en nieuwe experimenten met 

elektronische muziek.’ En met een dergelijke eigentijdse invulling voorspelt De Jonge een 

veelbelovende toekomst voor het project. De gebruikswaarde van Riegl komt hier dus niet in 

gevaar. 

Ook de reconstructie van De Kiefhoek heeft vanaf het begin in het teken gestaan van 

eigentijds gebruik, met de oorspronkelijke functie als woonbuurt voor gezinnen als 

uitgangspunt. De gereconstrueerde wijk moest dus gaan voldoen aan de huidige wooneisen van 

die doelgroep. De ingrijpende aanpassingen (vooral achter de gevel) die daarvoor nodig waren, 

werden door Patijn acceptabel, zoniet noodzakelijk geacht. Kuipers kijkt daar, zoals we al 

eerder zagen, anders tegen aan: ‘Men hanteert zo rigide de nieuwbouwnormen en andere 

normen, dat men helemaal de oorspronkelijke cultuurhistorische waarden uit het oog heeft 

252 Arnoldussen (27-08-2005) 

253 Roding (2004), p 81 

254 Meurs, P., ‘Neo-Oud of Neo-modern’, ARCHIS, nr 1 (1995), p 4 

145


verloren.’ Volgens haar had men eerst moeten kijken wat er wel nog in het oorspronkelijke 

monument zou hebben gepast, alvorens het zo rigoureus aan te passen. 

Ze krijgt daarin bijval van Henk Engel. Hij is ook van mening is dat ‘de eerste vraag zou 

(…) moeten zijn: “wat past er in”, opdat de integriteit van het architectonisch object waarin 

wordt ingegrepen niet zodanig wordt geschonden, dat het nieuwe object dat uit deze ingrepen 

voortkomt bij voorbaat gediskwalificeerd is.’ 255 Engel denkt dat met de ingrijpende 

reconstructie van De Kiefhoek een stuk zinvolle fascinatie voor toekomstige generaties 

verloren is gegaan. 

Wat die toekomst van De Kiefhoek betreft, bekritiseert Patijn vooral de 

woningbouwvereniging. Die heeft een deel van de woningen in de verkoop heeft gedaan, 

waardoor De Kiefhoek volgens hem als ensemble op de tocht staat. Hij noemt als voorbeeld dat 

één van de huiseigenaren wellicht besluit het bijzondere stucwerk dicht te schilderen, terwijl 

zijn buurman dat onderhoudswerk op een andere wijze uitvoert. Het totaalbeeld zou daar 

onmiskenbaar schade van ondervinden. Patijn betreurd het dat de marktideologie hier 

gewonnen heeft van de zorg voor De Kiefhoek als architectonische eenheid. 

De Kiefhoek heeft niet als enige reconstructie de effecten van de markt ondervonden. Bij 

de reconstructie van het St. Lucasgildehuis heeft de markt zelfs de boventoon gevoerd. 

Molenaar geeft ruiterlijk toe dat zijn reconstructie een commercieel project is geweest, en dat 

hij te maken had met een projectontwikkelaar die simpelweg zoveel mogelijk inkomsten uit 

zijn belegging wilde halen. Dat betekende dat er bij voorbaat een flexibel programma mogelijk 

moest zijn. Om zich in te dekken tegen het eventuele mislopen van de samenwerking met het 

Vermeercentrum, wilde de ontwikkelaar dat het op voorhand mogelijk zou zijn om het pand 

eenvoudig om te bouwen tot een appartementencomplex. Deze wens had tot gevolg dat de 

uitgebreide woningeisen grote invloed hebben gehad op het reconstructieontwerp van 

Molenaar. De ventilatiesleuven die in de subparagrafen 1.4.5 en 4.1.3 al ter sprake kwamen, 

zijn daar een voorbeeld van. Maar ook de opvallende dakramen waren voor het centrum niet 

nodig geweest, terwijl ze voor de optionele appartementen wel zijn vereist. 

Daarnaast heeft ook het gebruik van het Vermeercentrum gevolgen voor het aanzicht van 

het nieuwe St. Lucasgildehuis. Op de eerste verdieping, waar oorspronkelijk de gildenzaal zat, 

wilde het centrum een black box voor zijn tentoonstellingen. 256 Molenaar heeft de culturele 

instelling er echter van weten te overtuigen, dat het zonde zou zijn de grote kruisvensters met 

uitzicht op de markt en de Grote kerk te blinderen: ‘Ook in de avondsituatie is het natuurlijk 

mooier als daar licht uit kan stralen (…). En ja, je spreekt van Vermeer, bij wie je altijd 

kruisvensters in zijn interieurs ziet terugkomen.’ Hoe gebonden een architect dus ook is aan de 

exploitatie van zijn reconstructie, hij kan altijd proberen zijn opdrachtgevers ervan te 

overtuigen architectonisch meer uit de reconstructie te halen. 

255 Engel (1990), p 39 

256 In museumtermen is een black box een binnenruimte zonder ramen, die in ruimtelijk en lichttechnisch opzicht 

zo min mogelijk beperkingen oplegt aan de tentoonstellingsinrichting. 

146


Hoe de exploitatie van de Donjon zich gaat ontwikkelen, is nog zeer onzeker. Rosendaal 

wijst erop dat er nog geen reëel plan klaar ligt voor de bestemming van de reconstructie. De 

voorstellen die tot nu toe zijn gedaan, getuigen volgens hem niet bepaald van realiteitszin. Zo 

vertelt hij dat het de bedoeling geweest zou zijn om er een permanente tentoonstelling van de 

gebroeders Van Limburg in te richten. En dat terwijl de stukken, die voor korte tijd in 

Nijmegen zijn geweest, eenmalig uit Frankrijk in bruikleen waren overgekomen. Rosendaal 

vreest dat de gemeente, die zich zoals we zagen had voorgenomen geen cent in de Donjon te 

steken, uiteindelijk toch voor de exploitatie zal opdraaien. 

De scepsis van Rosendaal weerhoudt de Nijmegenaren er niet van om met ideeën te blijven 

komen. Stadsgids Maarten Van Leth stelt bijvoorbeeld voor om in ieder geval de begane grond 

‘te reserveren voor een soort podium. Een ruimte die gebruikt kan worden door de Valkhof 

Affaire.’ 257 Op die manier wordt meteen ook deze felle tegenstander van de reconstructie een 

plezier gedaan, en dat zal de organisatie van het popevenement wellicht zelfs naar het 

voorstanderkamp doen overlopen. 

Zoals bij veel reconstructies, wordt ook bij de Donjon horeca als reële 

exploitatiemogelijkheid genoemd. Als architect zegt De Jonge een pannenkoekenhuis in zo’n 

toren echter niet erg interessant te vinden. Zo’n functie mist volgens hem de gelaagdheid van 

de eerdergenoemde exploitatieplannen voor het Philipspaviljoen. De Stichting Droogdok Jan 

Blanken is voor de reconstructie van het Pomphuis in eerste instantie ook op zoek gegaan naar 

een wat meer gelaagde invulling. Het was meteen duidelijk dat de reconstructie nooit meer 

helemaal als pompgebouw zou worden ingericht. Toch wilde de stichting, zo verteld Jurgens, 

aanvankelijk ‘een plek inrichten om te laten zien, al was het maar op schaal, hoe de pomp 

vroeger gewerkt heeft. Met die hele grote plunjers en die armen die op en neer gaan.’ En ook 

de museale presentatie over het droogdok, nu nog ondergebracht in een tijdelijk 

bezoekerscentrum, zou er een plek moeten krijgen. Tot slot had de stichting ook nog 

vergaderruimtes en kantoren in het Pomphuis bedacht. 

Uiteindelijk is van al deze plannen niets terechtgekomen. Dat komt vooral doordat de 

reconstructie toch vooral is neergezet om vanaf dag één inkomsten te genereren. Voorham 

erkent dat het Pomphuis is gereconstrueerd ‘puur omdat er een economische drager moest 

komen’ voor de ontwikkelingen in en om het droogdok. En met een volledige 

horecabestemming bleek die drager het meeste op te leveren. 258 

Eén van de voorwaarden voor de bijdrage van het VSBfonds, was dat het Pomphuis in elk 

geval toegankelijk moest zijn voor een breed publiek. Met de huidige horecafunctie is aan die 

voorwaarde voldaan. Ondanks ‘de chique sfeer’ van het restaurant op de eerste verdieping, 

beoogt de uitbater namelijk ‘een zaak met een laagdrempelig karakter’, met bovendien ruime 

257 Anoniem, ‘Feesthal’ in de Gelderlander, 22-02-2006 

258 Om een faillissement van de Stichting Droogdok Jan Blanken te voorkomen, is het Pomphuis in 2007 als 

onderdeel van de schuldsanering verkocht aan de gemeente Hellevoetsluis. Daardoor is de stichting de inkomsten 

van de verhuur van het Pomphuis nu kwijt. (Hustinx, S., ‘Slapende ambtenaar geeft twee keer half miljoen weg’ in 

het AD/Rotterdams Dagblad van 13-01-2007) 

147

Het gereconstrueerde tweede ketelhuis van het 

Pomphuis, in gebruik als horecagelegenheid. 


De oorspronkelijke galerij van het Paleis voor Volksvlijt. 

openingstijden (zeven dagen in de week, van tien uur ’s morgens tot één uur ’s nachts). 259 Voor 

de buitenkant van het Pomphuis heeft de volledige horecafunctie overigens weinig gevolgen 

gehad. Alleen het tweede ketelhuis heeft een belangrijke gedaanteverandering ondergaan. 

Voorham wilde deze latere aanbouw aanvankelijk buiten de reconstructie te houden. Zijn 

voorstel was om er een nieuw, stationshalachtig ontwerp voor in de plaats te zetten. Hij vond 

het tweede ketelhuis nog net ‘niet zozeer onooglijk, maar toch ook zeker niet logisch. Als je nu 

binnen in die [gereconstrueerde, MM] aanbouw staat, kijk je zo tegen de buitengevel aan.’ 

Bovendien versperde het dak van het tweede ketelhuis deels het uitzicht vanaf de eerste 

verdieping. 

Het voorstel van Voorham heeft het niet gehaald. Voor de welstandscommissie was de 

aanbouw een belangrijk onderdeel geworden van het Pomphuis, ook al week het in 

vormgeving af van de neoclassicistische stijl van het hoofdgebouw. Op het eerste gezicht heeft 

de nieuwheidswaarde, die volgens de theorie van Riegl altijd stijleenheid betracht, hier dus 

niet gezegevierd. Maar als je kijkt naar de aanpassingen, waarmee het oorspronkelijke ontwerp 

van het tweede ketelhuis is getransformeerd in een soort serre, kom je tot de conclusie dat dat 

toch niet helemaal waar is. Bij de vormgeving van de ingreep heeft namelijk ook het 

totaalbeeld meegespeeld. Aan de langszijde van het tweede ketelhuis zijn over de gehele lengte 

ramen aangebracht: ‘Maar wel roetjesramen hè, dus ook in stijl,’ waarmee Voorham in feite 

(onbewust) de nieuwheidswaarde verwoordt. 260 

De horeca moet ook voor een groot gedeelte de exploitatie van de reconstructie van de 

Haringpakkerstoren gaan dragen. De bijgebouwen om de toren heen zullen voor deze functie 

tot één of meerdere grote ruimtes worden samengetrokken. En ‘de uitzonderlijke locatie leent 

zich ook uitstekend voor een terras aan de kade’, aldus Van Well. 261 Over de invulling van de 

toren (en de bovenverdiepingen van de bijgebouwen) is meer discussie. Hotelvergunningen 

worden in deze omgeving niet meer vergeven, wonen mag niet vanwege het fijnstof in de 

259 Windt, E., ‘Pomphuis moet place to be worden’ in Rotterdams Dagblad, 25-09-2002 

260 Een andere ingreep was dat de werkplaatsdeuren, die aan de kop van het tweede ketelhuis zaten, in de 

reconstructie niet zijn teruggekomen. 

261 Well, van (2006), p 18 

148


lucht, en voor ‘kantoor- en werkruimte voor creatieve ondernemers’ (volgens De Telegraaf op 

dit moment de meest waarschijnlijke invulling) zijn er lastige brandveiligheidsvoorschriften. 262 

Over de invulling van een reconstructie van de ‘Utrecht’ is er eveneens nog weinig 

overeenstemming. De één beweert dat er in Utrecht nog genoeg kantoren zijn. De 

oorspronkelijke functie van het monument van Verheul zou daarom uitgesloten zijn. De ander 

denkt echter dat er genoeg bedrijven te vinden zullen zijn die wel een wat hogere huurprijs 

per vierkante meter over hebben voor het onderscheidende vermogen van de ‘Utrecht’. 263 

Verder wordt er geopperd de gevel van de reconstructie te gebruiken als entree voor de 

geplande openbare bibliotheek, of zelfs als entree van het vernieuwde Hoog Catharijne, op 

precies dezelfde plek als waar het ooit stond. En binnen zo’n context zou volgens 

projectontwikkelaar Ton Van Dam wederom horeca het gebouw ‘commercieel haalbaar’ 

kunnen maken. 264 

Het Paleis voor Volksvlijt is waarschijnlijk de meest complexe casus aangaande exploitatie. 

We zagen in paragraaf 3.2 al, dat de exploitatie van het oorspronkelijke gebouw altijd 

problematisch is geweest, niet in de laatste plaats vanwege de enorme omvang van het 

bouwwerk. Bovendien waren (en zijn) de bouwen onderhoudskosten van een gebouw als het 

Paleis voor Volksvlijt aanzienlijk, waardoor er dus ook veel inkomsten uit de exploitatie 

gehaald moeten worden. 

Schippers ziet echter een geweldige behoefte aan het Paleis voor Volksvlijt. Volgens hem is 

Amsterdam ‘eigenlijk te klein voor de enorme bezoekersaantallen. Altijd komen er toeristen 

en culturele bezoekers. Het zit bomvol, er is geen plek. Je ziet het op de kaart ook, er is [door 

het kantoor van DNB, MM] een hele hap uit de stad genomen.’ Als de reconstructie er eenmaal 

staat, zal het gebouw zich volgens hem dan ook vanzelf vullen met congressen, 

tentoonstellingen en dance-events. Verder denkt de stichting aan kantoren en plug and play 

studio’s, waar in Amsterdam een groot gebrek aan zou zijn. Met het Concertgebouw en de 

Stadsschouwburg wil Schippers overigens niet concurreren. Die voldoen prima en bieden 

betere faciliteiten op hun gebied dan een reconstructie van het Paleis. 265 

Als secundair plan houdt de stichting de mogelijkheid open, om naast het hoofdgebouw 

ook de later gebouwde galerij te reconstrueren. Deze heeft volgens Schippers helaas een 

minder modern voorkomen dan het Paleis, maar de galerij vormt wel ‘een heel aantrekkelijk 

punt om ook financiering vandaan te halen.’ Schippers denkt daarbij vooral aan winkels uit het 

luxe segment. Die zouden zich nu nog moeten behelpen met de PC Hoofdstraat, wat volgens 

Schippers ‘eigenlijk een lullig dorpsstraatje’ is, waar op architectonisch gebied ‘de waan van de 

dag’ heerst. 

262 Pullens, R., ‘Start herbouw Haringpakker opnieuw later’ in De Telegraaf, 08-12-2006 

263 De reconstructie zou meer gaan kosten dan een gemiddeld vergelijkbaar nieuw kantoorgebouw. 

264 Dam, T. van, ‘A la de “Utrecht”’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, 


265 Vooral wat betreft de akoestiek, een bekend minpunt van het oorspronkelijke Paleis. 

149

Het Paleis voor Volksvlijt, vlakbij het stadscentrum. De 

afbeelding van het interieur laat een tentoonstelling zien van 

Nederlandse nijverheid en kunst, in de grote zaal. 


De RAI, aan de rand van de stad. De foto van het interieur is 

gemaakt tijdens de AutoRAI 2005. De oorsprong van de RAI 

als organisatie ligt in het Paleis voor Volksvlijt. 

De stichting wil met een strikte redactievoering over het Paleis en de galerij voorkomen 

dat die waan ook in hun project zou gaan heersen. Bovendien stelt de stichting als voorwaarde 

aan elke beoogde exploitant ‘dat de doelstellingen van de organisaties (…) moeten rijmen met 

de oorspronkelijke statuten. Die zijn dan wel enigszins vertaald naar de eenentwintigste eeuw, 

maar ze moeten absoluut wel onderschreven worden.’ Feddes betwijfelt niettemin of de 

activiteiten, die in het Paleis zullen plaatsvinden om tot een gedegen exploitatie te komen, 

passen bij de ideeën van de geestelijke vader Samuel Sarphati. Als voorbeelden noemt hij 

onder andere ‘het nationaal kampioenschap indoorbeachvolleybal, een factory outlet of een 

boekenmarkt.’ 266 Het is echter maar de vraag of de organisatie van dat soort activiteiten door 

de stichting goedgekeurd zou worden. Aan de andere kant, misschien moet ze wel wanneer de 

exploitatie tegen blijkt te vallen. 

Van het plan om in het Paleis voor Volksvlijt tentoonstellingen te organiseren, ziet Feddes 

in ieder geval niet veel terechtkomen. Kijkend naar de ontwikkeling van de RAI, begonnen in 

het Paleis, vervolgens verhuisd naar de Pijp en nu geland aan de rand van de stad, stelt hij dat 

grootschalige tentoonstellingsfuncties langzaam uit het centrum van de stad zijn verschoven. 

Wat dat betreft vindt Feddes de suggestie van Thomas Peutz om het Paleis op de zuid-as te 

reconstrueren (een onbespreekbaar plan voor Schippers), nog niet eens zo vreemd. 

Voor meer kleinschalige exposities geldt het stadscentrum (waar het nieuwe Paleis deel 

van zou gaan uitmaken) wel nog steeds als de aangewezen plek, zo schrijft Feddes. Geurt 

Brinkgreve benadrukt echter dat de Nieuwe Kerk en de Beurs van Berlage, die tegenwoordig 

in Amsterdam het eventuele ruimtegebrek bij de musea opvangen, al ‘veel energie en vernuft 

nodig hebben om een exploitatie sluitend te krijgen.’ 267 Dat biedt dus ook weinig perspectief 

voor een reconstructie van het Paleis. 

4.2.3 Toerisme 

Het toerisme vormt een bijzondere categorie binnen het spectrum van 

exploitatiemogelijkheden voor reconstructies van monumenten. Dit thema komt zo vaak en 

geprononceerd terug in de geanalyseerde teksten, dat het een aparte subparagraaf gekregen 

heeft. 

266 Feddes (09-07-2003) 

267 Brinkgreve, G., ‘Wakker worden uit een mooie droom’ in Het Parool, 12-08-2003 

150


‘Monumenten hebben een toeristische en recreatieve waarde, doordat zij uitnodigen tot 

een bezoek aan of wandeling door een plaats’, zo luidt volgens het onderzoek van Ganzeboom 

één van de positieve effecten van monumenten. 268 Denslagen buigt deze positieve benadering 

om in de meer kritisch geladen constatering, dat bestuurders in ‘onze moderne cultuur van de 

marktwerking’ historische architectuur vooral zien als een ‘potentiële bron van inkomsten, al 

was het maar als toeristische attractie.’ 269 Kuipers redeneert in dezelfde trant door dat 

reconstructies als die van de Donjon en de Haringpakkerstoren toch vooral worden neergezet 

als ‘klimtorens voor toeristen.’ 

Als Boshouwers wordt gevraagd te reageren op het vooruitzicht dat de reconstructie van de 

Donjon een toeristische attractie zou kunnen worden, antwoord hij met een welgemeend ‘Nou 

en?’ Rietbergen laat zich evenmin afschrikken door dat toekomstbeeld, integendeel: ‘Als de 

Donjon toeristen trekt, meteen doen!’ Het arme Nijmegen kan volgens hem elke vorm van 

inkomsten goed gebruiken, en de stad is bovendien voor een groot deel afhankelijk van 

toerisme. Dat beaamt Roosendaal, maar hij betwijfelt tegelijkertijd of de reconstructie 

inderdaad economisch toerisme zal trekken. Hij vermoedt dat het succes van de tijdelijke 

replica vooral te danken was aan zijn tijdelijkheid. Cornelissen-Bakker deelt mee in dat 

vermoeden. Ze heeft ‘namelijk het gevoel dat de meeste Nijmegenaren, die daar interesse in 

hebben, er wel op zijn geweest. En ook toeristen doen dat niet ieder jaar opnieuw.’ Het is 

volgens haar dus maar zeer de vraag of er echt mensen zijn die speciaal voor de toren naar 

Nijmegen gaan komen. ‘Misschien dat ze inderdaad komen’, zegt Rosendaal gekscherend, 

‘maar dan om te kijken wat voor een misser Nijmegen heeft gemaakt als dat ding er eenmaal 

staat.’ 

Of het nu een misser wordt of niet, Rietbergen is er zeker van dat de reconstructie van de 

Donjon de stad ‘absoluut aantrekkelijker’ zal maken. 270 Volgens een artikel van Cor Wagenaar, 

over de toenemende invloed van de zogeheten beleveniseconomie in de ruimtelijke ordening, 

zou hij wel eens gelijk kunnen krijgen. Want, zo schrijft Wagenaar, ‘plekken die meer, 

intensievere en meer karakteristieke ervaringen aanbieden zijn aantrekkelijker dan streken 

met een minder aanlokkelijke programmering.’ 271 De gemeente Nijmegen is wat dat betreft al 

om. Als argument voor de reconstructie noemt de gemeente de toren vol overtuiging een 

toeristische trekpleister. 

Maar ook wanneer iedereen het er over eens is dat een bepaalde reconstructie kan worden 

gezien als een toeristische attractie, zoals bij de Haringpakkerstoren het geval is, blijft er 

onenigheid over de vraag of het project nu wel of niet zou moeten plaatsvinden. Zo blij als 

voormalig wethouder Frankfurther is ‘met het toenemend inzicht dat de schoonheid van 

historische binnenstad (…) bijdraagt aan de toeristische aantrekkingskracht en de 

economische bedrijvigheid’, zo groot is de afkeer van Denslagen ten aanzien van de wijze 

268 Ganzeboom, H, Beleving van Monumenten, p 9 

269 Denslagen (2006), p 5 


271 Wagenaar, C., ‘Vlucht uit de werkelijkheid, Belvedere nader bezien’, S&RO, nr. 3 (2003), p 22 

151


waarop de toren de belevingswaarde van de stad verhoogt en daarmee het verleden op een 

optimale wijze commercieel wordt uitgebuit. 272 De marktwerking die aan deze uitbuiting ten 

grondslag ligt, is volgens hem ‘vulgair gebleken. (…) De grote commerciële instellingen 

hebben alleen baat bij een representatieve, imponerende en opzichtige architectuur.’ 273 

Denslagen voegt daar aan toe dat Stadsherstel N.V. met ‘een namaaktoren uit de 

zeventiende eeuw’ een betreurenswaardige bijdrage zou leveren aan het toeristische 

attractiepark waartoe Amsterdam aan het verworden is. 274 ‘Want de reconstructie van de 

Haringpakkerstoren gebeurt niet uit alleszins respectabele cultuurpolitieke motieven, maar 

gewoon om toeristen te trekken,’ onderstreept Vroom de opvatting van Denslagen. 275 

Toerisme wordt door de tegenstanders van de reconstructie dus geenszins gezien als een 

respectabel motief. Sterker nog, Montag noemt de ‘magnetische aantrekkingskracht voor het 

toerisme’ één van de grootste rampen die een stad kan overkomen. 276 Net als Denslagen 

benadrukt ze dat de commercie op zulke plekken het straatbeeld gaat overheersen. 

Het spreekt haast voor zich dat de voorstanders van reconstructies minder negatief over 

toerisme denken. Van Well geeft toe dat het toeristische aspect van de Haringpakkerstoren 

een belangrijke rol speelt. ‘Maar wat is er verkeerd aan toeristen trekken?’, vraagt hij zich net 

als Boshouwers en Rietbergen af. ‘Als je de verkeerde toeristen trekt, zoals nu op die plek 

gebeurt, is dat inderdaad niet zo handig. (…) Maar het is helemaal geen commercieel project.’ 

De Haringpakkerstoren moet volgens Van Well het stukje Amsterdam juist opwaarderen. De 

beheersing over de commerciële aspecten van de reconstructie dreigde hem evenwel bijna te 

ontglippen, toen Van Well in zee wilde gaan met de niet onomstreden projectontwikkelaar De 

Vlieger. Maar ineens schrok hij. ‘Dat zijn zulke zware jongens’, bedacht hij zich, ‘dan word ik 

echt onder de tank gereden.’ De kans is groot dat zij met het project aan de haal waren gegaan 

op een manier die Van Well niet was bevallen. 

Boshouwers, die een lichtbak op een verder representatieve reconstructie van de Donjon al 

te ver vindt gaan, kan hier over meepraten. In de jaren negentig is hem zijn burchtproject 

bijna ontnomen. Tot zijn grote ongenoegen kwamen de projectontwikkelaars met sterk 

commercieel georiënteerde plannen, die weinig meer met de oorspronkelijke Valkhofburcht te 

maken hadden. ‘Het ging alleen maar om de poen. Wat zijn me daar de schellen van de ogen 

gevallen’, zegt Boshouwers over een lunch op de dag dat de projectvoorstellen door een jury 

beoordeeld zouden worden. Hij kon nog net op tijd de stekker uit het losgeslagen project 

trekken, wat hem nog bijna een proces heeft opgeleverd. 277 Aalders, van het Platform tot 

Behoud van het Valkhofpark, heeft echter nog steeds weinig vertrouwen in de goede 

272 Frankfurther (2006), p 20 

273 Denslagen (2006), p 5 

274 Idem 

275 Vroom, W., ‘De Haringpakkerstoren: liever niet’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 29 

276 Montag, S., ‘Einde van de zomer’ in NRC Handelsblad (zaterdags bijvoegsel), 27-08-2005 

277 Volgens Van Well was het bij hem zover waarschijnlijk nooit gekomen. Hij vermoedt dat het Stadsdeel Centrum 

de betreffende grond voor de reconstructie van de Haringpakkerstoren alleen voor een betaalbare prijs ter 

beschikking stelt aan een non-profitorganisatie als Stadsherstel. 

152


bedoelingen van Boshouwers. Volgens hem is ‘de donjon gedoemd een nepkasteel te worden 

met de nodige toeristische santenkraam erom heen.’ 278 En in naam van het Platform 

benadrukt hij geen prijs te stellen op zo’n ‘Van der Valkhofpark in Nijmegen.’ 279 

De Stichting Droogdok Jan Blanken lijkt minder kritiek te hebben gehad op hun 

toeristische aspiraties, ondanks het feit dat zij die nooit onder stoelen of banken hebben 

gestoken. Naast de culturele en educatieve aspecten van het droogdok, heeft de stichting altijd 

naar buiten toe uitgedragen dat het project meer toeristen naar Hellevoetsluis zou moeten 

lokken. Onder de noemer living history is het haar doel om met de restauratie niet alleen een 

stuk cultureel erfgoed te behouden, maar het monument ook daadwerkelijke weer te kunnen 

benutten. Dat moet bereikt worden door net als vroeger boten in het dok op te knappen, maar 

ook door toeristen dit belangrijke stuk geschiedenis van Hellevoetsluis bij te brengen, en te 

laten ervaren. 

Over de uitgangspunten van de stichting en de financiële bijdragen van haar werkgever, 

zegt Erica Happe dat het bevorderen van commercieel toerisme ‘in principe niet het primaire 

doel’ is van het VSBfonds. Als toerisme echter een belangrijk facet is om op lange termijn zorg 

te kunnen dragen voor het onderhoud en behoud van het geheel, dan juicht het fonds dat toe. 

Tenminste, zo sluit ze aan bij Aalders, zolang er niet ‘van alles omheen wordt bedacht om het 

tot een toeristische topattractie te maken.’ Want dan zou het oorspronkelijke monument het 

onderspit kunnen gaan delven, en dat staat haaks op het beleid van haar geldverstrekkende 

organisatie. 

Zoals in subparagraaf 2.3.5 al was aangekondigd, hebben de eerste twee paragrafen van dit 

hoofdstuk over de realisatiefase met name betrekking gehad op de haalbaarheid van de 

plannen voor reconstructie, in bouwtechnische en in financiële zin. De volgende twee 

paragrafen gaan vooral in op de vraag in hoeverre een reconstructie wenselijk is, en of het wel 

of niet past binnen het huidige tijdsgewricht. 

278 Sanderse, W., ‘Nijmeegse donjon nog niet gebouwd’ in Trouw, 04-10-2005 

279 Idem 

153

4.3 Fase 5(c): Echtheid versus namaak 


4.3.1 Geschiedvervalsing 

Volgens het al meerdere malen aangehaalde onderzoek van Ganzeboom, hebben 

monumenten ‘een educatieve waarde, doordat de bezoekers en bewoners van de monumentale 

omgeving er uit kunnen leren hoe de plaats tot stand is gekomen, hoe deze er vroeger uitzag, 

en wat er toen gebeurde.’ 280 Educatie komt ook in vrijwel alle interviews naar voren als 

belangrijk element in de afweging om een verdwenen gebouw wel of niet te reconstrueren. De 

meeste respondenten uiten daarbij hun zorgen over de gebrekkige historische kennis en 

cultuurcompetentie van de gemiddelde Nederlander. 

De discussies rondom reconstructies hebben de potentie een groter publiek bewuster te 

maken van de lokale geschiedenis en de cultuur. Voorstander Jeroen de Groot meldt in de 

Volkskrant dat met de Donjon ‘een gigantische bewustwording’ op gang is gekomen: ‘Negentig 

procent van de Nijmeegse bevolking weet niet wat er hiervoor heeft gestaan. Dat realiseren ze 

zich nu pas.’ 281 Het strijdperk rondom de Donjon blijft duidelijk niet beperkt tot de ivoren 

torens van de professionals. ‘Het debat over de herbouw wordt in elke kroeg gevoerd’, schrijft 

de Gelderlander daarover. 282 

Zowel voor- als tegenstanders vinden de breed gevoerde discussies over het wel of niet 

reconstrueren van een verdwenen monument een positief fenomeen. En voorstanders zien in 

een daadwerkelijk uitgevoerde reconstructie nóg meer mogelijkheden om de kennis over de 

geschiedenis verder te stimuleren. De Jonge zou bijvoorbeeld graag middelbare schoolklassen 

langs laten komen in het Philipspaviljoen. De scholieren zouden daar heel tastbaar in 

aanraking kunnen komen met de wederopbouwmentaliteit van vlak na de Tweede 

Wereldoorlog. Happe heeft een vergelijkbaar idee over de educatieve waarde van de 

reconstructie van het Pomphuis: ‘Mensen kunnen er nu kennis van nemen, en zo een idee 

krijgen van hoe het vroeger was.’ 

Maar de educatieve waarde van een gereconstrueerd monument is omstreden. 

Tegenstanders zijn bang dat de mensen met een reconstructie de verkeerde ideeën meekrijgen. 

Zoals we in de eerste twee paragrafen van dit hoofdstuk zagen, betwijfelen zij ten zeerste of 

een reconstructie van een verdwenen monument een betrouwbaar beeld kan geven van wat er 

daadwerkelijk heeft gestaan. De RACM vreest bijvoorbeeld dat een reconstructie van de 

Donjon ‘op basis van de zeventiende eeuw schilderijen (…) betekent dat er een verwrongen 

beeld ontstaat van de elfde of twaalfde eeuwse situatie en een onvolledig beeld van de 

zeventiende eeuwse schilderijen.’ 283 Als een reconstructie er in het begin nog nieuw uitziet, is 

het probleem van de incorrecte beeldvorming nog te overzien. Voor mensen met een enigszins 

280 Ganzeboom (1982), p 9 

281 Sligter, A., ‘Barbarossa’s bolwerk staat weer bij de Waal’, de Volkskrant, 02-03-2006 

282 Jaspers (14-01-2006) 

283 Laan, M.C. van der, ‘Herbouw donjon Valkhof’ 

154

Het interieur van het Rembrandthuis, ontworpen door De 

Bazel begin 20ste eeuw (eind jaren 90 verwijderd). 


Reconstructie (eind jaren 90) van het oorspronkelijke interieur 

van Rembrandt in het Rembrandthuis. 

geoefend oog is het dan namelijk eenvoudig te constateren dat het niet een echt oud gebouw 

betreft. Maar die situatie verandert na verloop van tijd, stelt Rosendaal. Dan ‘weet niemand 

meer dat het opnieuw is gebouwd, en dus niet echt oud is. Ik erger me daar vreselijk aan. Dan 

krijg je dus geschiedvervalsing.’ 

En geschiedvervalsing druist volgens Roosendaal in tegen de grondslagen van de 

historische wetenschap. Hij zegt ‘op zich niet tegen evocaties van het verleden’ te zijn, maar 

een wetenschapper moet volgens hem wel ‘altijd proberen valse mythes tegen te gaan.’ En 

omdat hij momenteel zo’n valse mythe ziet ontstaan rondom de reconstructie van de Donjon, 

wil hij die ontmaskeren, nu het nog kan. De Engelse architectuurcriticus Martin Pawley lijkt 

op het eerste DOCOMOMO congres in Eindhoven de insteek van Rosendaal te 

onderschrijven: ‘Namaakgeschiedenis verwoest de werkelijke geschiedenis zoals illusies de 

realiteit verwoesten.’ 284 

Om te illustreren hoe echte geschiedenis soms letterlijk plaats heeft moeten maken voor 

namaakgeschiedenis, wordt regelmatig de reconstructie van het interieur van het 

Rembrandthuis aangehaald. Onder druk van ‘de kijkcijferterreur’, zo stelt Kuipers, werd bij die 

reconstructie de belevingswaarde belangrijker gevonden dan de historische waarde van het 

nog aanwezige art nouveau interieur van De Bazel. 285 Naast Kuipers is ook Ottenheym één van 

de respondenten die betreurt dat ‘de hoogstaande architectuur’ van De Bazel heeft moeten 

284 Groenendijk, P., ‘Authentieke ruïnes of levenloze replica’s’, Architectuur/bouwen, vol. 6, nr. 10 1990, p 49 

285 De bekende Nederlandse architect (en multidisciplinair kunstenaar) K.P.C. de Bazel kreeg begin twintigste eeuw 

de opdracht om het zeventiende eeuwse interieur van Rembrandt te reconstrueren. De Bazel gaf echter duidelijk 

een eigen creatieve draai aan het interieur. In 1911 zei hij daarover: ‘Het herhalen van het oude werk, zonder, zoals 

de vroegere meesters, te trachten nieuwe resultaten te bereiken, is eer een bespotting dan eerbiediging van hun 

kunst.’ Ondanks dit (typisch modernistische) statement en protesten vanuit de monumentenzorg, heeft het resultaat 

van de moderne aanpak van De Bazel eind jaren negentig plaats moeten maken voor een nieuwe poging tot 

reconstructie van het interieur van Rembrandt. Het doel van deze recente reconstructie was om op basis van 

historische bronnen zo goed mogelijk te benaderen hoe het interieur er in de zeventiende eeuw uit heeft gezien. 

Het Rembrandthuis is nu één van de weinige woonhuizen in Nederland die het publiek een herkenbaar beeld geven 

van het huiselijke leven van de zeventiende eeuwse gegoede burgerij. (http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/ 

binnenstad/168/rembrandthuis.html & http://www.rembrandthuis.nl/cms_pages/index_sub.php?url=/2004/ geschiedenisrembrandthuis.html&path=2,0&nav_lang=nl:) 

155


wijken voor ‘een theateropstelling, die alleen maar een illusie geeft van wat er is geweest.’ Hij 

vindt dat de wetenschapper de taak heeft ‘de mensen de geschiedenis te vertellen zoals zij echt 

is, en niet zoals zij leuker klinkt.’ 

Dat veel mensen de geschiedenis leuker vinden klinken als een gereconstrueerd monument 

het verhaal achter het verdwenen bouwwerk tastbaar maakt, is voor tegenstanders als 

Ottenheym dus geen reden om hun fiat te geven aan een niet geheel betrouwbare 

reconstructie. Maar de onbetrouwbaarheid van een reconstructie is niet het enige 

geschiedkundige bezwaar dat tegenstanders hebben tegen het terugbrengen van een 

monument dat er niet meer staat. Volgens hen is het nu eenmaal een voldongen, historisch feit 

dat deze monumenten, om welke reden dan ook, zijn verdwenen. En dat feit zou je niet 

moeten negeren, maar accepteren. Weg is weg, het verdwijnen zelf is deel geworden van de 

ware geschiedenis. Pantus noemt een reconstructie om die reden onwaarachtig. Je kunt de 

‘geschiedenis niet wegpoetsen’, vindt hij, ‘ook niet door te doen alsof.’ 286 

Kunsthistorica Roding neemt met betrekking tot de ‘Utrecht’ een vergelijkbaar standpunt 

in. Dat levert haar geregeld het verwijt op dat zij ‘bezoekers van de stad “een aardige beleving” 

ontzeg(t) door sterk te hechten aan aspecten van educatie.’ 287 En educatie betekent voor 

Roding het overbrengen van werkelijke kennis van het verleden. Die wetenschappelijke drang 

naar waarheid wordt door het grote publiek nog wel eens ervaren als elitair. Ottenheym 

spreekt in dat verband echter liever van de voogdtaak van de erfgoedbeheerder: ‘Het is een vak 

waar mensen zes jaar voor hebben doorgeleerd’, waarna ze die kennis dienen te gebruiken om 

mensen met minder verstand van zaken de weg te wijzen. Het is echter niet uitgesloten dat 

vakmensen, juist door die jarenlage opleiding, niet meer inzien dat de waarheid die zij 

verkondigen in feite ook slechts een, weliswaar wetenschappelijk gefundeerde, constructie is. 

De geschiedenis staat ons nooit ter beschikking ‘zoals die in werkelijkheid is geweest. Elke 

generatie schept zijn eigen verleden’, zegt filosoof Petran Kockelkoren. 288 Elke geschiedenis, 

dus ook die van de geleerde historicus, is volgens hem daarom ‘een gemedieerde 

geschiedenis.’ 289 Desondanks claimt menig geschiedkundige dat hij op basis van een 

wetenschappelijk verantwoorde werkwijze de ware geschiedenis kenbaar kan maken. En 

volgens dergelijke wetenschapspuristen doet een reconstructie van een verdwenen monument 

geweld aan hun zorgvuldig geconstrueerde werkelijkheid. Zo’n reconstructie zal immers altijd 

in meer of mindere mate afwijken van het origineel. De initiatiefnemers, en met hen het 

potentiële publiek, vinden dat echter meestal niet zo’n probleem. Zij nemen genoegen met een 

zo geloofwaardig mogelijke evocatie van het verleden. Een (beperkt) aantal wetenschappelijke 

286 Pantus, (1997), p 20 

287 Roding (2004), p 81 

288 Feddes, F. & Graaf, J. de, ‘Ingebouwde geschiedenis, gesprek over weemoed in architectuur en stedebouw’, 

S&RO, nr. 3 (2003), p 14 

289 Idem 

156

De gevelsteen aan de entreezijde van de reconstructie van het 

Pomphuis: ‘1801/ het pompgebouw/ herbouwd/ 2001.’ 


onjuistheden of onzekerheden hoeven bij het bereiken van dat doel voor hen geen enkele 

belemmering te zijn. 290 

Schilderij van René Magritte (1929): ‘Ceci n’est pas une 

pipe’. 

Dat neemt niet weg dat Boshouwers vindt dat het duidelijk moet zijn dat de toekomstige 

Donjon een reconstructie is, en niet de oorspronkelijke toren van Frederik Barbarossa. Hij 

vindt het daarom belangrijk dat ook na de komst van de reconstructie de hele geschiedenis van 

de burcht verteld moet blijven worden, inclusief de betreurenswaardige sloop van de 

reuzentoren. De discussie rondom de reconstructie van de Donjon en de bouw ervan vormen 

dan gewoon een nieuw hoofdstuk in die geschiedenis van het Valkhofpark. 

Naast het vertellen van de verhalen over de Donjon, moet je volgens Boshouwers er ook 

gewoon ‘eerlijk opzetten, reconstructie anno 2010, als hij er dan staat.’ Hij verwijst daarbij 

naar de gevel van het gebombardeerde stadhuis van Nijmegen, waarop netjes het 

reconstructiejaar 1951 staat vermeld. 291 Hij had hier overigens ook naar het de reconstructie 

van het Pomphuis kunnen verwijzen. Naast de ingang prijkt een gevelsteen waarop duidelijk 

staat te lezen: ‘1801/ het pompgebouw/ herbouwd/ 2001.’ 292 Bij de reconstructie van het St. 

Lucasgildehuis ontbreekt een dergelijke aanduiding, en in het ontwerp voor 

Haringpakkerstoren is er vooralsnog evenmin in voorzien. Wel suggereert Van Well 

gekscherend om de tekst ‘Ceci n’est pas une pipe’ op de gevel te laten zetten. Hij verwijst 

daarmee naar het beroemde, gelijknamige kunstwerk van René Magritte. De Franse 

kunstenaar wilde met het schilderij van een pijp aantonen dat een afbeelding van een 

voorwerp nooit het voorwerp zelf kan zijn. Parallel daaraan kan een reconstructie ook nooit 

gelijk staan aan het oorspronkelijke gebouw. Maar, zo denkt Denslagen, zolang je je daar 

bewust van bent, is geschiedvervalsing ‘misschien wat minder erg.’ 

290 David Lowenthal gaat in zijn boek The Heritage Crusade uitvoerig in op dit onderscheid tussen de 

wetenschappelijk georiënteerde ‘history’ en het meer evocatieve ‘heritage’. 

291 Om precies te zijn staat er op de gevelsteen: ‘Hersteld, 1951’. Het stadhuis is nooit helemáál weggebombardeerd. 

De buitenmuren stonden nog grotendeel overeind. 

292 Op de gereconstrueerde façade van het Kinderhuis in Rotterdam staat zelfs, net als op het oorspronkelijke 

gebouw, in grote letters anno 1886 geschreven. Hier heeft men zich kennelijk niet zo druk gemaakt om deze vorm 

van geschiedvervalsing. 

157


Marieke Kuipers is minder mild wanneer ze spreekt over de ‘volksstammen Japanners’ die 

voor een rondleiding naar De Kiefhoek komen (tot verbazing overigens van bewoner Chris 

Hiskemüller). 293 Ze vindt het ergerlijk dat die toeristen allemaal denken dat wat ze zien ‘al 

vijftig jaar oud is. Terwijl dat niet de waarheid is.’ Dat De Kiefhoek er volgens Patijn na de 

reconstructie authentieker uitziet dan ‘de gerenoveerde oude zaak’, doet daar niets aan af. 

Sterker nog, het versterkt het effect van geschiedvervalsing alleen maar. Patijn maakt zich er 

echter niet zo druk over dat hij mogelijk mensen op het verkeerde been zet: ‘Er is niets leuker 

dan het verkeerde been, zeg ik altijd. Mensen noemen dat vervalsing, maar het is gewoon 

spelen met de geschiedenis.’ 

In Ottenheym vindt hij geen medestander van die houding. Die heeft bij de 

Haringpakkerstoren, net als Kuipers bij De Kiefhoek, moeite met de onwetendheid van 

bezoekers en passanten. Vooral toeristen en hun thuisfront zullen denken dat ze op de 

vakantiekiekjes een echte oude toren zien. 294 En op die manier leer je ze volgens Ottenheym 

‘de verkeerde dingen.’ Voor de houten torenspits van Hendrick de Keyser maakt hij overigens 

een uitzondering op deze stelling. Hij denkt dat als de toren er nog had gestaan, het hout nu 

waarschijnlijk toch ‘aan vervanging toe (zou) zijn geweest.’ Reconstructie van dat deel van de 

toren ligt dus veel meer in de algemeen geaccepteerde lijn van restauratie, dan het 

reconstrueren van de delen die waren opgebouwd uit duurzamere materialen. 295 

4.3.2 Kitsch 

Een reconstructie neigt naar (slechte) namaak, zo denken veel tegenstanders. Afkeurend 

spreken zij van kitsch (of pastiche, wat ongeveer op hetzelfde neerkomt). Maar wanneer is iets 

kitsch? Volgens Rietbergen bestaan er geen universele criteria om dat vast te stellen, maar hij 

heeft het idee dat dit besef vooral in de kunstgeschiedenis nog niet helemaal is doorgedrongen: 

‘Er zijn nog steeds veel kunsthistorici die suggereren dat wij wetenschappelijk zouden kunnen 

bepalen wat mooi en lelijk is, en wat je dus wel of niet moet bestuderen.’ En iets dat door 

kunsthistorici als kitsch wordt beschouwd, belandt meestal in de categorie lelijk, of in elk 

geval in de categorie onecht. 

Ottenheym weet ook niet goed hoe hij de term kitsch moet definiëren. Tegelijkertijd weet 

hij wel zeker dat een reconstructie van de gebouwtjes rondom de Haringpakkerstoren een 

‘onzorgvuldig’ en dus kitscherig geheel zal worden. 296 Na lang nadenken doet Rosendaal een 

poging onder woorden te brengen wat hij met kitsch bedoelt: ‘Kitsch is iets willen laten zijn 

wat het niet is, een romantisering. (…) Kitsch is een gevoel zonder echtheid.’ ‘Als persoon’ 

heeft Rosendaal niet zozeer iets tegen kitsch, het kan volgens hem zelfs leuk en charmant zijn. 

293 Es (1995), p 15 

294 Zoals ook maar weinig toeristen weten dat de veelgefotografeerde Campanile aan het San Marcoplein in Venetië 

een herbouw betreft van de oorspronkelijke toren, die in 1902 is ingestort. 

295 Cornelissen-Bakker zegt over het behoud van monumentale houten huizen dat het vooral de houten bekleding is 

die regelmatig vervangen moet worden. Het houten skelet gaat vaak langer mee. 

296 Vooral omdat het beoogde kavel (dat dertig meter verwijderd ligt van het oorspronkelijke kavel) niet genoeg 

ruimte biedt om de gebouwtjes op de oorspronkelijke schaal terug te laten komen. 

158


Zoals het sprookjesachtige kasteel Neuschwanstein, dat vindt hij ‘ook wel leuk om doorheen te 

lopen.’ Maar als wetenschapper vindt hij dat je altijd moet proberen echtheid zo dicht mogelijk 

te benaderen. En met kitsch op de schaal van bijvoorbeeld een Donjon, draai je de mensen 

volgens hem toch ‘een rad voor ogen.’ 

Happe denkt dat het gebruik van het woord kitsch vooral te maken heeft met 

smaakvoorkeuren. ‘Als je meer hebt gezien, kan je ook je smaak anders bepalen. In die zin is de 

term kitsch wel elitair’, denkt zij. Of een reconstructie op de Valkhofheuvel ‘als kitsch of als 

kroon op de Karelstad’ zal worden beschouwd, zal volgens Riehl uiteindelijk ook ‘slechts een 

kwestie van smaak’ zijn. 297 En voor Kees Fens heeft het referendum over de reconstructie van 

de Donjon (zestig procent voor, veertig procent tegen) helder aangetoond dat ‘zestig procent 

van de Nijmeegse bevolking - zo weldadig rood, zo klein van geest’ blijkbaar geen smaak 

heeft. 298 

Smaak of geen smaak, het merendeel van de bevolking heeft zich in dat referendum 

uitgesproken voor het terugkeren van de Donjon in het stadsbeeld. We slaan door in onze 

voorliefde voor oude gebouwen, meent Von den Dunk: ‘Verwordt de behoefte aan 

geschiedenis hier niet tot a-historische kitsch, omdat een deel van het verleden - ook de 

verwoesting en verminking is immers geschiedenis - bewust wordt genegeerd?’ 299 Hij stelt met 

die vraag de maakbaarheid van het verleden ter discussie. En niet alleen in verband met 

reconstructies, ook restauraties moeten het in zijn analyse ontgelden. Want doordat bij elke 

restauratie ‘oud half vergaan bouwmateriaal’ wordt vervangen, wordt uiteindelijk elk ‘zo 

liefdevol gekoesterde monument (…) een materiële kopie met behoud slechts van de 

oorspronkelijke vorm.’ 300 Zo’n kopie zal volgens Von den Dunk altijd in meer of mindere mate 

een weerspiegeling zijn, van hoe we op het moment van reconstructie of restauratie zouden 

willen dat het verleden er uit heeft gezien. En dus niet hoe het echt is geweest. 

In feite illustreert Von den Dunk met zijn kritiek op reconstructies en restauraties heel 

duidelijk zijn materialistische invalshoek. De Jonge noemt ons westerlingen in dat verband 

‘materialisten, in die zin dat wij hechten aan spullen.(…) Onze cultuur gaat voor materialiteit, 

in tegenstelling tot sommige culturen waar het meer gaat om de geest van de dingen.’ 

Denslagen projecteert deze invalshoek vooral op de monumentenzorg. Die zou zich sinds 

omstreden reconstructies als die van Heusden hebben vastgebeten in het belang van de 

materiële substantie van monumenten. 

De mening van Van Herwaarden, oud-secretaris van de Rijkscommissie voor de 

monumenten van de Raad voor het cultuurbeheer, is daar een voorbeeld van. Volgens hem is 

het van belang voor het imago van de monumentenzorg, dat zij zich primair bekommert ‘om 

behoud van het waardevol geachte authentieke relict, niet om de vervalsing.’ 301 En we hebben 

297 Riehl (1997), p 86 

298 Fens (09-03-2006) 

299 Dunk, von der (2006), p 109 

300 Idem, p 108 

301 Herwaarden, G.W. van, ‘Hoe moet het gat aan de Haagse Prinsegracht worden gedicht’, Heemschut, vol. 72 

(1995), afl. 6, p 22 

159

Het 19de eeuwse neoromantische kasteel Neuschwanstein, in 

Duitsland. Gebouwd in opdracht van Ludwig II. 


Geromantiseerde tekening van de verdwenen Sint Janspoort 

in Haarlem, gemaakt door Anton Pieck. 

ook al meerdere malen gezien dat Kuipers de reconstructie van De Kiefhoek vooral afwijst 

omdat er geen materiële substantie bij bewaard is gebleven. Patijn vindt echter dat de 

monumentenzorginstellingen met dat primaat van de bouwsubstantie, en aanverwante 

veronachtzaming van bouwtypologieën en de structuren van plannen, teveel in de klassieke, 

negentiende-eeuwse monumentenzorg zijn blijven steken. Denslagen begrijpt dat 

conservatisme van de monumentenzorg wel. ‘Kijk’, zegt hij, ‘je hebt een bepaalde vakopvatting 

en het duurt lang voordat je die los kan laten. Terwijl de rest van de wereld al verder is, zitten 

de professionals nog vast gekit.’ 

Patijn vindt het niettemin nodig dat de monumentenzorg inziet, dat modernistische bouw 

nu eenmaal anders in elkaar steekt dan traditionele bouw. En daarom moet moderne 

architectuur volgens hem ook anders benaderd worden als er restauraties of reconstructies aan 

de orde zijn. De Jonge vraagt zich in datzelfde kader af, of je bij ‘industrieel vervaardigde 

producten’ nog wel kan spreken van authenticiteit. Immers, wat is bij een industrieel product 

het oorspronkelijke materiële exemplaar? Elk exemplaar is min of meer een exacte kopie. Qua 

oorspronkelijkheid telt bij zo’n product dus niet zozeer het unieke materiële object, maar het 

ontwerp of concept. En aangezien er in modernistische gebouwen meer gebruik is gemaakt 

van industrieel vervaardigde bouwelementen dan in traditionele gebouwen, heeft dat ook 

invloed op de authenticiteit van de materiële substantie van dat soort bouwwerken. 302 Dit is 

ook één van de redenen waarom vooral architecten geneigd zijn een reconstructie van een 

modernistisch gebouw minder snel kitsch te noemen, en dus eerder goed te keuren, dan een 

reconstructie van een traditioneel gebouw. 

4.3.3 Anton Pieck, decorbouw & Disneyficatie 

Bernard Hulsman constateert dat bij kritieken op reconstructies van traditionele 

gebouwen, zoals die van de Donjon of het St. Lucasgildehuis, regelmatig de term Anton Pieck 

klinkt: ‘Anton Pieck (1895-1978) leeft. Telkens als er een plan voor de herbouw van een 

eeuwenoud maar verdwenen gebouw opduikt (…) valt al gauw de naam van de tekenaar die 

bekend werd om zijn Rothenburg-ob-der-Tauber-achtige stadsgezichten vol vakwerkhuizen 

302 Al zagen we zagen in subparagraaf 4.1.2 dat dit in de praktijk soms nogal tegenvalt. 

160


en gezellige kinderkopstraatjes.’ 303 Voor veel tegenstanders van reconstructies is Anton Pieck 

het toppunt van kitsch. Hulsman verbaast zich erover dat de term in de besprekingen van 

reconstructies van beroemde twintigste-eeuwse gebouwen vrijwel altijd achterwege blijft. 

Waarom wordt de ene reconstructie (door de professionals) gezien als kitsch, en de ander niet? 

Waarschijnlijk heeft dit onder andere te maken heeft met het hierboven beschreven argument 

dat authenticiteit bij modernistische ontwerpen minder van belang is. Voor Cornelissen- 

Bakker is het selectieve gebruik van de term Anton Pieck ‘vanuit de opvattingen van de 

architecten’ wel te begrijpen, maar ze denkt ‘dat het voor het grote publiek niet begrijpelijk is.’ 

Boshouwers heeft hier ook zo zijn ideeën over. Reconstructies van niet-modernistische 

gebouwen passen volgens hem niet bij de heersende smaak van architecten: 'Het lijkt erop 

alsof bouwkundestudenten op hun eerste college geleerd krijgen, dat wanneer architecten iets 

onwenselijks zo gauw mogelijk naar de prullenbak willen verwijzen, Anton Pieck erbij 

gehaald moet worden.’ 

Wytze Patijn zegt Anton Pieck wel mooi te vinden: ‘Om er maar een beetje vanaf te zijn, 

want ik vind het echt een kulargument.’ Voor of tegen historiserend bouwen zijn is voor hem 

niet zozeer de kwestie: ‘Het gaat om kwaliteit, (…) het gaat er om op welke wijze je het doet.’ 

Patijn benadrukt overigens wel dat de geïdealiseerde ‘superromantiek’ van Anton Pieck niet 

van toepassing is op de reconstructie van De Kiefhoek. Hij zegt namelijk het ontwerp van Oud 

zo precies mogelijk gevolgd te hebben, zonder daarbij in een geïdealiseerd beeld van het 

modernisme te vervallen. Voorham zegt iets vergelijkbaars. Volgens hem ontsnapt ook de 

reconstructie van het Pomphuis aan de term Anton Pieck, ‘omdat het exact hetzelfde is als wat 

er gestaan heeft. Het kan daarom net’, stelt hij tevreden vast. 

Van buiten lijkt er inderdaad weinig verschil tussen de reconstructies van De Kiefhoek en 

het Pomphuis, en de oorspronkelijke gebouwen waar ze op zijn gebaseerd. Aan de binnenkant 

is er echter bij beide projecten veel veranderd. Dat is voor sommige tegenstanders een reden 

om dergelijke reconstructies negatief af te schilderen als decorbouw. In deze karakterisering 

komt weer het functionalistische dogma naar voren, dat de gevel moet corresponderen met 

wat er achter ligt. Omdat hij voor zijn nieuwe woningtypen steeds ‘de vierkante millimeter 

benadering van Oud als uitgangspunt (heeft) genomen’, vindt Patijn dat de wijzigingen in De 

Kiefhoek geen enkele afbreuk hebben gedaan aan dat verband tussen de gevel en functie. 

Degene die De Kiefhoek decorbouw noemt, heeft volgens hem daarom geen idee ‘wat 

uiteindelijk de basis is geweest voor de hele typologie.’ 

Patijn is bovendien van mening, dat de zuiverheiddiscussie over het verband tussen gevel 

en functie in feite onzinnig is. De keren dat hem door welstandscommissies decorbouw is 

verweten, was hij daar dan ook niet erg van onder de indruk. Het gaat Patijn om het beeld, en 

als dat met een gereconstrueerde gevel opgewekt kan worden, dan moet dat in bepaalde 

gevallen kunnen: ‘Soms ben ik het er wel mee eens dat namaken kitscherig is, maar soms is een 

decor gewoon heel erg op zijn plaats.’ Het hoeft dus niet te verbazen dat Patijn geen moeite 

heeft met de reconstructie van het St. Lucasgildehuis. En Molenaar kan het ook niet zoveel 

303 Hulsman, B., ‘Anton Pieck als bouwmeester’ 

161


De Vliegende Hollander, de nieuwste attractie van de Efteling. Een 

achtbaan in een geromantiseerd 17de eeuws haventje. Geopend in 2007. 

schelen dat zijn gevelreconstructie door sommigen een decor wordt genoemd. Zelf noemt hij 

het St. Lucasgildehuis desgevraagd ‘conceptueel verantwoorde decorbouw.’ 

Een replica van de Sneekerpoort in het Holland 

Village in Shenyang. 

Met het feit dat dergelijke reconstructies niet veel meer zijn dan driedimensionale foto's, 

moet je volgens Denslagen maar genoegen mee nemen: ‘Meer dan dat kan het nooit worden. 

Maar dat geeft niet, want je hebt toch iets.’ En dat is voor de voorstanders meestal beter dan 

niets. Tegenstanders denken daar uiteraard anders over. Hierboven stond al beschreven dat 

Ottenheym het ontwerp van Van Well voor de rok van de Haringpakkerstoren ronduit 

kitscherig vindt. Daar voegt hij, in het verlengde van de term decorbouw, de aanduiding 

operettebouw aan toe: ‘Dat is leuk voor tijdelijk. In de Stopera is dat enig, om daar een veldslag 

of zo uit te voeren. Maar dat moet je niet permanent als een serieuze architectuur aan de stad 

willen toevoegen. Dan zadel je hele generaties op met een kermistent.’ 

Naast de begrippen kitsch, Anton Pieck en decorbouw, gooien tegenstanders als 

Ottenheym ook regelmatig de term Disneyficatie in de strijd. Ze bedoelen daarmee dat veel 

reconstructies niet boven het bedenkelijke niveau uitkomen van platte attracties, die normaal 

gesproken alleen te vinden zijn in pretparken als Disneyland en de Efteling (waar Anton Pieck 

overigens halverwege de twintigste eeuw het beroemde sprookjesbos voor ontwierp). 304 Zulke 

parken weten volgens Kuipers op allerlei manieren een aangename sfeer te creëren. En die 

sfeer kan wel heel suggestief zijn, maar representeert vrijwel nooit de waarheid. 

Zo heeft de Efteling in het voorjaar van 2007 een nieuwe achtbaan geopend. Om deze 

achtbaan heen is ‘met oog voor detail’ een ‘pittoresk haventje’ nagebouwd. 305 Dat omvangrijke 

decor moet de sfeer oproepen van de zeventiende-eeuwse woonomgeving van VOC kapitein 

Willem van der Decken, beter bekend als de legendarische Vliegende Hollander. ‘Je waant je 

in de zeventiende eeuw’, is het commentaar van journalist Leen Vervaeke op de ‘prachtig 

304 De Volkskrant heeft onlangs een online platform gelanceerd, waar met inbreng van burgers de actuele 

vraagstukken in de ruimtelijke ordening op een rij worden gezet. Op deze zogeheten Ruimtelijke Agenda stelt het 

‘panel van wijzen’, een commissie samengesteld uit professionals uit de wereld van de ruimtelijke ordening: ‘Alles 

in de openbare ruimte moet een belevenis zijn, anders vinden we er niks aan.’ Met deze stelling probeert het panel 

aandacht te vragen voor de oprukkende behoefte aan belevenissen in onze leefomgeving. (http://extra.volkskrant.nl/interactie/ruimtelijkeagenda/vraagstukken.php#Alles_in_de_openbare_ruimte_moet_een_belevenis_zijn% 

2C_anders_vinden_we_er_niks_aan_) 

305 Vervaeke, L., ‘Splash met zeegeur’, in de Volkskrant (de Verleiding), 31-03-2007 

162


vormgegeven’ attractie. 306 Maar een wetenschappelijk verantwoorde reconstructie van een 

zeventiende-eeuwse havenstad is het natuurlijk niet. Riehl moet een dergelijk beeld in haar 

achterhoofd hebben gehad, toen ze vreesde dat het publiek niet genoeg te weten zou komen 

over de wetenschappelijke twijfels van het Valkhofburchtproject van Boshouwers. En daarom 

schreef ze over de toekomst van het Valkhofpark: ‘Een nieuwe Efteling is geboren.’ 307 

In pretparken wordt bij de vormgeving van de attracties de fantasie over het algemeen een 

grote rol toebedeelt. Dat is veel minder het geval in de twee Holland Villages in China 

(Shenyang) en Japan (Nagasaki), waar tegenstanders van reconstructies ook regelmatig in 

negatieve zin naar verwijzen. Net als in het Haagse Madurodam, zijn in de Holland Villages de 

hoogtepunten van de Nederlandse architectuur nagebootst en samengevoegd tot een bont 

geheel. Het verschil met de sterk gekrompen gebouwtjes in Madurodam is echter, dat ze in 

Azië hun reconstructies bouwen in een schaal van één op één. 308 En Nederland blijft evenmin 

van die praktijk verstoken, tot spijt van de tegenstanders. 

Uit de reconstructie van De Kiefhoek blijkt volgens Paul Meurs ‘hoe dicht het Nederlandse 

erfgoed bij de gecomponeerde werkelijkheid van het Nagasaki Holland Village in Japan 

staat.’ 309 En Denslagen denkt dat ook de Haringpakkerstoren niet zou misstaan in Nagasaki. 310 

Met betrekking tot diezelfde Haringpakkerstoren verwijst Kloos naar dat andere Holland 

Village, in Shenyang. Daar hebben de Chinezen, naast de onvermijdelijke molens en 

grachtenpandjes, ook het Amsterdamse Centraal Station, het Haagse Vredespaleis en de 

Waterpoort van Sneek nagebouwd. Voor Kloos tonen de plannen voor de Haringpakkerstoren 

op Amsterdamse bodem aan dat de cultuurkloof tussen Nederlanders en Chinezen nog maar 

slechts een illusie is. We hoeven volgens hem niet meer bang te zijn voor hun komst, want, zo 

blijkt, ‘China is allang hier.’ 311 

4.3.4 Creativiteit 

Recht tegenover begrippen als kitsch en namaak, staan termen als authenticiteit en 

creativiteit. Zo kritisch als veel professionals zich uitlaten over het Anton Pieckgehalte van 

reconstructies, zo positief zijn ze vaak over de creativiteit van hedendaagse architecten. De 

monumentenzorg en de architectenwereld hebben hier ieder zo hun eigen motivatie voor. Dat 

verschil in motivatie komt vooral voort uit de dubbele betekenis van het begrip authenticiteit, 

zoals dat in subparagraaf 2.1.6 is uitgelegd. De monumentenzorg wil vooral geen verwarring 

over de materiële oorspronkelijkheid van een gebouw. Met andere woorden, ze beschermt de 

authentieke status van monumenten. Reconstructies zouden het geloof in de ware 

authenticiteit van gebouwen in diskrediet kunnen brengen, en daarom geeft de 

306 Vervaeke (31-03-2007) 

307 Riehl(1997), p 69 

308 Het onderlinge verschil tussen de Aziatische Holland Villages is dat die in Nagasaki een attractiepark betreft, 

terwijl het Holland Village in Shenyang bedoelt is als woonwijk. 

309 Meurs (1995), p 5 

310 Denslagen (2006), p 10 

311 Kloos, M., ‘Redactioneel’ 

163


monumentenzorg meestal de voorkeur aan hedendaagse ontwerpen boven reconstructies van 

verdwenen monumenten. De architectenwereld heeft met name de authenticiteit in de 

betekenis van hedendaagse expressie erg hoog in het vaandel staan. Om die reden is zij er op 

gebrand de architect van vandaag zoveel mogelijk creatieve ruimte te geven. En plannen voor 

reconstructies staan dat uitgangspunt (letterlijk en figuurlijk) in de weg. 

Van Well denkt dat de opstelling van de architectenwereld een gevolg is van de 

moralistische instelling van de kunstwereld, waarbij originaliteit (in de zin van het creëren 

van iets nieuws) de moraal dicteert. Hij stelt dat vooral in de schilderkunst ‘de ene stroming 

over de andere heen buitelt.’ In de architectuur is de roep om originaliteit echter niet veel 

minder, betoogt Patijn. In zijn dagelijkse praktijk als architect en stedenbouwkundige heeft hij 

het gevoel gekregen ‘dat de architecten zelf het idee hanteren dat hun werk altijd origineel 

moet zijn en bovendien op moet vallen. En dat is meestal ook wat er van hen wordt gevraagd.’ 

Voor zichzelf sprekend vindt Patijn ‘dat architectuur op bepaalde plekken best heel erg 

markant mag zijn’, maar je moet volgens hem ‘natuurlijk niet op elke hoek van de straat een 

drol willen draaien.’ 

Boshouwers denkt dat veel architecten tegen reconstructies zijn, omdat daarin ‘geen eer te 

behalen valt.’ Van Well toont zich een uitzondering op die regel. Hij zegt er niet onder te 

lijden dat zijn reconstructie van de Haringpakkerstoren door de meeste vakbroeders niet wordt 

gezien als echte, originele architectuur: ‘Ik hoef daar niet zo nodig mijn handtekening op te 

zetten. Zo van, kijk eens wat ik kan.’ 

Bovendien, vraagt directeur Wim Eggenkamp van Maatschappij Stadsherstel zich af, 

‘waarom zou de originaliteit van Hendrick de Keyser het moeten afleggen tegen die van een 

architect uit deze eeuw?’ 312 Omdat ‘iedere reconstructie een onzuivere zaak’ is, zou Piet 

Reijenga (oud-secretaris van de provinciale commissie van Heemschut) uit ‘ethisch oogpunt’ 

daarop antwoorden. 313 En hij zou daaraan toevoegen dat een architect niet terug hoort te 

grijpen op de grammatica van het verleden: ‘Er zijn toch ook geen hedendaagse componisten 

die componeren á la Buxtehude?’ 314 Ondersteund door dergelijke argumenten legt Reijenga de 

architect een artistieke plicht op, die niet is te rijmen met reconstructies. 

Een architect is echter geen autonoom kunstenaar, die werkt voor zichzelf of voor een 

beperkt cultuurcompetent publiek. Architectuur, zo citeert Paul Groenendijk de eerste 

Architectuurnota van het voormalige ministerie van WVC, is voor de burger ‘vaak de meest 

indringende ontmoeting met de toegepaste kunst.’ 315 Cornelissen-Bakker vindt het daarom van 

belang dat er debat wordt gevoerd over hoe de publieke ruimte met gebouwen vormgegeven 

wordt, vooral ‘als men iets bouwt dat zich nog helemaal moet bewijzen.’ Het is voor haar een 

teken van goed bestuur als je het publiek daar in betrekt, en rekening houdt met zijn mening. 

Toch moet een architect volgens haar wel de kans krijgen mensen te overtuigen van hun 

312 Eerenbeemt (31-08-2005) 

313 Franssen, B., ‘Hedendaagse componisten componeren toch ook niet à la Buxtehude’, vol. 72 (1995), afl. 6, p 20 

314 Idem 

315 Groenendijk, P., ‘Authentieke ruïnes of levenloze replica’s’, Architectuur/bouwen, vol. 6, nr. 10 1990, p 51 

164


creatieve kwaliteiten. Denslagen vindt eveneens dat er ruimte moet zijn voor de creativiteit 

van architecten, maar dan wel buiten de historische stadscentra. Daar is de architect wat hem 

betreft ‘zo vrij als wat. (…) Gelukkig maar.’ 

De autonomie van de kunstenaar wordt niet alleen beperkt door het feit dat architectuur 

zich (meestal) in de openbare ruimte manifesteert. Patijn wijst er op dat er in een gebouw 

‘gewerkt en geleefd’ moet kunnen worden, en Molenaar benadrukt dat je ‘als architect sinds 

jaar en dag afhankelijk bent van het economische krachtenspel.’ Het gaat beiden echter te ver 

om te zeggen dat een architect daarom helemaal geen kunstenaar is. Volgens Patijn heeft 

vooral de vormgevende kant van architectuur ‘in beginsel een artistieke grondslag.’ Molenaar 

denkt daarentegen dat de creativiteit van de architect niet zozeer in de vormentaal zit, maar in 

het concept. 

En zo heeft hij ook zijn ontwerp van het St. Lucasgildehuis benaderd. De reconstructie van 

de gevel was voor hem geen op zichzelf staand doel van het ontwerp. Het was onderdeel van 

een totaalconcept, dat wel degelijk aan de inventiviteit van hemzelf is ontsproten. 316 Dat het 

voor een kunstenaar ‘hoe dan ook niet veroorloofd’ zou zijn ‘in herhalingen te vallen’, zoals 

J.M. Herfst in zijn doctoraalscriptie beschrijft, vindt Molenaar een heel beperkt ‘modern 

romantisch beeld van de kunstenaar.’ 317 En daarmee komt hij erg dicht bij de titel en inhoud 

van het boek Romantisch modernisme van Denslagen. 

Dat modern romantische beeld blijkt echter hardnekkig. Bij veel van de casussen wordt het 

idee geopperd, om in plaats van de reconstructie, hedendaagse architecten een eigentijds 

bouwwerk te laten ontwerpen, al dan niet aan de hand van een prijsvraag. In subparagraaf 

4.1.3 is al besproken hoe Ottenheym en de welstandscommissie met dergelijke voorstellen een 

alternatief willen bieden voor het ontwerp van Van Well, die met zijn interpretatie van de 

huisjes rondom de Haringpakkerstoren het historische beeld terug wil brengen. Maarten Kloos 

gaat echter nog verder. In tegenstelling tot Ottenheym en de welstandscommissie, die zich nog 

wel kunnen vinden in de historisch verantwoorde reconstructie van de spits van Hendrick de 

Keyser, wil Kloos dat Stadsherstel de gehele reconstructie afblaast. Het zou volgens hem ‘van 

meer ambitie en creativiteit’ getuigen als Stadsherstel bijvoorbeeld studenten van de Academie 

van Bouwkunst de opdracht zou geven op die locatie een eigentijdse landmark te 

ontwerpen. 318 

Voor de Donjon klinken vergelijkbare geluiden. Rosendaal zou bijvoorbeeld al veel minder 

moeite hebben met een transparante donjon van glas, dan met een stenen reconstructie. En 

zelfs Rietbergen, fervent voorstander van de reconstructie van de Donjon, heeft een voorstel 

gedaan dat afwijkt van het rechtlijnige pad van Boshouwers. Die laatste wil de Donjon zo 

letterlijk mogelijk terug wil zien, of anders niets. En daarom zal hij niet blij zijn geweest met 

316 Van Well is niet zo enthousiast over die conceptuele werkwijze van Molenaar. Hij vindt dat typisch iets voor 

architecten: ‘Ze moeten weer hun ding doen en er een concept overheen te gooien.’ 

317 Herfst, J.M., Nieuw tussen oud: aanpassingsproblematiek bij nieuwbouw in opengevallen gaten in historische 

binnensteden (Doctoraalscriptie), Kunsthistorisch Instituut Universiteit van Amsterdam, Amsterdam 1981, p 68 

318 Kloos, M., ‘‘Terugbouwen’, Wat een vreselijk woord’, Amstelodamum, 93-1 (2006), p 25 

165

De (derde) Delftse Poort in Rotterdam, 

ontworpen door De Swart (1772). 


De Nieuwe Delftse Poort (1995). Het kunstwerk van Cor Kraat is gebaseerd op de 

(derde) Delftse Poort. In en rond het staketsel staan fragmenten van het origineel. 

het idee van Rietbergen, om het silhouet van de toren met een permanente versie van het 

tijdelijke stalen staketsel in het stadsbeeld terug te brengen: ‘Dan wordt er dus niet herbouwd 

in steen, maar in een duurzaam en dragend materiaal’, aldus Rietbergen. 

In Rotterdam is aan het Pompenburg met een vergelijkbaar uitgangspunt het silhouet van 

de verdwenen Delftse Poort teruggebracht in het stadsbeeld. In de jaren negentig ontwierp 

kunstenaar Cor Kraat met stalen profielen op schaal een moderne, transparante interpretatie 

van het oude bouwwerk uit 1772, dat aan oorlogsschade ten onder was gegaan. 

Maar lang niet iedereen is te spreken over het resultaat van deze authentieke, artistieke 

expressie. En dat ondersteunt het pleit voor rechtlijnigheid van Boshouwers. Aan een 

hedendaagse interpretatie van een reconstructie hangt immers altijd het risico dat die 

interpretatie niet bevalt. Zelfs Peeters, een uitgesproken tegenstander van een reconstructie op 

het Valkhof, waarschuwt voor een grote teleurstelling bij het publiek: ‘Dan komt bij 

architecten -professionele optimisten als zij nu eenmaal zijn- al gauw het plan op om althans 

een evocatie van het silhouet der hoofdvormen in moderne materialen en technieken te 

beproeven.’ 319 En in plaats van de toren die de Nijmeegse bevolking kent van de vele 

afbeeldingen, krijgt ze dan ‘een kinderachtig spel met transen en kantelen’ voorgeschoteld, of 

anders ‘post-modernistische ego-trips van Aldo Rossi en James Sterling, die oude vormen 

ironiseren en uit balans toepassen in nieuwe ruimtelijke fantasieën.’ 320 

Projectontwikkelaar Ton van Dam heeft wat dat betreft meer vertrouwen in hedendaagse 

architecten dan Peeters. Het liefst zou hij Rob Krier, de vermaarde aanhanger van het 

hedendaags traditionalisme, aan de slag laten gaan met de ‘Utrecht’. 321 ‘Zo van: “dit was de 

“Utrecht” en die willen we herkenbaar terughebben”.’ 322 Vervolgens zou Krier volgens van 

Dam ‘een symbiose moeten maken tussen het verleden en het heden.’ 323 

319 Renaud (1988), p 245 

320 Idem 

321 Rob Krier is in Nederland vooral bekend van zijn stedenbouwkundige plan voor de Resident in Den Haag. 

322 Dam, T. van, ‘A la de “Utrecht”’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, 


323 Idem 

166

Een modernistische trappentoren (midden) in Bergisch 

Gladbach, op de plek waar eens een donjon stond. 


Het Cornell Performing Arts Centre van post-modernist 

James Sterling, Ithica NY. 

Dergelijke plannen hebben bij reconstructie van de Pomphuis niet gespeeld. Jurgens 

vermoedt wel, dat er meer kritiek had geklonken als de Stichting Droogdok Jan Blanken niet 

met een letterlijke nabootsing was gekomen, maar met een eigentijdse interpretatie. Dat wil 

niet zeggen dat er binnen de Stichting Droogdok Jan Blanken geen waardering bestaat voor 

hedendaagse architectuur. Voorham vertelt dat ze van de eerdergenoemde interpretatie van de 

verdwenen werkplaats ‘een heel eigentijds gebouw’ wilde maken, ‘als tegenhanger van dat 

tweehonderd jaar oude monument.’ In 2004 heeft de RACM nog een positief advies over dat 

plan uitgebracht. Daarin stelde de RACM dat er met de zeer eigentijdse vormgeving en het 

eigentijdse materiaalgebruik ‘een duidelijk tijdsbeeld wordt gecreëerd.’ 324 En, zo ging het 

advies verder, ‘omdat de eigentijdse vertaling van een historisch gegeven hier zorgvuldig is 

uitgewerkt, bestaan er geen overwegende bezwaren tegen dit plan.’ 325 Met die conclusie ging 

de RACM echter lijnrecht in tegen de lokale monumentencommissie, die wel degelijk 

bezwaren zag. Maar dat is momenteel niet meer zo van belang. Dankzij het besluit van de 

stichting om de bouw van de werkplaats uit te stellen, en wanneer hij er toch komt een meer 

ingetogen vormgeving toe te passen, is (voorlopig) de angel uit dat conflict. 

Dat laat onverlet dat het wel of niet eigentijds zijn van een gebouw aanleiding kan zijn 

voor diverse en regelmatig conflicterende meningsuitingen, ook (of juist) als de discussie gaat 

over reconstructies. Is een eigentijds gebouw beter dan een historiserende reconstructie? En 

wanneer is een gebouw eigenlijk eigentijds? Maakt het gebruik van strakke gevels van glas en 

staal een gebouw eigentijdser dan het gebruik van hout, baksteen en ornamenten? In de 

volgende, en tevens laatste paragraaf van de data-analyse, komen de achtergronden van 

dergelijke vraagstukken ruimschoots aan bod. 

324 Anoniem, ‘Rijk akkoord met “zeer eigentijds” bouwen bij Hellevoets droogdok’ in Rotterdams Dagblad, 13-01- 

2004 

325 Idem 

167

4.4 Fase 5(d): Tijdsgeest 

4.4.1 Eigentijdsheid 


Vanaf het eind van de negentiende eeuw maakte het modernistische gedachtegoed een 

gestage opmars in de westerse architectuur. Zoals in de subparagrafen 2.1.3 en 2.1.4 staat 

beschreven, stond de mensheid in de twintigste eeuw voor grote uitdagingen. Aanhangers van 

de modernistische architectuur dachten in de industrialisatie het kompas gevonden te hebben, 

dat ze de weg zou wijzen naar een betere toekomst. De utopie van de vooruitgang werd steeds 

sterker, en (moderne) architectuur en stedenbouw waren ‘lange tijd het domein bij uitstek 

waar de utopische verbeelding gestalte kreeg.’ 326 Het vooruitgangsdenken (en functionalisme) 

dat daar uit voortkwam, botste echter met de werkwijze van de traditionalisten, die de 

architectuur van het verleden nog steeds zagen als een belangrijke inspiratiebron voor hun 

ontwerpen. 

En ook de maatschappij moest in het begin ‘nog niks van de modernen hebben’, zoals Van 

Well het stelt. Pas in de jaren vijftig, na een hevig gevecht met de traditionalistische 

uitgangspunten van onder andere Henri Evers en Granpré Molière, hadden ze ‘het pleit wel 

gewonnen en werd alles rigoureus anders. (...) De hele wetgeving, de volkshuisvesting, alles 

werd helemaal op het modernisme ingesteld’, aldus Van Well. Tegen deze achtergrond is een 

hele generatie architecten opgegroeid, die volgens Van Well niet beter weet dan dat 

functionaliteit het enige zuivere criterium van goede architectuur kan zijn. En ‘in het 

onderwijs, zoals dat nog steeds in Delft wordt gegeven’, zegt Kuipers, zijn de modernisten ‘nog 

steeds de grote helden.’ Met als gevolg dat het modernisme volgens Patijn ‘nog immer’ van 

grote betekenis is ‘voor de huidige architectuur in Nederland.’ 327 

De postmodernisten en hedendaagse traditionalisten hebben diverse pogingen gedaan de 

modernistische dogma’s te ontmaskeren en te weerleggen, maar slechts een beperkte groep 

professionals is door deze architectuurtheoretische schermutselingen op een wezenlijk ander 

pad gebracht. ‘Een groot deel van de architectenwereld denkt volgens vaststaande recepten’, 

zegt Patijn. En die recepten komen nog altijd voor een groot deel uit het kookboek van het 

modernisme (de ene keer onder de noemer neo-modernisme, dan weer betiteld als 

supermodernisme, enzovoorts). 328 

Het devies om vooral vooruit te blijven kijken werkt daarom tot op de dag van vandaag 

door in de ruimtelijke ordening. Zo constateert Ries van der Wouden van het Ruimtelijk 

Planbureau een duidelijke scepsis onder de intellectuele collegae, wanneer het gebruik van het 

verleden in de hedendaagse stedenbouw ter sprake komt. Voor die collega’s is het een 

326 Feddes & Graaf, de (2003), p 10 

327 Patijn (1993), p 7 

328 Patijn pleit ervoor om in de bouwkundeopleidingen meer aandacht te besteden aan sociologie en 

architectuurgeschiedenis, zodat de studenten meer oog krijgen voor niet-moderne invloeden. Zijn recente 

aanstelling als decaan van de faculteit Bouwkunde aan de TUDelft geeft hem de kans deze ambitie waar te maken. 

168


intellectuele hoofdzonde om ‘met je rug naar de toekomst’ te gaan staan, ‘ook in het tijdperk 

van het postmodernisme.’ 329 

In dit kader worden initiatiefnemers van reconstructies er regelmatig van beschuldigd 

teveel achteruit te kijken. Achteruitkijken werkt verlammend, zo is de gedachte. Roding stelt 

bijvoorbeeld dat we niet verder komen door te treuren over het verdwijnen van ‘de Utrecht’. 

Men kan volgens haar beter ‘veelbelovende jonge architecten de kans (…) geven binnen de 

context van de oude stad een nieuw gebouw te ontwerpen, zo nieuw als de “Utrecht” ruim een 

eeuw geleden.’ 330 En Jan de Heer vindt dat in de Amsterdamse binnenstad actuele vormen van 

architectuur (waaronder ook hoogbouw) net zo’n kans zouden moeten krijgen als Hendrick de 

Keyser en zijn tijdsgenoten kregen gedurende de hoogbouwhausse in de Gouden Eeuw. 

‘Waarom zou een stad uit de vroege zeventiende eeuw wel in zeer korte tijd mogen worden 

getooid met hoogbouw en zou dat aan onze huidige steden moeten worden onthouden?’, 

vraagt hij zich vertwijfeld af. 331 

Een veelgebruikt argument om geen gehoor te geven aan het pleit van De Heer om een 

modernistische variant van de zeventiende-eeuwse kroon van Amsterdam te laten bouwen, is 

het al meerdere malen geconstateerde feit dat het grote publiek nog nauwelijks warm loopt 

voor moderne architectuur. En daar komt bovenop, dat modernistische inbreuken op de 

historische binnensteden al helemaal niet worden gewaardeerd. ‘De man met de pet’, zo is de 

overtuiging van Denslagen, is nu eenmaal ‘conservatiever ten aanzien van architectuur dan de 

professional. (…) Een modern gebouw komt voor hem van een andere wereld. Dat kan hij niet 

waarderen.’ Hij vindt dat de professionals, zowel architecten als de monumentenzorg, meer 

zouden moeten luisteren naar de wensen van de gewone man. 

Daar lijkt het de afgelopen eeuw inderdaad nogal aan te hebben geschort. ‘Maar al te vaak 

waren modernisten zo verblind door de verheerlijking van technologie en wetenschap, dat ze 

juist de wensen van de gewone man over het hoofd zagen’, schrijft ook de Volkskrant over het 

gat in het blikveld van het (vroege) modernisme. 332 Vaak reageren aanhangers van het 

modernisme op die aantijging door te zeggen dat het grote publiek simpelweg geleerd moet 

worden moderne architectuur te waarderen. Patijn denkt ook dat de waardering voor moderne 

architectuur bij het grote publiek sterk zal toenemen als ze er meer over te weten komen. 

Voor hem is het daarom vooral een kwestie van een gerichte smaakontwikkeling van het volk, 

waarbij een belangrijke rol weggelegd zou moeten zijn voor architectuurinstellingen als het 

NAi. 333 Op die manier kan volgens Patijn voorkomen worden dat ‘de terreur van de kijkcijfers’, 

329 Wouden, R. van der, ‘Een verlangen naar boulevard en agora, weemoed in het denken over het publieke 

domein’, S&RO, nr. 3 (2003), p 35 

330 Roding (2004), p 81 

331 Heer, de (2000), p 32 

332 Junte, J., ‘Niets ontsnapt aan de invloed van modernisme’ in de Volkskrant, 24-04-2006 

333 Patijn vindt de architectuurcentra, en in het bijzonder het NAi, momenteel nog te elitair. Ze zouden te veel 

alleen een centrum voor de vakontwikkeling willen zijn, en zich daardoor niet genoeg mengen in het publieke 

debat. 

169


Het met de historische omgeving contrasterende kantoorgebouw van Ben 

van Berkel (1996), aan de Amsterdamse Nieuwezijds Kolk. 

oftewel ‘de patat- en colacultuur’, ook in de vormgeving gaat heersen. ‘Want dat is het grote 

gemiddelde’, zegt hij. ‘Dat is de terreur van de middenklasse.’ 

De entree van het Nederlands Architectuurinstituut 

(NAi) in Rotterdam. 

Architecten hebben een moeilijke keuze te maken. Moeten ze hun eigen, vaak 

modernistisch georiënteerde visie op architectuur blijven etaleren, in de hoop dat het grote 

publiek daar uiteindelijk toch wel aan zal wennen (en wellicht uiteindelijk ook zal gaan 

waarderen)? Of kunnen ze zich toch beter neerleggen bij de smaak van het volk, en hun 

ontwerpen daarop aanpassen? 334 Rietbergen vindt de tweede optie duidelijk de beste. Hij 

noemt het een vorm van cultuurfascisme dat de esthetische idealen van de Nederlandse elite, 

die volgens hem nog altijd gebaseerd zijn op het modernisme van het interbellum, bepalen hoe 

de openbare ruimte in Nederland vormgegeven wordt. Zo’n opstelling van professionals, 

waarbij de voorkeuren van het volk genegeerd worden, is volgens hem ‘echt niet meer van 

deze tijd.’ 

Die opmerking staat haaks op de opvatting van de modernisten dat eigentijds bouwen 

vanzelfsprekend betekent dat je modernistisch ontwerpt. Een architect heeft volgens hen nu 

eenmaal ‘de morele plicht (…) zijn eigen tijd uit te drukken.’ 335 Maar Rietbergen zegt dat het 

juist oneigentijds is om het modernisme als enige juiste uitdrukking van de tijd te beschouwen. 

Patijn sluit zich bij die gedachte aan. Volgens hem bevinden we ons nu ‘in hoge mate in een 

tijd van eclecticisme. (…) Er is een soort vrijheid van stijl’, net als in de negentiende eeuw. 336 

Een groot deel van de professionals blijft zich desondanks tegen die stijlvrijheid verzetten. Het 

accepteren van bouwstijlen uit het verleden als reële inspiratiebron, past niet in hun idee dat 

334 Postmodernistische architecten kiezen hier vaak een tussenweg. Ze gebruiken voor het grote publiek herkenbare 

elementen in hun ontwerpen, maar geven er wel een (vaak ironische) eigen draai aan. 

335 Hulsman, B., ‘Splinternieuwe trapgevels; de opkomst van de retro-architectuur’ in NRC Handelsblad (Magazine), 

02-12-2006 

336 Lange tijd is de negentiende eeuw, met zijn neostijlen en eclectische gebruik van de diverse bouwstijlen, verguisd 

door architecten en architectuurhistorici. De negentiende eeuwse architectuur stond voor de modernisten immers 

symbool voor de onmacht een nieuwe en zuivere stijl te ontwikkelen, die zou passen bij het nieuwe tijdperk van de 

industrialisatie. Deze afkeer, die momenteel overigens wel aan het afnemen is, werkt waarschijnlijk nog steeds door 

in de argwaan van veel professionals jegens historiserende en eclectische ontwerpen. 

170


met de opkomst van het modernisme definitief was gebroken met de prémoderne 

architectuurgeschiedenis. Peter Drijver van Scala Architecten vindt die overtuiging 

achterhaald: ‘Het idee dat je de hele geschiedenis van tafel kunt vegen en volstrekt nieuwe 

gebouwen voor de nieuwe mens maakt, is naïef gebleken.’ 337 

Molenaar benadrukt eveneens dat de maatschappelijke ideologie waar het modernisme 

oorspronkelijk voor stond ‘is overleefd. Die is niet meer.’ Zoals elke stroming is het 

modernisme volgens hem ingehaald door de dynamiek van de geschiedenis. En daarom is het 

modernisme intussen ‘bijgezet als stijl.’ Ook De Jonge, die bekendstaat als groot pleitbezorger 

van het (vroege) modernisme, erkent dat. Zelf noemt hij de nadruk in zijn ontwerppraktijk op 

de functionalistische aspecten van een gebouw ‘in die zin ouderwets’, waarbij hij zich ook 

meteen realiseert dat dat tegenwoordig juist weer eigentijds is. Want, zoals Von der Dunk het 

zegt, ook al ‘is “nieuw” vandaag de dag de norm, (…) in het bouwen is oud juist in.’ 338 Oftewel, 

‘voor auto's, voor wasmachines, voor popgroepen en voor politiek’ geldt, ‘hoe nieuwer, hoe 

beter’. 339 Maar als het op bouwstijlen aankomt, grijpt de massa het liefst terug op het verleden, 

getuige de populariteit van historiserende nieuwbouwwijken als Brandevoort, Schuytgraaf en 

Esonstad. 340 En de talrijke initiatieven voor reconstructies passen natuurlijk naadloos in dat 

beeld. Molenaar is er dan ook van overtuigd dat zijn ontwerp voor het St. Lucasgildehuis 

‘hartstikke eigentijds is’, juist omdat we momenteel in een ‘hele nostalgische, romantische tijd 

zitten.’ 

4.4.2 Nostalgie 

Nostalgie wordt vaak gezien als een antimodernistisch sentiment, als een aanklacht op de 

moderne architectuur. Molenaar denkt dat de focus op historische referenties inderdaad een 

zwakte van de hedendaagse cultuur zou kunnen betekenen. Het zou volgens hem een teken 

kunnen zijn van een gebrek aan vertrouwen op de professionals die Nederland met een 

toekomstgerichte blik voort willen stoten in de vaart der volkeren. Het lijkt er daardoor op, 

dat mensen zich schamen voor de negatieve effecten van de vooruitgang. Petran Kockelkoren 

denkt dat als we wat trotser zouden zijn op de recente technologische geschiedenis, er minder 

behoefte zou zijn aan ‘schaamtearchitectuur,’ zoals hij nostalgische nieuwbouw typeert. 341 

337 Hulsman (02-12-2006) 

338 Dunk, von der (2006), p 108 

339 Idem 

340 In de NRC van 02-12-2006 wordt wat dieper ingegaan op het succes van ‘de retro-architectuur’ van dergelijke 

wijken. Dat de wijk Brandevoort bijvoorbeeld helemaal uit nieuwbouw bestaat, doet niets af aan de trots die de 

bewoners nu al aan hun wijk ontlenen. De verkoopster in een tijdschriftenwinkel vertelt hoe goed de verkoop van 

de vijf ansichtkaarten van de wijk loopt: ‘De mooiste is zelfs uitverkocht.’ Architectuurcriticus Hulsman vermoedt 

dat Brandevoort de enige Vinex-wijk is waar commerciële ansichtkaarten van worden verkocht. Bovendien wordt 

de wijk, anders dan de meeste andere Vinex-wijken, door veel mensen ervaren als gezellig. Frank Gene, directeur 

Onderzoek & Innovatie van gebiedsontwikkelaar AM, zegt daar in het artikel over: ‘Gezelligheid is wat Nederland 

Nederlands maakt en tegelijk is het een woord dat in geen enkele architectuuropleiding voorkomt.’ (Hulsman (02- 

12-2006)) 


171

De nostalgisch vormgegeven Vinex-wijk Brandevoort, in 

Noord-Brabant. 


Een voorbeeld van een zogeheten boerderette. 

De hedendaagse tegenstelling in Nederland tussen de nostalgische smaak van het grote 

publiek en het functionalisme van de professionals, wordt door Den Boer als volgt verwoordt: 

‘Aan de ene kant staat de consument met een hang naar romantiek, die in het ergste geval 

resulteert in sentimentele boerderettes. Aan de andere kant staat de deskundige architect die, 

vertrouwend op zijn verstand, economisch verantwoorde kantoren uit de grond stampt, 

waarbij de menselijke maat ondergeschikt is aan de functionele bereikbaarheid.’ 342 Het 

modernisme heeft volgens Den Boer geleid tot ‘een onttovering van de gebouwde omgeving. 

Het woord “schoonheid” is bijna een taboe-onderwerp geworden onder ontwerpers, omdat het 

niet rationeel te definiëren is.’ 343 

De architect Ashok Bhalotra zegt daarover dat ‘het woord mooi’ onder architecten zelden 

wordt gebruikt, ‘uit angst, net als gelovigen die God niet ter discussie stellen. Het woord mooi 

mag niet gebruikt worden vanuit een dogmatisch denken.’ 344 Denslagen illustreert dat dogma 

in Romantisch Modernisme met een citaat, waarmee Hertzberger in 1980 zijn vakgenoten 

wilde waarschuwen ‘voor de zonde van de schoonheid (…): “We worden op dit moment 

geplaagd door het misverstand dat ’t bij architectuur voor alles gaat om vormen, lijnen en 

proporties, die ontzag inboezemen door hun mooiigheid.”’ 345 Hoewel Hertzberger hier dus 

constateert dat schoonheid als criterium voor architectuur in de jaren tachtig in opkomst was, 

kunnen we uit de opmerkingen van Den Boer en Bhalotra opmaken dat het onderwerp door 

architecten nog altijd nauwelijks geaccepteerd wordt als uitgangspunt bij het ontwerpen van 

een gebouw. 

Dat ontbreken van schoonheid als leidend voorwerp voor architecten lijkt door het 

gewone volk als gemis te worden ervaren, vooral omdat hun idee van schoonheid zo afwijkt 

van die van de culturele elite. Dat is onder andere te zien bij catalogusbouw. Dat is een 

praktijk waarbij mensen op basis van een bouwcatalogus zelf een relatief goedkoop 

nieuwbouwhuis kunnen samenstellen. Meestal valt de keuze op nostalgische woningtypes, 

342 Boer, J. den, ‘Schoonheid lijkt taboe voor architecten’ in Trouw, 5-12-2006 

343 Idem 

344 Boer, J. den, ‘Mens heeft recht op schoonheid’ in de Volkskrant, 23-02-2007 

345 Denslagen (2004), p 27 

172


zoals de boerderettes waar Den Boer ook al even naar verwees. 346 Je ontkomt daarbij niet aan 

de conclusie dat veel zogeheten woonconsumenten dat soort woningen blijkbaar mooi vindt. 

De kritiek van professionals uit de architectuurwereld luidt evenwel, dat 

cataloguswoningen te weinig architectonische kwaliteit bezitten. En ook Cornelissen-Bakker 

is geen grote liefhebber van het catalogusgenre. Toch is ze van mening dat als mensen 

catalogusbouw en het bijbehorende arsenaal aan allerhande tuinversieringen mooi vinden, er 

ook ruimte voor moet zijn. Dat neemt niet weg dat er volgens haar plekken bestaan waar je 

voorzichtiger mee moet zijn, plekken die je vrij zou moeten houden van dergelijke praktijken. 

Ze zegt in dat verband dat het ‘toch ook een rol van de kunst (is) om mensen te verheffen en 

op te voeden.’ 

Hoewel schoonheid voor veel mensen een belangrijk thema is in hun afkeer van moderne 

bouwkunst, is erkenning voor hun smaak niet het enige dat ze missen in de architectuur van 

het modernisme. Ook wat betreft geborgenheid en herbergzaamheid lijken ze niet voldoende 

te worden bediend door de modernistische architecten. Jan Schuur van het Ruimtelijk 

Planbureau stelt dat ‘de eenzijdige rationalisatie van landschap en stad (…) voorbijgaat aan de 

hechte band die de bewoner met zijn omgeving heeft.’ 347 Dat levert volgens hem een 

verlangen op ‘naar herkenbaarheid en hechting, naar plekken die (…) geborgenheid geven.’ 348 

Van Well beweert eveneens dat nostalgie uit die onbevredigende situatie voortkomt: 

‘Moderne architectuur kan blijkbaar geen herbergzaamheid bieden, en daardoor gaan mensen 

verlangen naar wat er vroeger was.’ En het is juist die herbergzaamheid en geborgenheid die 

Van Well in zijn reconstructie van de Haringpakkerstoren tot uitdrukking wil laten komen. 

Hij wordt daarin ondersteund door het onderzoek van Ganzeboom, dat stelt dat monumenten 

bij uitstek geschikt zijn om de herbergzaamheid van de stad te verhogen. 349 Al is het natuurlijk 

de vraag in hoeverre die stelling ook opgaat voor reconstructies van verdwenen monumenten. 

Herman Hertzberger zet in elk geval grote vraagtekens bij het plan voor de reconstructie 

van het Paleis voor Volksvlijt. De uitgesproken modernistische architect doet het initiatief van 

Schippers af als ‘schandalige nostalgie.’ 350 Het hele idee is volgens hem ‘waanzin (…), een 

vorm van pessimisme die onze moderne, fantastische mogelijkheden en middelen ontkent, net 

als die idiote kastelen die overal verrijzen.’ 351 Schrijver Kees van Kooten was geschokt door 

deze opmerkingen van de bekende bouwmeester (van wie hij het Muziekcentrum Vredenburg 

diep bewondert). Van Kooten vraagt zich af of al het nieuwe dan in principe beter is ‘dan het 

herstellen van een mooi, oud schoolvoorbeeld?’ 352 Hij kan het zich nauwelijks voorstellen, en 

de initiatiefnemer van de reconstructie van het Paleis uiteraard evenmin. 

346 Onder boerderette wordt volgens de Dikke Van Dale (versie 14) een ‘nagebouwd boerderijtje’ verstaan. 

347 Schuur, J., ‘Geen weemoed, maar deemoed’, S&RO, nr. 3 (2003), p 74 

348 Idem 

349 Ganzeboom (1982), p 9 

350 Vries, M. de, ‘Niemand heeft nog oog voor de straat’ in Het Parool, 26-10-2002 

351 Idem 

352 Bloemkolk, J., ‘Dat zijn van die cyclische dingen’ in Het Parool, 02-11-2002 

173

Het Groninger Museum, met afzonderlijke delen die zijn 

ontworpen door diverse architecten. Opgeleverd in 1995. 


Het ING House langs de A10, in Amsterdam. Ontworpen 

door Meyer en Van Schooten (2002). 

In weerspraak met de opmerking van Hertzberger, betoogt Schippers dat het niet zozeer 

nostalgie is wat hem drijft. Voor hem en zijn stichting geldt het Paleis voor Volksvlijt juist als 

toonbeeld van moderne architectuur. In zijn ogen is het Paleis zelfs moderner dan veel 

modernistische bouwwerken van tegenwoordig, of in elk geval tijdlozer. Spraakmakende, 

hedendaagse gebouwen, zoals het Groninger Museum en het ING kantoor langs de A10, zijn 

volgens hem vooral modeverschijnselen die nu alweer gedateerd aandoen. 353 ‘Ik ben gek op 

moderne bouwkunst’, zegt Schippers, ‘maar het is ook wel eens leuk om dat modernisme niet 

alleen maar in de waan van de dag te zien. Als je het wat ruimer ziet, is het Paleis voor 

Volksvlijt ook een modern gebouw.’ 

Het Paleis voor Volksvlijt is functioneel, geometrisch en universeel, maar tegelijkertijd 

geeft het bouwwerk ook gestalte aan het optimisme van een tijdperk dat voorbij is, benadrukt 

Schippers. En in die zin kan zijn plan inderdaad worden opgevat als een nostalgisch initiatief. 

‘Maar wat zou er op tegen zijn’, vraagt Schippers zijn toehoorders, ‘dat je erg benieuwd bent 

hoe het er in het echt heeft uitgezien?’ Hij vindt het juist mooi dat je een spel met de tijd kan 

spelen, door een verdwenen gebouw weer terug te laten keren. Hij toont zich wat dat betreft 

dus een geestverwant van Patijn, die in subparagraaf 4.3.1 liet weten ook graag te spelen met 

de geschiedenis. 

Kuipers was in diezelfde subparagraaf niet zo te spreken over het spel van Patijn, maar ze 

ontkent dat De Kiefhoek ooit vanuit nostalgie is gelegitimeerd. Het monument is immers nooit 

lang weggeweest. Als mensen iets terug willen hebben dat ‘al vijftig of tweehonderd jaar in het 

stadsbeeld ontbreekt’, dan pas spreek je van nostalgie, is haar overtuiging. Paul Meurs heeft 

een wat ander idee over het nostalgische gehalte van De Kiefhoek. Aan zijn bezoek aan de 

reconstructie van het Rotterdamse wijkje houdt hij een onbestemd gevoel over. Hij mist de 

afstand tussen kopie en origineel, en daardoor zou de architectuur van De Kiefhoek ‘zich een 

nostalgische toekomst dromen over een “gedresseerd” verleden. De Kiefhoek blijft voor altijd 

jong. Net als bij Peter Pan wijst deze kwaliteit niet op vitaliteit, maar op een zekere 

353 Modernistische architect De Jonge geeft in zijn interview aan dat hij zich vooral verwant voelt met het vroege, 

meer op universaliteit (en functionaliteit) gerichte modernisme. Hij verdiept zich niet zo in de huidige modes en 

trends, omdat die volgens hem de architectuur te veel reduceren tot beelden. 

174


steriliteit.’ 354 Meurs beklaagt zich hier dus eigenlijk over het gebrek aan ouderdomswaarde. 

Theo Harteveld, Oud-wethouder van Utrecht, lijkt een vergelijkbaar gevoel te hebben 

wanneer hij zegt dat de eventuele reconstructie van de ‘Utrecht’ hem vreemd in de oren 

klinkt. ‘Het heeft iets onnatuurlijks’, vindt hij, ‘hoe mooi de gebouwen ook waren.’ 355 

Wat Roding daar aan toevoegt, doet denken aan de levende herinneringen waar Patijn met 

betrekking tot het collectieve geheugen in subparagraaf 3.4.2 op wees. Zij beweert dat, 

‘behalve een enkele hoogbejaarde inwoner’, geen Utrechter in staat zal zijn een verband te 

leggen ‘tussen de kopie en het origineel uit de glorietijd van de Leidseweg.’ 356 Als zo’n verband 

inderdaad niet meer te leggen is, spelen er volgens Rein Geurtsen ‘naar nostalgie neigende 

krachten’, waarbij mensen behoefte hebben ‘aan een soort leefmilieu dat ze niet eens 

herkennen uit een eigen leven, uit hun eigen geschiedenis.’ 357 Er is dientengevolge sprake van 

‘aangeleerde nostalgie, zoals het verlangen naar een gezuiverde middeleeuwse stad. In het 

verhaal van het ontwikkelen van steden is een praktijk ontstaan waarin nostalgie als een 

platvloerse marktstrategie wordt gehanteerd.’ 358 En die strategie hangt sterk samen met het 

lastige, maar in de discussies rondom reconstructies vaak voorkomende thema identiteit. 

4.4.3 Identiteit 

Er is haast niet aan te ontkomen dat de huidige tijd zich kenmerkt door een grote hang 

naar het verleden. De daarbij behorende nostalgische gevoelens van het grote publiek komen 

niet alleen voort uit de hierboven besproken onvrede over de bouwen sloopwoede van de 

modernisten, maar ook uit angst voor de zogenaamde globalisering. 

De razendsnelle opkomst van de massamedia en moderne communicatiemiddelen, maar 

ook het steeds goedkoper geworden vliegverkeer, heeft de wereld in de beleving van de meeste 

(westerse) mensen de laatste decennia veel kleiner gemaakt. Al in de jaren zestig had Marshall 

McLuhan deze onstuitbare ontwikkeling gesignaleerd. Hij kondigde daarom de komst van de 

Global village aan, het aardbolomvattende dorp waar elke wereldburger op laagdrempelige 

wijze met anderen wereldburgers in contact kan komen. De veelgebruikte (en 

veelbekritiseerde) term van McLuhan is intussen in brede kring ingeburgerd, en de 

mondialisering blijft tot op de dag van vandaag voortduren. Dit proces biedt veel 

mogelijkheden en kansen, maar heeft ook een schaduwzijde. 

Via radio, televisie, telefoon en internet komen continu beelden en geluiden uit andere 

delen van de wereld de Nederlandse huiskamers binnen. Die hedendaagse focus op wat er 

allemaal in verre streken gaande is, kan leiden tot een vervreemding van de eigen 

woonomgeving. Dat gevoel contact te verliezen met de plaatselijke eigenheid, wordt nog eens 

versterkt door de kapitalistische invloed van multinationals. Die hebben er onder andere voor 

354 Meurs (1995), p 5 

355 Harteveld, T., ‘Het was vandaag de dag nooit gebeurd’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


356 Roding (2004), p 80 


358 Idem 

175


gezorgd dat in het winkelcentrum van bijvoorbeeld Rotterdam dezelfde McDonaldsen, Apple 

stores en H&M’s te vinden zijn als in de winkelcentra van Barcelona, Sydney en New York. 

De laatste tijd reageren veel mensen op dat onheimelijke gevoel door op zoek te gaan naar 

de eigen identiteit. Zo’n identiteit zou de mensen weer de verloren gewaande geborgenheid en 

houvast terug moeten geven, zodat ze zich thuis kunnen (blijven) voelen in het mondiale dorp 

van McLuhan. Arjo Klamer, hoogleraar Culturele Economie aan de Erasmus Universiteit 

Rotteredam, zegt daarover: ‘De moderne wereld biedt wellicht te veel vrije ruimte, te veel 

grenzeloosheid zodat tal van mensen zich weer willen bepalen tot het oude vertrouwde, voor 

het houvast en voor de herkenning.’ 359 

Deze tegenreactie wordt ook wel lokalisme genoemd. In combinatie met het gedachtegoed 

van het globalisme levert deze herwaardering van de ‘couleur locale’ de term glokalisme op. 360 

De terminologie van het fenomeen is hier echter verder niet zo van belang. Waar het met 

betrekking tot mijn thesis om gaat, is dat het verleden het gezochte ‘ankerpunt in tijd en 

ruimte’ kan zijn, zoals Rietbergen het omschrijft. Hij vindt het logisch dat bijvoorbeeld een 

reconstructie van de Donjon de mensen een houvast kan geven in hun zoektocht naar een 

identiteit: ‘Een identiteit kan nooit abstract zijn. (…) We zijn geen vrij zwevende 

intelligenties.’ Integendeel, mensen zijn altijd ergens, ze leven op een bepaalde plek. En dat is 

volgens Rietbergen de reden dat ze bij de concretisering van hun identiteit vaak terugvallen op 

de plaats waar ze wonen, of lange tijd gewoond hebben. 361 We zagen iets dergelijks ook al in 

de vorige subparagraaf, toen Jan Schuur in verband met nostalgie het verlangen naar 

geborgenheid ter sprake bracht. 

Roosendaal constateert dat de Nijmegenaren, ‘zeker na vorig jaar [2005, MM], toen 

Nijmegen zijn tweeduizendjarige bestaan vierde, het gevoel hebben dat ze ontworteld zijn. Dat 

ze geen wortels hebben in de eigen geschiedenis.’ Hij vindt dat de stad dit identiteitsvraagstuk 

niet links kan laten liggen. Maar tegelijkertijd betwijfelt Rosendaal ten zeerste of een 

historiserende reconstructie van de Donjon een oplossing zou kunnen zijn voor de 

gesignaleerde onthechtingproblematiek. 

Boshouwers denkt van wel. Volgens hem kon het ‘tot voor kort menig Nijmegenaar geen 

worst schelen’ dat Nijmegen de oudste stad van Nederland is. Maar hij is er van overtuigd dat 

de reconstructie van de Donjon tot gevolg zal hebben, dat ‘het huidige karakter’ van de stad 

weer zijn ‘vroegere allure van keizerstad en bestuurs- en handelscentrum’ terugkrijgt. 362 En 

met dat ideaalbeeld in het vooruitzicht, merkt Boshouwers dat er onder de bevolking ‘een 

zekere trotsheid naar boven komt om Nijmegenaar te zijn.’ Rosendaal waarschuwt echter dat 

het Valkhofpark niet alleen voor Nijmegen deel uitmaakt van de identiteit. Het park, dat in 

zijn ogen gevaar loopt als de Donjon gereconstrueerd zou worden, is volgens hem onderdeel 

359 Klamer, A., ‘Wie betaalt de retro, een economische analyse’, S&RO, nr. 3 (2003), p 34 

360 Idem 

361 Dat de zogenaamde streeksoaps die worden uitgezonden door lokale televisiestations de laatste jaren een 

onverwacht grote schare fans aan zich hebben gebonden, is hier een sprekend voorbeeld van. 

362 Boshouwers (1997), p 20 

176


van de identiteit van het hele Nederlandse volk. Hij benadrukt dat het niet voor niets is 

aangewezen als een drievoudig beschermd rijksmonument. En daarom is Rosendaal er fel op 

tegen dat de Nijmegenaren zich het Valkhofpark toe zouden eigenen door er een toren op te 

bouwen. 

Het probleem van de eventuele verstoring van een rijksmonument speelde in 

Hellevoetsluis veel minder. De reconstructie van het Pomphuis werd over het algemeen juist 

beschouwd als een versterking van de beleving van het beschermde droogdok, dat goed 

zichtbaar is gelegen aan de rand van de oude vesting. Net als Boshouwers met zijn Donjon, ziet 

Jurgens voor het droogdok een belangrijke taak weggelegd in de identiteitsvorming van de 

plaatselijke bevolking. Hellevoetsluis heeft als groeigemeente in korte tijd heel veel nieuwe 

inwoners heeft gekregen. Dat maakt het volgens Jurgens extra van belang dat ook deze 

nieuwkomers ‘een relatie opbouwen met hun stad. En dan niet alleen met de 

nieuwbouwwijken waar ze nu wonen, maar ook met de oude vesting.’ Het is niet moeilijk voor 

te stellen dat het opmerkelijke rijksmonument, met zijn horecafaciliteiten in het 

gereconstrueerde Pomphuis, bij uitstek de potentie wordt toegedicht om zo’n relatie tot stand 

te brengen. 

Tijmes ziet een vergelijkbare rol weggelegd voor de reconstructie van de ‘Utrecht’. Als er 

in de binnenstad geen plek is, denkt hij dat het ‘een schitterende eyecatcher’ kan worden in 

het park van de Utrechtse nieuwbouwwijk Leidsche Rijn. 363 Hij voorziet dat dankzij de 

reconstructie een binding tot stand kan komen tussen de inwoners van Leidsche Rijn en de 

oude stad. Zo wordt het ‘wat meer een eenheid’, aldus Tijmes. 364 Coenen denkt echter dat het 

‘scenario van herbouw op een andere, al dan niet met de oude situatie vergelijkbare locatie’ 

niet aan te bevelen is. 365 De ‘ongewenst overdreven solitaire presentatie’ van de reconstructie 

zou de noodzakelijke ‘ankers’ van zijn eigen ‘(cultuur) historische context ontberen.’ 366 

Terugkeer naar de oorspronkelijke context is voor de reconstructie van het 

Philipspaviljoen in elk geval geen optie. Het stond in 1958 immers op de Expo van Brussel, en 

zal nu in Eindhoven uit zijn as moeten herrijzen. De Jonge denkt echter dat dit niet zo’n groot 

probleem is. Tijdelijke paviljoens zijn sowieso onafhankelijker van hun omgeving dan meer 

permanente bouwwerken. En ze zijn een stuk hanteerbaarder, zeker in vergelijking met 

bijvoorbeeld een kolos als het Paleis voor Volksvlijt. 

Ondanks de gewijzigde context van het monument, denkt De Jonge dat de reconstructie 

van het Philipspaviljoen zich uitstekend leent voor een bijdrage aan de identiteit van 

Eindhoven. Hij verteld dat het paviljoen van Le Corbusier, net als veel andere paviljoens, van 

oorsprong al bedoeld was ‘als manifest, dus als identiteit van een bepaald moment.’ Het gold 

‘als een icoon van de innovatieve potentie van Eindhoven in verleden en heden’, licht 

363 Kam, de (2004), p 98 

364 Idem 

365 Coenen, (2004), p 65 

366 Idem 

177


Stichting Alice verder toe. 367 En ‘dat visitekaartje past Eindhoven nog steeds,’ is de overtuiging 

van de stichting. 368 Op vergelijkbare wijze beschouwt Stef Cuppen, voorzitter van het 

eerdergenoemde NVOB Cultuurfonds, de Donjon ‘als visitekaartje van Nijmegen als oudste 

stad Nederland.’ 369 Deze woordkeuzes onderstrepen dat beide initiatieven duidelijke 

voorbeelden zijn van citybranding, wat ook door De Jonge wordt geconstateerd. 

Rein Geurtsen liet aan het einde van de vorige subparagraaf al doorschemeren dat hij het 

gebruik van nostalgie in de stedenbouw voor marketingdoeleinden een platvloerse praktijk 

vindt. En hij is daar zeker niet de enige in. Citybranding of citymarketing als legitimering voor 

een reconstructie valt dan ook lang niet altijd in goede aarde. Kuipers hekelt bijvoorbeeld de 

keuze voor de Donjon als symbool ‘waar de stad goede sier mee kan maken.’ Zij vindt die 

keuze getuigen van ‘een selectieve benadering van de geschiedenis’, waarbij ze het vooral 

kwalijk vindt dat mogelijke negatieve waarden veronachtzaamd worden. Maar zoals Von den 

Dunk tot zijn spijt vaststelt: ‘Vandaag de dag is imago alles, en waarheid niets.’ 370 

Citymarketing wordt ook vaak geassocieerd met toerisme, en in paragraaf 4.2.3 heb ik al 

laten zien dat deze associatie niet door iedereen als positief ervaren wordt. Denslagen 

prefereert bijvoorbeeld een reconstructie van het Paleis voor Volksvlijt boven die van de 

Haringpakkerstoren, omdat de eerste vooral bedoeld is voor de Amsterdammers zelf, terwijl de 

tweede vooral op toeristen gericht zou zijn. Waar het Paleis volgens hem werkelijk een 

bijdrage zou kunnen leveren aan de identiteit van Amsterdammers, ziet hij de 

Haringpakkerstoren toch vooral als ‘een soort van decoratie, een klein motiefje dat een beeld 

moet optrekken dat niet meer bestaat.’ 

Het terugbrengen van dat beeld van de vroegere welvaart van Amsterdam, waarmee de 

stad vooral de toeristen zou willen behagen, is volgens Kloos een kansloze exercitie: ‘Als er 

ooit sprake was van een herkenbaar ensemble van torenspitsen in Amsterdam, dan is daar in 

onze tijd niets meer van over, sterker: het is door de (bescheiden) vormen van hoogbouw in 

Amsterdam ook niet meer te herstellen, zeker niet door een spits toe te voegen.’ 371 Ganzeboom 

stelt in zijn onderzoek dat monumenten ‘de herkenbaarheid van de plaats’ kunnen 

verhogen. 372 Maar op het niveau van de stad zal de reconstructie van de Haringpakkerstoren 

dat volgens het betoog van Kloos kennelijk niet meer lukken. 

4.4.4 Politieke inspraak 

Guido Frankfurther was als wethouder een tijd lang verantwoordelijk voor de uitvoer van 

de reconstructie van de Haringpakkerstoren. Ondanks de grote twijfels van Kloos over de 

waarde van dit project voor de stad Amsterdam, droeg de politicus van D’66 het initiatief een 

warm hart toe. Volgens Van Well was Frankfurther gedurende zijn aanstelling de motor 

367 Snijders (23-06-2006) 

368 Idem 

369 Jaspers, R., ‘NVOB Cultuurfonds Bouwend Nijmegen actief voor ons erfgoed’ in de Gelderlander, 29-04-2006 

370 Dunk, von den (2006), p 113 

371 Kloos (2006), p 23 

372 Ganzeboom (1982), p 9 

178


Het (in ieder geval in eerste instantie) winnende ontwerp voor het Delftse 

stadskantoor en stationshal, van Sjoerd Soeters (links het huidige Delft CS). 

De uitslag van de Forum prijsvraag in 

Groningen, opgesplitst in typen 

stemmers (winnaar: NL Architecten). 

achter de vorderingen van het plan bij de gemeente: ‘Je hebt binnen een politieke organisatie 

een motor nodig die de ambtenaren stuurt. Zo van, die richting gaan we op.’ Sinds het aftreden 

van Frankfurther loopt het allemaal een stuk stroever. Van Well verteld dat de nieuwe 

wethouder geen tegenstander van de reconstructie is, maar ‘het heeft geen grotere urgentie 

dan iets anders. Scholen zijn voor haar belangrijker dan die toren.’ Het gevolg daarvan is dat de 

ambtenaren het nu overnemen. En dat pakt bij dergelijke enigszins controversiële plannen 

lang niet altijd gunstig uit. 

Politieke goodwill is dus belangrijk om een reconstructie van de grond te krijgen. Een 

mandaat van de bevolking kan daar bij helpen. We leven in een tijdsgewricht waarin de 

overheid van haar burgers mondige consumenten wil maken. Bovendien laat ze door 

uiteenlopende onderzoeksbureaus het één na het andere onderzoek uitvoeren om de 

opvattingen en beweegredenen van de burgers te achterhalen. De tijd lijkt daarom rijp om ook 

bij de invulling van de openbare ruimte meer publieke zeggenschap te bepleiten. De eerste 

pogingen daartoe tekenen zich al af. Zo is in de categorie woningbouw het particulier 

opdrachtgeverschap sinds 2001 een speerpunt bij de overheid. 373 Particulier 

opdrachtgeverschap geeft de zogeheten woonconsumenten de mogelijkheid voor een groot 

deel zelf de vormgeving en indeling van hun toekomstige huis te bepalen. Daarnaast wordt bij 

beeldbepalende projecten steeds vaker een prijsvraag uitgeschreven, waarbij niet alleen een 

vakjury zijn oordeel velt, maar ook de inwoners van de betreffende stad de inzendingen 

mogen beoordelen. 

Soms leiden zulke prijsvragen tot bijzondere situaties, zoals in Delft. ‘Daar scoorde Sjoerd 

Soeters met een klassiek ontwerp bij het publiek veel hoger dan Rudy Uytenhaak met een 

373 Deze ontwikkeling wordt door veel architecten met argwaan bekeken. Die argwaan komt vooral voort uit de 

populariteit van de cataloguswoning, die door hen in architectonisch opzicht inferieur wordt bevonden. Voorlopig 

hoeven de architecten zich echter nog niet zoveel zorgen te maken, want volgens Kirsten Hannema is het 

particulier opdrachtgeverschap nog ‘niet echt van de grond gekomen.’ (Hannema, K., ‘Huis met charme van een 

klimrek’ in de Volkskrant, 12-04-2007) 

179


modern ontwerp’, aldus Den Boer. 374 In het eindoordeel telde echter de keuze van de 

selectiecommissie zwaarder, en de professionals uit die commissie kozen, zoals te verwachten 

viel, voor het moderne ontwerp. Desondanks bleef het ontwerp van Soeters met enkele 

tienden verschil de winnaar. Den Boer denkt dat de gemeente Delft er echter nog niet klaar 

voor was om ‘een dergelijk klassiek ontwerp toe te staan.’ 375 En dat zou volgens Den Boer de 

reden zijn geweest voor de gemeente om te besluiten ‘de selectie tussen de vier ontwerpen 

over te doen.’ 376 

In Groningen hebben volksraadplegingen eveneens tot consternatie geleid. De bevolking 

mocht begin 2007 meebeslissen over het ontwerp voor het prestigieuze Groninger Forum. 377 

Op archined (‘de architectuursite van Nederland’) schrijft Jan Duursma dat de gemeente bij 

deze prijsvraag besloot ‘alleen ontwerpers uit te nodigen waarvan ze echt zeker wist dat deze 

met een eigentijds [lees modernistisch, MM] ontwerp zouden komen.’ 378 Dit strikte 

uitnodigingenbeleid zou volgens hem te maken hebben gehad met de eerdere Waagstraatverkiezing, 

die plaatsvond in 1995. Tegen de bedoeling van de gemeente in, zo stelt Duursma, 

koos de Groningse bevolking toen voor een traditionalistisch ontwerp. De architect van het 

winnende ontwerp ontwierp in het verleden juist heel avant-gardistisch, en de gemeente zou 

er (kennelijk ten onrechte) van uit zijn gegaan dat hij ook dit keer met een modernistisch plan 

zou komen. Duursma denkt dat het uitnodigingenbeleid bij de Forumprijsvraag er op gericht is 

geweest om een herhaling van het Waagstraatscenario te voorkomen. Den Boer meent dat met 

dergelijke voorselecties volksraadplegingen worden gereduceerd tot schijninspraak. 379 

Bij een reconstructie is zelden sprake van een prijsvraag. Het uitgangspunt van een 

reconstructie is namelijk meestal om zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke gebouw te 

komen. De vrijheid van vormgeving wordt daardoor zo beperkt, dat een prijsvraag 

verschillende ontwerpen zou opleveren die nauwelijks van elkaar te onderscheiden zijn. Het 

lijkt weinig nut te hebben om een jury of de bevolking daartussen te laten kiezen. In de vorige 

subparagraaf zagen we dat er dan ook pas wordt voorgesteld een prijsvraag uit te schrijven, 

wanneer men zoekt naar een alternatief voor een reconstructie. 

Dat laat onverlet dat de initiatiefnemers van reconstructies meestal voorstander zijn van 

inspraak van de bevolking. Ze weten dat de kans groot is dat zij kunnen rekenen op de zegen 

van het veelal nostalgisch georiënteerde publiek. Schippers denkt dat als er in Amsterdam een 

referendum zou worden gehouden over de reconstructie van het Paleis voor Volksvlijt, het 

plan ‘er moeiteloos en unaniem doorheen komt. Misschien op een enkeling, die om wat voor 

374 Boer, den (23-02-2007) 

375 Idem 

376 Idem 

377 Net als in Delft betekende een publiekszege hier overigens niet automatisch dat het winnende bureau ook de 

opdracht zou krijgen: ‘Een belangrijke toetsende rol is namelijk weggelegd voor een vakjury onder leiding van 

Wytze Patijn.’ (http://www.archined.nl/archined/5878.0.html) 

378 http://www.archined.nl/archined/5878.0.html 

379 Boer, den (23-02-2007) 

180


reden dan ook tegenstribbelt, na.’ Vooralsnog blijft het gissen of Schippers gelijk heeft, want 

een dergelijk referendum staat nog niet op de gemeentelijke agenda. 

In Nijmegen daarentegen heeft D’66 in 2006 een referendum weten af te dwingen over de 

vraag of de reconstructie van de Donjon er wel of niet moet komen. Zestig procent van de 

Nijmegenaren die op dat referendum afkwamen stemde voor de reconstructie, veertig procent 

was tegen. Volgens Rosendaal is er echter een hoop af te dingen op de wijze waarop het 

referendum, dat samenviel met de gemeenteraadsverkiezingen, gehouden is. Zo vindt hij het 

bezwaarlijk dat er geen mogelijkheid was om neutraal te stemmen. Daardoor hadden de 

mensen die niets van het onderwerp afwisten, of er geen mening over hadden gevormd, niet 

de mogelijkheid om zich van hun stem te onthouden. Boshouwers vond het echter juist goed 

dat de Nijmegenaren zich nu eens een keer niet op de vlakte konden houden. 

Nog ergerlijker dan het ontbreken van een ‘neutraalknop’, vindt Rosendaal dat de 

voorwaarden van de gemeente ‘te hol’ waren. Dat maakte ze volgens hem voor uiteenlopende 

interpretaties vatbaar. 380 Eén van de voorwaarden was bijvoorbeeld dat de toren ‘zoveel 

mogelijk lijkt op het origineel met gebruik van “authentiek” materiaal.’ 381 Zo’n formulering 

vindt Rosendaal veel te suggestief: ‘Er wordt namelijk gesuggereerd dat er iets herbouwd kan 

worden, maar dat kan helemaal niet. Dus de vraagstelling stuurt al richting een ja.’ 

De reacties van de gemeentelijke lijsttrekkers op de uitslag van het referendum liepen als 

vanzelfsprekend uiteen. De PvdA riep enthousiast, ‘bouwen dat ding’, GroenLinks 

interpreteerde de veertig procent tegenstemmers als een ‘behoorlijk nee’, en de SP vond dat 

men niet moet zeuren nu er een meerderheid vóór blijkt te zijn. 382 En wie meent dat het 

reconstrueren van de Donjon een uiting is van bekrompen nationalistische gevoelens, zal zich 

waarschijnlijk verbaast hebben over de reactie van Ilhami Ynamaz. De lijsttrekker van de 

Multi-Cultureel Nederland Partij zei namelijk blij te zijn met de uitslag, ‘want wij zijn ook 

altijd voor geweest.’ 383 D’66, de initiatiefnemende partij van het referendum, benadrukte op de 

avond van de uitslag dat er nu met de Rijksdienst een concreet plan gemaakt moet worden. 

Hoewel (voormalig) D’66 staatssecretaris Van der Laan achteraf had laten weten zich er 

nog niet aan te willen binden, ligt er bij de gemeente nog altijd het advies waarin de RACM 

laat weten het project niet te ondersteunen, of in elk geval veel bezwaren te zien. Maar ook als 

de huidige minister van Cultuur Plasterk (of zijn opvolger) zich definitief achter dit advies 

schaart, kan de gemeente het besluit nemen toch door te zetten. Sinds de decentralisatie van 

het ruimtelijke ordening- en monumentenbeleid, heeft de RACM veel van zijn directe macht 

verloren. Op het overtreden van het negatieve advies staat volgens Boshouwers slechts zo’n 

5000 euro boete. Als de gemeente tot een dergelijke overtreding zou besluiten, kan de 

380 Rosendaal licht daarbij verder toe dat een ‘referendumcommissie van rechtsgeleerden’ het gebruik van de 

randvoorwaarden ‘ontraadde.’ De commissie gaf aan dat met deze randvoorwaarden ‘geen duidelijke keuze meer 

aan de bevolking werd voorgelegd, en ze aanleiding zouden zijn voor juridische discussies.’ 

381 http://www.nijmegen.nl/Actueel/referendumdonjon/valkhofburcht_donjon/index.asp 

382 Anoniem, 'Wachten op wat Medy nu zegt' in de Gelderlander, 08-03-2006 

383 Idem 

181


betreffende staatssecretaris of minister daar nog wel tegen in beroep gaan bij de Raad van 

State. De rechter zal dan bepalen wie er aan het langste eind trekt. 

Denslagen is geen voorstander van referenda: ‘Omdat de maatschappij zo ingewikkeld is, 

hebben we in veel gevallen de besluitvorming gedelegeerd naar organen die dat voor ons 

uitzoeken.’ Hij denkt dat wegens onwetendheid ‘het volk als geheel op andere gronden stemt 

dan eigenlijk zou moeten.’ Patijn is ook geen grote aanhanger van de inspraakgedachte. Hij 

ziet meer heil in het opschroeven van onderzoek naar de voorkeuren van mensen, zodat de 

professional die vervolgens kan ‘interpreteren en vertalen in een plan.’ Buiten de bouw 

gebeurt dat al steeds meer, bijvoorbeeld in de auto-industrie. Het grote probleem, zo stelt 

Patijn, is dat de bouw nu nog een aanbodmarkt is. Hij verwacht een betere afstemming op de 

voorkeuren van het volk, wanneer het werkterrein van architecten een meer vraaggestuurde 

markt zou worden. 

4.4.5 Trend 

Uit al het voorafgaande blijkt, dat er de afgelopen twee decennia veel is gediscussieerd over 

de pro’s en contra’s van reconstructies. Maar is er ook echt sprake van een trend, zoals in de 

media vaak wordt beweerd? Worden er de laatste tijd inderdaad steeds meer initiatieven 

genomen om verdwenen monumenten terug te laten keren? En wat kunnen we daar in de 

nabije toekomst nog van verwachten? Bij mijn respondenten zijn de meningen hierover 

verdeeld. De Jonge constateert dat de roep om reconstructies in elk geval ‘meer in het 

middelpunt van de belangstelling is komen te staan.’ Maar vroeger werd er ook 

gereconstrueerd, zegt hij, en daarom zou de reconstructiepraktijk niet echt uniek zijn voor het 

huidige tijdsgewricht. Dat er tegenwoordig wel meer initiatieven de kop opsteken dan vroeger, 

komt volgens De Jonge vooral doordat er nu meer geld voor is, en de mogelijkheden om te 

reconstrueren zijn toegenomen. 

Kuipers vindt het op z’n minst ‘opmerkelijk hoeveel van dit soort initiatieven er nu 

genomen worden.’ Maar ze betwijfelt of je echt van een trend in ‘het herbouwen van al lang 

geleden verdwenen monumenten’ kan spreken. Ook Molenaar durft de constatering dat 

reconstructie tegenwoordig vaker voorkomt dan voorheen nog geen trend te noemen. Een 

trend zou volgens Molenaar betekenen ‘dat het nu te pas en te onpas overal gaat gebeuren’, en 

dat scenario ziet hij nog niet voor zich. Voor Denslagen is er echter geen twijfel mogelijk. ‘Die 

hele golfbeweging van reconstructies, die gaat nog doorzetten. In al die steden willen ze zoiets 

dergelijks. Muren, poorten, enzovoorts. Het is echt een trend. Het is overal.’ 

Heeft Denslagen gelijk? Het antwoord op die vraag ligt verscholen in de toekomst. Maar of 

reconstructies nu een trend zijn of niet, het ligt in de lijn van verwachting dat zich de 

komende tijd nog de nodige initiatiefnemers met reconstructieplannen zullen melden. 

Bovendien geldt voor een deel van mijn casussen dat de strijd voor de wedergeboorte van het 

verdwenen monument nog (lang) niet is beslecht. Voorlopig is er voor de tegenstanders en 

voorstanders van reconstructies dus nog genoeg aanleiding om hun argumentatie, al dan niet 

in aangescherpte vorm, in stelling te blijven brengen. 

182


De trendvraag was het laatste thema dat ik in mijn onderzoek behandel. De data-analyse is 

daarmee ten einde. In de conclusie zal ik bezien of ik er met mijn thesis in ben geslaagd om de 

deelvragen uit de eerste paragraaf afdoende te beantwoorden. 

183


184

5 CONCLUSIE 

185

5.1 Onderzoeksresultaten 

5 Conclusie 

In de eerste paragraaf van deze thesis heb ik mezelf een drietal onderzoeksvragen gesteld. 

Aan de hand van het theoretische kader ben ik vervolgens in de verzamelde data op zoek 

gegaan naar de antwoorden op deze vragen. Per vraag zal ik hieronder weergeven welke 

antwoorden er uit het onderzoek naar voren zijn gekomen. 

Naar aanleiding van de eerste onderzoeksvraag wilde ik er achter komen welke 

argumenten voor en tegen reconstructies van verdwenen monumenten de afgelopen twee 

decennia in Nederland een rol speelden in de discussie rondom dit onderwerp. In de 

hoofdstukken drie en vier heb ik uitvoerig beschreven welke (relevante) argumenten ik 

allemaal in mijn data ben tegengekomen. Voorstanders en tegenstanders blijken een breed 

palet aan argumenten in huis te hebben. Er is hier geen ruimte om alle argumenten nog eens 

de revue te laten passeren. Daarom houd ik het bij de volgende twee conclusies. 

Ten eerste heb ik kunnen constateren dat de specifieke inhoud van de argumenten voor of 

tegen reconstructie voor een belangrijk deel bepaald wordt door de karakteristieken van de 

betreffende casus. Dit is eigenlijk vanzelfsprekend, omdat elke casus nu eenmaal zijn eigen 

specifieke problemen, kansen en context bezit. Op het niveau van de thematiek van de 

argumenten zijn er tussen de zeer diverse casussen echter grote overeenkomsten te ontdekken. 

Zelfs als twee of meer casussen op het eerste gezicht onvergelijkbaar lijken, blijken er ook in 

die gevallen veelal dezelfde soort argumenten een rol spelen in de discussies. Dit heeft het voor 

mij mogelijk gemaakt niet alleen de verschillen tussen de diverse casussen aan te kaarten, maar 

vooral ook te benadrukken dat ze op talrijke punten heel goed te vergelijken zijn. 

Ten tweede is uit de data-analyse gebleken dat vrijwel elk argument tegen de reconstructie 

van een verdwenen monument zo is om te buigen, dat het juist vóór reconstructie pleit. En 

vice versa. Het hangt dan vaak van de ideologische achtergrond (en de daarbij behorende 

moralistische opvattingen) van de betreffende persoon af, welk standpunt er ingenomen 

wordt. Een reconstructie die voor de één bijvoorbeeld wetenschappelijk onverantwoord is, 

wordt door de ander juist gezien als een educatief wondermiddel. Waar de één denkt een 

identiteit aan een reconstructie te kunnen ontlenen, wijst de ander op de platheid van de 

nostalgie die het herrezen bouwwerk uitstraalt. De één vindt een bepaald verdwenen gebouw 

zo uniek dat hij er alles aan doet om het terug te laten keren, terwijl de ander juist vindt dat 

het verdwijnen van het gebouw zelf zo’n bijzondere gebeurtenis is geweest, dat een 

reconstructie hier geweld aan zou doen. 

Zelfs bij praktische argumenten, zoals de beschikbaarheid van documentatie en 

mogelijkheden voor exploitatie, zorgen de diverse ideologische invalshoeken voor regelrecht 

tegengestelde pleidooien. Zo zijn schilderijen volgens tegenstanders geen betrouwbaar 

documentatiemateriaal, en is toerisme een verwerpelijke inkomstenbron. Voorstanders doen 

dergelijke statements op hun beurt echter weer af als muggenzifterij en elitaire praat. 

Maar ook smaakvoorkeuren zijn niet weg te denken in de argumentatie voor of tegen 

reconstructies (al worden deze vaak verkapt voor het voetlicht gebracht). Sommigen vinden 

186

5 Conclusie 

een historiserende reconstructie simpelweg mooier dan modernistische bouw, terwijl anderen 

bij het idee alleen al strooien met termen als kitsch, decorbouw en Anton Pieck. Kortom, het 

palet aan telkens weer tegengestelde argumenten is zeer uitgebreid. Maar het assortiment is 

niet oneindig. Uiteindelijk blijkt toch dat steeds dezelfde thema’s terugkomen, en aan de hand 

van die thema’s ben ik met de tweede onderzoeksvraag aan de slag gegaan. 

Tijdens de data-analyse werd het al gauw duidelijk dat men in de interviews, boeken en 

artikelen regelmatig van het ene argument naar het andere springt, en weer terug. Dat maakte 

het in eerste instantie een gecompliceerde taak om de diverse standpunten van verschillende 

personen tegenover elkaar te zetten, en met elkaar in verband te brengen. Precies om die 

reden vroeg ik mij in de tweede onderzoeksvraag af hoe de argumenten aan de hand van een 

coderingsstelsel op systematische wijze geanalyseerd zouden kunnen worden. Tevens wilde ik 

weten in hoeverre de waardetheorie van Riegl een bijdrage zou kunnen leveren aan de 

ontwikkeling van zo’n coderingsstelsel. 

Laat ik beginnen met het tweede deel van deze onderzoeksvraag. Vermoedelijk is het 

onderscheid tussen herinneringswaarden en actuele waarden de belangrijkste bijdrage van 

Riegl geweest in de ontwikkeling van mijn eigen coderingstelsel. In het fasenstelsel, zoals dat 

stelsel is gaan heten, is dit onderscheid namelijk terug te herkennen in de tweedeling 

referentiefasen en realisatiefase. Maar ook in een aantal andere opzichten komt de theorie van 

Riegl terug in de verschillende categorieën binnen het stelsel. 

Zo verwijst fase één voor een belangrijk deel naar de historische waarde van Riegl, terwijl 

zijn ouderdomswaarde een belangrijke stempel drukt op fase twee. De gebruikswaarde heeft 

met name in fase twee zijn weerslag gehad, en kwam nog een keer terug in de paragraaf over 

de financiële haalbaarheid van een reconstructie (in fase vijf). En ook naar de 

nieuwheidswaarde en de relatieve artistieke kunstwaarde heb ik een aantal keer verwezen, 

bijvoorbeeld toen het ging over respectievelijk eigentijdsheid (subparagraaf 4.4.1) en artistieke 

overwegingen bij afbraak (subparagraaf 3.3.3). 

Een aantal ter sprake gekomen thema’s, onder andere in fase vier en delen van fase vijf, 

zijn zo specifiek voor reconstructies, dat de theorie van Riegl op de daartoe behorende 

argumenten nauwelijks van toepassing kon zijn. Riegl heeft zijn waardenstelsel immers 

ontwikkeld voor nog bestaande gebouwen, en niet voor reconstructies. Het waardenstelsel van 

Riegl bood mij daarom niet de mogelijkheid alle argumenten in een passende categorie onder 

te brengen. De ontwikkeling van het fasestelsel was dan ook vooral bedoeld om deze hiaten op 

het gebied van de waardering van reconstructies te ondervangen met een nieuw 

coderingsstelsel (waarbij Riegl’s verhelderende visie op de waarden van monumenten wel op 

de achtergrond aanwezig bleef). 

Heeft het fasenstelsel gewerkt? Dat is in wezen waar het eerste deel van de tweede 

onderzoeksvraag antwoord op wil hebben. En die vraag kan met een ja beantwoord worden. 

De toepassing van het fasenstelsel toont aan, dat de casussen aan de hand van mijn 

coderingsstelsel op systematische wijze geanalyseerd kunnen worden. Door alle argumenten te 

verdelen over fasegerelateerde categorieën, subcategorieën en themagebieden, heb ik 

187

5 Conclusie 

inzichtelijk kunnen maken welke argumenten er allemaal een rol spelen in de discussies 

rondom reconstructies van verdwenen monumenten. Maar belangrijker nog, ik heb laten zien 

hoe die argumenten contextueel in één samenhangend stelsel geplaatst kunnen worden. Twee 

dingen moeten daar nog over worden gezegd. 

Ten eerste viel tijdens de analyse op dat de hoeveelheid verschillende argumenten dat naar 

de realisatiefase verwijst, minstens net groot is als het totale aantal verschillende argumenten 

dat naar de vier voorafgaande fasen refereert. Ik benadruk hier het woord verschillende, 

omdat het totale aantal argumenten dat behoort tot fase vijf ongeveer twee maal zo groot is als 

de totale hoeveel argumenten dat is ondergebracht in de eerste vier fasen. Simpeler gezegd, de 

stapel argumenten met betrekking tot de realisatiefase is twee keer zo hoog als de stapel met 

argumenten die slaan op de referentiefasen. Maar omdat in de eerste stapel ook ongeveer twee 

keer zo vaak dezelfde argumenten worden gegeven, blijft de diversiteit van de argumenten (en 

dus ook van de thema’s) ongeveer gelijk. 

Dat laat onverlet dat fase vijf een viermaal zo grote thematische diversiteit heeft dan de 

gemiddelde diversiteit van de afzonderlijke referentiefasen. Dat is ook de reden geweest om 

fase vijf in een apart hoofdstuk te bespreken. Uitgedrukt in diversiteit, zou je kunnen 

concluderen dat de thema's die spelen bij de realisatie van de reconstructie ongeveer even 

belangrijk worden gevonden als het totaal aan referenties aan het oorspronkelijke monument. 

Het hoofdstuk met de referentiefasen is immers ongeveer even groot van omvang als het 

hoofdstuk over de realisatiefase. Maar, zoals gezegd, als je puur kijkt naar de totale hoeveelheid 

argumenten, dan wordt in de data twee keer meer verwezen naar de realisatiefase dan naar de 

gezamenlijke referentiefasen. Om er achter te komen welke thema’s nu daadwerkelijk 

(gemiddeld) het meest belangrijk worden gevonden, zouden ze gewogen moeten worden naar 

het relatieve belang dat mensen aan elk van de thema’s hechten. Dat vergt echter een apart 

(vervolg)onderzoek. 

Het tweede punt dat hier vermeld moet worden, is dat de grenzen tussen de verschillende 

categorieën niet zo hard zijn als ze in het stelselschema en de (sub)paragraafindeling wellicht 

lijken. In sommige gevallen overschrijdt de thematiek die grenzen. Zo overlapt bijvoorbeeld 

het thema creativiteit (subparagraaf 4.3.4) in sterke mate het thema eigentijdsheid 

(subparagraaf 4.4.1). En naar het thema financiën wordt niet alleen met betrekking tot de 

afbraakfase nadrukkelijk verwezen (subparagraaf 3.3.4), maar ook in de realisatiefase komt het 

thema zeer uitgebreid aan bod (paragraaf 4.2). Zo zijn er nog een aantal thema's en 

bijbehorende argumenten te vinden die in verschillende categorieën terugkomen. Dat neemt 

echter niet weg dat iedere categorie zijn eigen kenmerkende kader vertegenwoordigt, op basis 

waarvan ik de argumenten op een adequate wijze heb kunnen onderverdelen. 

De derde en laatste onderzoeksvraag was erop gericht te achterhalen in hoeverre mijn 

casusanalyses de theorieën van Denslagen in Romantisch modernisme bevestigen. Kort 

samengevat stelt Denslagen in zijn theorie dat de modernistische architectuurtheorie, in 

combinatie met de professionalisering van de monumentenzorg, voor een belangrijk deel de 

oorzaak is van de aversie van veel professionals tegen reconstructies. Die stelling 

188

5 Conclusie 

correspondeert het meest uitdrukkelijk met de laatste twee paragrafen van het hoofdstuk over 

de realisatiefase. Als het gaat om de hierin besproken thema's als waarheid, namaak en 

tijdsgeest, zijn de tegenargumenten inderdaad in veel gevallen direct verbonden met het 

gedachtegoed van het modernisme. Maar ook in andere categorieën is er vaak een rol 

weggelegd voor modernistische idealen, en die keren zich bijna altijd tegen reconstructie. De 

dubbele betekenis van authenticiteit is een ander aspect dat in overeenstemming met het boek 

van Denslagen een aantal keer in de thesis ter sprake komt. 

Er moet eerlijkheidshalve toegegeven worden dat de architecten en vertegenwoordigers 

van de monumentenzorg die ik heb geïnterviewd, en degenen die via andere geanalyseerde 

bronnen aan het woord zijn gekomen, geen representatieve steekproef vormen. Hun 

argumenten zijn dus niet representatief voor die van hun hele beroepsgroep. Wel kan uit hun 

betoog geconcludeerd worden dat de meesten van hen het beeld bevestigen dat Denslagen van 

het debat rondom reconstructies in zijn boek heeft geschapen. 

Zo onderschrijven ze vrijwel allemaal dat de monumentenzorg veel waarde hecht aan 

materiële substantie. Daarnaast vermoeden sommigen, net als Denslagen, dat de 

monumentenzorg zich ook vanuit imago-overwegingen liever niet in laat met reconstructies, 

of in elk geval niet als andere cultuurhistorische waarden daardoor schade dreigen op te lopen. 

En wat de architectenwereld betreft, uit de opmerkingen van de ondervraagde architecten van 

reconstructies is op te maken, dat ze allemaal sterk de indruk hebben dat het gros van hun 

collega's negatief aankijkt tegen het terugbrengen van verdwenen monumenten. De informatie 

uit de andere bronnen ondersteunen deze indruk, die geheel overeenkomt met de theorie van 

Denslagen. 

Aangevuld met feit dat ik in de data geen enkel relevant argument heb kunnen vinden dat 

de theorie van Denslagen weerspreekt (hooguit worden er nuances in aangebracht), leiden de 

bovenstaande constateringen tot de conclusie dat mijn onderzoek de theorie van Denslagen 

heeft bevestigd. Daar moet wel bij worden aangetekend, dat ik relatief veel argumenten ben 

tegengekomen die niet of nauwelijks door Denslagen in het boek Romantisch modernisme 

besproken worden. Een aantal voorbeelden: hij heeft het vrijwel nergens over de 

naamsbekendheid van de architect van een verdwenen monument, hij spreekt nauwelijks over 

niet-oorlogsgerelateerde afbraak, hij geeft maar zeer weinig aandacht aan de waarden die er 

voor een verdwenen monument in de plaats kunnen komen en hij gaat ook maar mondjesmaat 

in op de financiële aspecten van een reconstructie. Kennelijk waren dergelijke thema’s niet 

relevant (genoeg) voor de analyse die Denslagen in Romantisch modernisme heeft uitgevoerd. 

Om tot een zo volledig mogelijk beeld van de huidige situatie rondom reconstructies in 

Nederland te kunnen komen, waren deze thema’s voor mijn thesis niettemin onmisbaar. 

5.2 Slotwoord 

De eindconclusie luidt dat ik met mijn systematische analyses van de geselecteerde 

casussen in staat ben geweest de drie onderzoeksvragen te beantwoorden. Ik heb een stelsel 

ontwikkeld waarin in één oogopslag alle (relevante) thema's te zien zijn die in de data naar 

voren zijn gekomen. Het is gebleken dat zelfs zeer verschillende casussen wat thematiek 

189

5 Conclusie 

betreft grote overeenkomsten vertonen. Voor zover ze voldoen aan de eerste twee 

selectiecriteria uit subparagraaf 1.3.2 (vrijwillige afbraak en reconstructie in de openbare 

ruimte), mag er daarom van uit worden gegaan dat het fasenstelsel ook op andere (recente en 

toekomstige) casussen van toepassing zal zijn. Ik hoop dan ook dat het een handvat kan zijn 

voor iedereen, die op overzichtelijke wijze vast wil stellen welke punten er van belang zijn 

wanneer er een reconstructie ter discussie staat. 

Op de vraag of een verdwenen monument wel of niet gereconstrueerd zou moeten 

worden, blijft het fasenstelsel evenwel het antwoord schuldig. Geen van de vele mogelijke 

argumenten is onbetwistbaar. Het ene argument komt hooguit wat overtuigender over dan het 

andere, maar ook dat verschilt van persoon op persoon. Met andere woorden, een eenduidig, 

objectief oordeel kan het stelsel niet geven. Persoonlijke overwegingen, vaak aangestuurd door 

ideologische overtuigingen, zullen daarom vermoedelijk het besluit over reconstructies blijven 

bepalen. Maar met het fasenstelsel als hulpmiddel, kan de besluitvorming nu hopelijk wel op 

een meer systematische wijze tot stand komen dan voorheen. En dat zal het inhoudelijke 

debat, naar ik aanneem, alleen maar ten goede komen. 

190 

Rotterdam, 31-05-2007

5 Conclusie 

191

5 Conclusie 

192

6 Bronnenlijst 

6 BRONNENLIJST 

193

6.1 Primaire bronnen (interviews) 


Respondent Volledige naam en titel Datum & plaats interview 

Boshouwers, Fer Drs. E.F.M. Boshouwers 26-06-2006, Nijmegen 

Cornelissen-Bakker, Gerda Mw. G.J.M. Cornelissen-Bakker 02-06-2006, Zeist 

Denslagen, Wim Prof. dr. W.F. Denslagen 20-06-2006, Utrecht 

Happe, Erika Drs. E. Happe 20-07-2006, Utrecht 

Jonge, Wessel de Ir. W. de Jonge 07-07-2006, Rotterdam 

Jurgens, Kees Dhr. C.A. Jurgens 15-06-2006, Hellevoetsluis 

Kuipers, Marieke Prof. dr. M. Kuipers 07-06-2006, Zeist 

Molenaar, Joris Ir. J. Molenaar 22-06-2006, Delft 

Ottenheym, Koen Prof. dr. K.A. Otteheym 20-06-2006, Utrecht 

Patijn, Wytze Prof. ir. W. Patijn 12-06-2006, Rotterdam 

Rietbergen, Peter Prof. dr. P.J.A.N. Rietbergen 09-06-2006, Nijmegen 

Rosendaal, Joost Dr. J.G.G.M. Rosendaal 09-06-2006, Nijmegen 

Voorham, Cees Dhr. C. Voorham 15-06-2006, Hellevoetsluis 

Well, Paul van Ir. P. van Well 23-06-2006, Amsterdam 

Zie bijlage 1 voor meer informatie over de respondenten 

6.2 Boeken en tijdschriften 

Aart, F. van en Drijver, P., ‘Mislukte herbouw in Den Haag’, Monumenten, vol. 23 (2002), afl. 11, pag. 

17-19 

Barbieri, S.U., ‘J.J.P. Oud als internationaal bouwmeester’ in Cusveller, S. (red.), De Kiefhoek, een 

woonwijk in Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, pp 85-91 

Bartelds, H., ‘Prachtig als vergissing wordt hersteld’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor 

een verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, pp 59-63 

Bollebakker, H.J., ‘Restauratie en reconstructie, dogma of een delicaat proces van afweging’, Heemschut, 

vol. 72 (1995), afl. 6, pp 9-10 

Bos, R., ‘De Bergpoort in Deventer, monumentenzorg of nostalgie’, Heemschut vol. 73 (1996), afl. 1, pp 

20-21 

Boshouwers, E.F.M, ‘Herbouw van het Valkhof’, Heemschut vol 74 (1997), afl. 1, pp 19-20 

Boshouwers, E.F.M., Het Valkhof en de Stad Nijmegen, 2000 jaar geschiedenis, Valkhofvereniging, 

Nijmegen, 2003 

Brinkgreve, G, ‘De Bergpoort van Deventer als school voor bouw-beeldhouwwerk’ in Heemschut vol. 73 

(1996), afl. 1, pp 19-20 

Burkunk, M., ‘De top van Sint Annenstraat 12’. Heemschut, vol. 72 (1995), afl. 6, pp 13-14 

Cate, A. ten, ‘Echt, namaak, kitsch of niets?’ in Heemschut vol. 72 (1995), afl. 6, pp 17-18 

Coenen, J., ‘Context en verankering’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 

gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, pp 64-65 

Colenbrander(red.) B., Stijl, Norm en handschrift in de Nederlandse architectuur van de negentiende en 

twintigste eeuw, Nai uitgevers, Rotterdam, 1993 

Coroa, S. A, Sociology and Architecture: The Preservationist Movement as Architectural Self-Reflection, 

Conference paper, North Central Sociological Association (NCSA), 1979 

194


Cusveller, S., ‘Inleiding’ in Cusveller, S. (red.), De Kiefhoek, een woonwijk in Rotterdam, Strengholt, 

Naarden 1990, pp 9-13 

Cusveller, S., ‘Niet zonder slag of stoot’ in Cusveller, S. (red.), De Kiefhoek, een woonwijk in Rotterdam, 

Strengholt, Naarden 1990, pp 41-53 

Dam, T. van, ‘A la de “Utrecht”’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 


De Maeyer, J. (red), Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg, Universitaire 

Pers Leuvan, Leuven 1999 

Denslagen, W.F. & Gutschow, N., Architectural Imitations, Reproductions and Pastiches in East and 

West, Shaker Publishing, Maastricht 2005 

Denslagen, W.F. , ‘Het harmonische stadsbeeld’, Bezeten van vroeger, Erfgoed, identiteit en 

musealisering, Van der Laarse (red.), Het Spinhuis, Amsterdam 2005, pp 162-175 

Denslagen, W.F., ‘Discordia turrium’, Amstelodamum, 93-1 (2006), pp 3-10 

Denslagen, W.F., ‘Oosterse restauratiefilosofie?’ in Berends, G., Jaarboek monumentenzorg 1993, 

Waanders, Zwolle 1994, pp 8-14 

Denslagen, W.F., Romantisch modernisme: Nostalgie in de monumentenzorg, SUN, Amsterdam 2004 

Dijk, H. van, Architectuur in Nederland in de twintigste eeuw, 010, Rotterdam 1999 

Diverse auteurs, Het Valkhof te Nijmegen, Nijmeegs Museum Commanderie van Sint-Jan, Nijmegen 

1980 

Dunk, T.H. von der, ‘De moeizame vormgeving van het verleden’, Bulletin KNOB, vol. 105, nr. 4 (2006), 

pp 108-122 

Eggenkamp, W.M.N., ‘Herbouw en reconstrueren waarom niet?’, Heemschut, vol. 72 (1995), afl. 6, pp 

11-12 

Engel, H., ‘De Kiefhoek, een monument voor gemiste kansen?’ in Cusveller, S (red.), De Kiefhoek, een 

woonwijk in Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, pp 15-39 

Es, R. van, 't Heb wel wat; De Kiefhoek, de reconstructie van een rijksmonument, Woningbedrijf 

Rotterdam Zuid, Rotterdam 1995 

Feddes, F. & Graaf, J. de, ‘En ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, redactioneel’, S&RO, nr. 

3 (2003), pp 8-11 

Feddes, F. & Graaf, J. de, ‘Ingebouwde geschiedenis, gesprek over weemoed in architectuur en 

stedebouw’, S&RO, nr. 3 (2003), pp 13-20 

Frankfurther, G., ‘Stadsherstel investeert in de toekomst van Amsterdam’, Amstelodamum, 93-1 (2006), 

pp 19-21 

Franssen, B., ‘Hedendaagse componisten componeren toch ook niet à la Buxtehude’, Heemschut, vol. 72 

(1995), afl. 6, pp 19-20 

Ganzeboom, H, Beleving van Monumenten (Samenvatting), Staatsuitgeverij ’s-Gravenhage, Den Haag, 

1982 

Gier, W. de, Het Droogdok van Hellevoetsluis, zijn tijd ver vooruit, Stichting Droogdok Jan Blanken, 

Hellevoetsluis 2002 

Groenendijk, P., ‘Authentieke ruïnes of levenloze replica’s’, Architectuur/bouwen, vol. 6, nr. 10 (1990), 

pp 48-52 

Haan, H. de, ‘Reconstructie met nieuwe materialen, het Zalmhuis Capelle a/d IJssel’, Het Houtblad, vol. 

14, oktober (2002), pp 56-61 

Haaren, H. van en Oudenaarden, J., Cor Kraat & de Nieuwe Delftse Poort, Monument voor de 

wederopbouw van de stad, Phoenix & Den Oudsten, Rotterdam, 1996 

195


Harteveld, T., ‘Het was vandaag de dag nooit gebeurd’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor 

een verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, p 69 

Heer, J. de, Het architectuurloze tijdperk, de torens van Hendrick de Keyser en de horizon van 

Amsterdam, Duizend en Een, Amsterdam 2000 

Herfst, J.M., Nieuw tussen oud: aanpassingsproblematiek bij nieuwbouw in opengevallen gaten in 

historische binnensteden, Kunsthistorisch Instituut Universiteit van Amsterdam, Amsterdam 1981 

Herwaarden, G.W. van, ‘Hoe moet het gat aan de Haagse Prinsegracht worden gedicht’, Heemschut, vol. 

72 (1995), afl. 6, pp 21-22 

Heytze, I., ‘De stad als computerprogramma’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 

verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, pp 70-171 

Hoeven, E. van den, ‘De Kiefhoek in 1930’ in Cusveller, S., ‘Inleiding’ in Cusveller, S. (red.), De 

Kiefhoek, een woonwijk in Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, pp 55-83 

Hübinette, U., ‘Polychroom of Monochroom?, de ethiek van authenticiteit en reconstructie’, M&L, vol. 

19, nr. 4 (2000), pp 22-29 

Hylkema, U., ‘Een pijnlijke wond gedicht’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


Ibelings, H, Onmoderne architectuur, hedendaags traditionalisme in Nederland, NAi Uitgevers, 

Rotterdam 2004 

Jencks, C., The language of postmodern architecture, sixth edition, Academy editions, London 1991 

Jong, A. de, De dirigenten van de herinnering: musealisering en nationalisering van de volkscultuur in 

Nederland 1815-1940, SUN, Nijmegen 2001 

Jong, R. de, ‘Authenticiteit en monumentenzorg/monumentenzorg en authenticiteit’ in Berends, G., 

Jaarboek monumentenzorg 1993, Waanders, Zwolle 1994, pp 274-282 

Kam, R. de, De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004 

Kamerling, J., ‘Herbouw of nieuwbouw’, Heemschut, vol. 72 (1995), afl. 6, p 3 

Klamer, A., ‘Wie betaalt de retro, een economische analyse’, S&RO, nr. 3 (2003), pp 31-34 

Kloos, M., ‘“Terugbouwen”, Wat een vreselijk woord’, Amstelodamum, 93-1 (2006), pp 22-26 

Knoop, R., ‘Openbaar erfgoed’, Boekmancahier, nr. 29 (1996), p 300-306 

Kuipers, M., ‘Wederopbouw, wat is cultuur nog in dit land’, Heemschut, vol 83 (2006), afl. 2, p 16-18 

Lahr, F., ‘Je ging vanzelf zachter praten’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


Lauwaert, D, ‘Stadsomwalling in beeld, Wrevel, nostalgie en afbraak’, De negentiende eeuw, vol. 9 

(2005), afl. 1, pp. 22-27 

Lipstadt, H., ‘Can “art professions” be Bourdieuean fields of cultural production? The case of architecture 

competition’, Cultural studies 17 (3/4) (2003), pp 313-325 

Lowenthal, D., The heritage crusade and the spoils of history, Cambridge University Press, Cambridge 

1998 

Meule, L. van, ‘Gat Ouderkerksplein: herbouw of nieuwbouw’, Heemschut, vol. 72 (1995), afl. 6, pp 15- 

16 

Meurs, P., ‘Neo-Oud of Neo-modern’, ARCHIS, nr 1 (1995), pp 4-5 

Mulder, B., ‘Een levende stad verandert’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


Nederlands Dokumentatiecentrum voor de Bouwkunst, Het Nieuwe Bouwen; voorgeschiedenis, DUP, 

Delft 1982 

196


Nijhof, P., ‘Op stap met industrieel erfgoed, over herbouw en reconstructie’, Monumenten, vol 27, nr. 3 

(2006), pp 10-13 

Nuis, A., ‘Herbouw Valkhofburcht, advies aan de gemeente Nijmegen’, Bulletin KNOB, vol. 96, nr. 3/4 

(1997), pp 126-129 

Oeffelt, T., ‘“Ik gebruik ons cultureel erfgoed, en voeg er iets aan toe”, De inspiratie van architect Sjoerd 

Soeters’, Monumenten (Katern Machtige Monumenten), vol. 24 (2003), afl. 4, pag. 11-14 

Oirschot, F. van, ‘Herbouw en herbestemmingen in Nijmegen’, Monumenten, vol. 18 (1997), afl. 1-2, 

pag. 21 

Overmeire, K., Patijn, W. & Koekebakker, O., ‘Het begin van een restauratie’ in Cusveller, S. (red.), De 

Kiefhoek, een woonwijk in Rotterdam, Strengholt, Naarden 1990, pp 93-111 

Pantus, W.J., ‘Herbouw van het Valhof, een (boze) droom?’, Heemschut vol 74 (1997), afl. 1, pp 17-19 

Patijn, W., ‘Laten staan of slopen?’, AGORA, vol. 9, september (1993), p 7 

Pots, R., Cultuur, koningen en democraten, overheid & cultuur in Nederland, SUN, Nijmegen 2000 

Putt, P. van der, ‘Kritische reconstructie’, Detail in architectuur, vol. 6, mei (2004), pp 18-21 

RDMZ (diverse auteurs), Handleiding Inventarisatie jongere bouwkunst en stedebouw, (1850-1940). 

Monumenten Inventarisatie Project (MIP), Zeist (RDMZ)/ ’s-Gravenhage (Staatsuitgeverij) 1987 

Renaud, J., ‘Dossier Valkhof/Nijmegen’, Bulletin KNOB, vol. 87, nr. 6 (1988), pp 244-246 

Riegl, A., ‘The modern Cult of monuments: Its essence and its development’ in Stanley Price e.a. (ed.), 

Historical and Philosophical Issues in the Conservation of Cultural Heritage, Los Angeles 1996, pp. 

69-83 

Riehl, A.R., Het Valkhof en herbouw: het verleden voorbij?, Deltech, Delft 1997 

Roding, J., ‘Geen “herbouwd oud” in binnensteden’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor 

een verdwenen gebouw, Uitgeverij Matrijs, Utrecht 2004, pp 78-81 

Schäche, W., ‘Für ein Recht auf Rekonstruktion. Warum der wiederaufbouw eines Bauwerkes nichts 

mit Unmoral zu tun hat’ in Bodien, W. von & Engel, H. (red.), Die Berliner Schlossdebatte – pro 

und Contra, Berlijn 2000, pp. 36-42 

Schuur, J., ‘Geen weemoed, maar deemoed’, S&RO, nr. 3 (2003), pp 72-75 

Seale, C, ‘History of qualitative methods’, Tonkiss, F., ‘History of social statistics and the social survey’ in 

Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage Publications, London (etc.) 2004, pp 99-113 

Seale, C., ‘Coding and analyzing data’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage 

Publications, London (etc.) 2004, pp 306-321 

Seale, C., ‘Generating grounded theory’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage 

Publications, London (etc.) 2004, pp 239-247 

Sijmons, D. & Feddes, F., ‘De weemoedige manier om het landschap te lezen’, S&RO, nr. 3 (2003), pp 

28-30 

Singelenberg, P., ‘Op alle fronten onhaalbaar’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


Tonkiss, F, ‘Using focus groups’ in Seale, C (red.), Researching Society and Culture, Sage Publications, 

London (etc.) 2004, 193-206 

Tonkiss, F., ‘Analysing text and speech: content and discourse analysis’ in Seale, C (red.), Researching 

Society and Culture, Sage Publications, London (etc.) 2004, pp 367-382 

Tonkiss, F., ‘History of social statistics and the social survey’ in Seale, C (red.), Researching Society and 

Culture, Sage Publications, London (etc.) 2004, pp 85-97 

Versnel, M., ‘Slechts één stem tegen’, in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 


197


Vollaard, P., ‘Is Kiefhoek nu voldoende gespaard?’, Architectuur/bouwen, vol. 6, nr. 10 (1990), pp 45-47 

Voorthuijsen, A. van, ‘Het trauma voorbij’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een 


Vroom, W., ‘De Haringpakkerstoren: liever niet’, Amstelodamum, 93-1 (2006), pp 27-29 

Wagenaar, C., ‘Vlucht uit de werkelijkheid, Belvedere nader bezien’, S&RO, nr. 3 (2003), pp 22-27 

Well, P van, ‘De Haringpakkerstoren herrijst’, Amstelodamum, 93-1 (2006), pp 11-18 

Wilschut, J., ‘Het Zalmhuis herbouwd’, Bouwwereld, vol. 95, nr. 14 (2002), pp 42-44 

Wouden, R. van der, ‘Een verlangen naar boulevard en agora, weemoed in het denken over het publieke 

domein’, S&RO, nr. 3 (2003), pp 35-39 

Wynia, L., ‘Het sprookje is uit’ in Kam, R. de (red.), De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen 


6.3 Kranten 

Anoniem, ‘Amsterdam wil herbouw van 17 de eeuwse toren’ in Algemeen Dagblad, 02-02-2005 

Anoniem, ‘Amsterdam wil twee historische torens terug’ in Trouw, 02-02-2005 

Anoniem, ‘Bus met Japanners krijgt voorrang in pompgebouw’ in Rotterdams Dagblad, 24-08-2001 

Anoniem, ‘Buurt ziet het wel zitten: “zelfs het bouwen trekt toeristen”’ in Het Parool, 30-08-2005 

Anoniem, ‘De Utrecht terug blijft wens college’ in Utrechts Nieuwsblad, 15-06-2004 

Anoniem, ‘DonjonVanwaar die hang naar oorspronkelijkheid’, in de Gelderlander, 06-03-2006 

Anoniem, ‘En dan nu de uitslag’ in de Gelderlander, 01-03-2006 

Anoniem, ‘Feesthal’ in de Gelderlander, 22-02-2006 

Anoniem, ‘Geld voor herbouw toren A'dam‘ in NRC Handelsblad, 26-08-2005 

Anoniem, ‘Hoogste punt pompgebouw’, in Rotterdams Dagblad, 12-06-2001 

Anoniem, ‘Le Corbusier gaat naar Eindhoven’ in de Volkskrant, 14-07-2005 

Anoniem, ‘Mythische vakantiestad’ (inzet bij foto Esonstad) in de Volkskrant, 13-04-2006 

Anoniem, ‘Paviljoen’ in NRC Handelsblad, 14-07-2005 

Anoniem, ‘Pomphuys moet monument worden’ in Rotterdams Dagblad, 29-01-2003 

Anoniem, ‘Rijk akkoord met ‘zeer eigentijds’ bouwen bij Hellevoets Droogdok; Advies om bezwaren 

lokale monumentencommissie niet over te nemen’ in Rotterdams Dagblad, 13-01-2004 

Anoniem, ‘Vanwaar die hang naar oorspronkelijkheid’ in de Gelderlander, 06-03-2006 

Anoniem, ‘Zet de donjon in Knotsenburg’ in de Gelderlander, 01-03-2006 

Anoniem, 'Wachten op wat Medy nu zegt' in de Gelderlander, 08-03-2006 

Arnoldussen, P., ‘De toren terug: leuk of absurd idee?’ in Het Parool, 27-08-2005 

Bloemkolk, J., ‘Dat zijn van die cyclische dingen’ in Het Parool, 02-11-2002 

Boer, J. den, ‘Mens heeft recht op schoonheid’ in de Volkskrant, 23-02-2007 

Boer, J. den, ‘Schoonheid lijkt taboe voor architecten’ in Trouw, 5-12-2006 

Bosman, F., ‘Historische flauwekul of beschermd stadsgezicht?; “puur amateurisme, gebaseerd op foto’s 

van Jacob olie”’ in Het Parool, 27-10-2005 

Brinkgreve, G., ‘Wakker worden uit een mooie droom’ in Het Parool, 12-08-2003 

Brummelen, P. van, ‘Aan een “lelijk” gebouw moet je soms eerst gewoon wennen. Wat lelijk is, wordt 

vooral door de omgeving bepaald’ in Het Parool, 14-10-2006 

Damen, T., ‘Nieuwbouw in oude stijl; “Je kunt bij zoiets niet een vrij ontwerp maken”’ in Het Parool, 

13-10-2006 

Eerenbeemt, M. van den, ‘Historie herbouwd’ in de Volkskrant, 31-08-2005 

Erdogan, A., ‘Hotel bij CS moet alweer gesloopt’ in Het Parool, 03-02-2000 

198


Feddes, F., ‘Adieu Paleis voor Volksvlijt’ in Het Parool, 09-07-2003 

Fens, C.W.A., ‘Culturele vervalsingszucht’ in de Volkskrant, 09-03-2006 

Gerritsen, J., ‘Hellevoets droogdok viert nieuwe triomfen’ in NRC Handelsblad, 31-07-2001 

Gollin, R., ‘Verweesd beton, veranderd sentiment rond wederopbouwarchitectuur’ in de Volkskrant 

(Kunstkatern), 08-02-2007 

Haan, H. de, ‘Ouderwetse robuustheid in moderne bouw’ in de Volkskrant, 27-01-2006 

Hannema, K., ‘Huis met charme van een klimrek’ in de Volkskrant, 12-04-2007 

Haverkamp, A., ‘ReferendumGeestelijk vader van donjon wacht kalm af’ in de Gelderlander, 09-03-2006 

Hooff, A., van, ‘Gemaakt verleden’ in de Gelderlander, 06-09-2006 

Hoogerwerf, A., ‘“Zuster”-marinesteden van Hellevoet pompten ook miljoenen in 

herstelwerkzaamheden’ in Rotterdams Dagblad, 10-02-2001 

Hulsman, B., ‘Anton Pieck als bouwmeester’ in NRC Handelsblad, 22-03-2006 

Hulsman, B., ‘Geef me twee miljoen en ik bouw het ding’ in NRC Handelsblad, 19-06-2006 

Hulsman, B., ‘Splinternieuwe trapgevels; de opkomst van de retro-architectuur’ in NRC Handelsblad 

(Magazine), 02-12-2006 

Hustinx, S., ‘Boekhouding droogdok doorgespit - Gemeente Hellevoetsluis staat garant voor torenhoge 

schuld van stichting’ in AD/Rotterdams Dagblad, 17-10-2006 

Hustinx, S., ‘Slapende ambtenaar geeft twee keer half miljoen weg’ in het AD/Rotterdams Dagblad van 

13-01-2007 

Jaspers, R., ‘Herbouw- Roep om herbeleving verleden’ in de Gelderlander, 14-01-2006 

Jaspers, R., ‘NVOB Cultuurfonds Bouwend Nijmegen actief voor ons erfgoed’ in de Gelderlander, 29-04- 

2006 

Junte, J., ‘Niets ontsnapt aan de invloed van modernisme’ in de Volkskrant, 24-04-2006 

Lensen, N., ‘’Vrienden’ zien af van replica historische Bergpoort’, in Deventer Dagblad van 16-12-2005 

Lensen, N., ‘Vrienden Bergpoort houden hoop’, in Deventer Dagblad van 06-01-2006 

Metz, T., ‘Alles nieuw!; Expositie in Londen over de kruistocht van het modernisme’ in NRC 

Handelsblad, 28-04-2006 

Metz, T., ‘Een voorbeeld voor Tokio; Japans boek over Nederlandse volkshuisvesting’ in NRC 

Handelsblad, 22-04-1994 

Metz, T., ‘Reconstructie van een keetje’ in NRC Handelsblad, 12-05-1992 

Moleman, ‘Vooruitgang’ in de Volkskrant, 04-01-2007 

Moll, H., ‘Amsterdam wil herbouw van gesloopte torens‘ in NRC Handelsblad, 03-02-2005 

Montag, S., ‘Einde van de zomer’ in NRC Handelsblad (Zaterdags Bijvoegsel), 27-08-2005 

Moscoviter, H., ‘De geschiedenis naar de hand gezet’ in Rotterdams Dagblad, 05-04-2005 

Obbema, F., ‘Zachte intimiteit in bruut beton’ in de Volkskrant, 22-12-2006 

Pullens, R., ‘Start herbouw Haringpakker opnieuw later’ in De Telegraaf, 08-12-2006 

Ramaer, J., ‘Een gebouw moet je hart aanspreken’ in de Volkskrant (Kunstkatern), 01-02-2007 

Rooy, M. van, ‘De geest van de tempel, Aldo van Eyck-paviljoen gereconstrueerd’ in NRC Handelsblad 

(CS), 31-03-2006 

Sanderse, W., ‘Nijmeegse donjon nog niet gebouwd’ in Trouw, 04-10-2005 

Schoonenberg, W., ‘Torentumult: ansichtkaartvervalsing’, in Het Parool, 09-02-2005 

Sligter, A., ‘Barbarossa’s bolwerk staat weer bij de Waal’, de Volkskrant, 02-03-2006 

Sligter, A., ‘Van der Laan is tegen herbouw donjon Nijmegen’ in de Volkskrant, 03-03-2006 

Snijders, P., ‘Geef Philipspaviljoen nieuw leven; Symposium over eventuele reconstructie van Poeme 

Electronique’ in Eindhovens Dagblad, 03-06-2006 

199


Snijders, P., ‘In 2008 besluit over paviljoen; Cultuur Visitekaartje van 10,4 miljoen?’ in Eindhovens 

Dagblad, 23-06-2006 

Steenbeeke, M., ‘De 12 de -eeuwse skyline kan herrijzen’ in NRC Handelsblad, 02-03-2006 

Steenberghe, M., ‘Het mooiste cadeau aan de stad’ in Eindhovens Dagblad, 18-02-2006 

Stevens, T., ‘Stem maar over herbouw van de toren’ in Het Parool, 05-09-2006 

Verdaasdonk, G., ‘Nieuw Paleis Volksvlijt op Schiphol’ in Het Parool, 24-11-2003 

Vervaeke, L., ‘Splash met zeegeur’, in de Volkskrant (de Verleiding), 31-03-2007 

Vries, M. de, ‘Niemand heeft nog oog voor de straat’ in Het Parool, 26-10-2002 

Vugts, P., ‘Voorlopig staan ze er nog’ in Het Parool, 12-08-2003 

Walsem, S. van, ‘Voorlopig tevreden met een onthoofd Stadsslot’ in de Volkskrant, 31-03-2007 

Wiegman, M., ‘Centrum-wethouder Guido Frankfurther heeft weer een nieuw plannetje: herbouw van 

oude, gesloopte vestingtorens’ in Het Parool, 04-02-2005 

Windt, E., ‘Pomphuis moet place to be worden’ in Rotterdams Dagblad, 25-09-2002 

6.4 Websites 

(Alle websites en de daarvan gebruikte informatie waren op 22-04-07 nog toegankelijk, op de twee 

pagina’s van de website van gemeente Nijmegen na. Deze heb ik op 03-05-06 voor het laatst bezocht.) 

http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/168/rembrandthuis.html 

http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/206/denslagen.html 

http://www.ans-online.nl/ans-online/05-10/14.html 

http://www.archined.nl/archined/3421.html 

http://www.archined.nl/archined/5878.0.html 

http://www.engelfriet.net/Alie/Hans/verheul.htm 

http://www.fortis.nl/Algemeen/voorgangers.asp 

http://www.hendrickdekeyser.nl/home.htm 

http://www.minocw.nl/persberichten/14 

http://www.monumentale-wandkunst.nl/ 

http://www.nijmegen.nl/Actueel/referendumdonjon/argumenten.asp?ComponentID=68053&SourcePag 

eID=66200#1 

http://www.nijmegen.nl/Actueel/referendumdonjon/valkhofburcht_donjon/index.asp 

http://www.periodieksysteem.com/glos_nl.cfm?LID=F 

http://www.rembrandthuis.nl/cms_pages/index_sub.php?url=/2004/geschiedenisrembrandthuis.html&p 

ath=2,0&nav_lang=nl: 

http://www.vermeerdelft.nl 

http://www.writersblock.net/index.html?www.writersblock.net/002/207stuk2.html 

http://www.xs4all.nl/~kalden/dart/d-a-ab-obreen-lucasgilde1.htm 

6.5 Overig 

Anoniem, Monumentenwet 1988, versie 09-03-2006 

Anoniem, Notulen welstandscommissie Amsterdam-centrum, 05-04-2006 

Anoniem, Notulen welstandscommissie Amsterdam-centrum, 30-11-2005 

D.B.S.G. Stylos, DVD-registratie van lezing ‘Het Paleis voor Volksvlijt’ van W.T. Schippers en E. 

Wennekes, opgenomen op 15-05-2006 

Hartog, M., Droogdok Jan Blanken Hellevoetsluis, Waterbouwkundig monument in bedrijf, brochure 

Rijkswaterstaat directie Zuid-Holland & Droogdok Jan Blanken, jaartal niet bekend 

200


Jurgens, C.A., Globaal historisch overzicht ontwikkeling project Droogdok vanaf 1984, opgesteld in 

januari 1998 

Laan, M.C. van der, ‘Herbouw donjon Valkhof’, Brief met advies van de RACM in bijlage, Ministerie 

van OC&W, Den Haag 01-03-2006 

Laan, M.C. van der, ‘Vervolgbrief herbouw donjon Valkhof’, Brief, Ministerie van OC&W, Den Haag 

03-03-2006 

Mesman, M.E., 4 steden, 3 poorten, 6 waarden, Een essay over het lot van drie stadspoorten, Essay 

(master), Rotterdam 2006 

Mesman, M.E., Aantekeningen gemaakt tijdens het symposium over het Philipspaviljoen op 18 juni 

2006, georganiseerd door Stichting Alice 

Mesman, M.E., De Zaak Zonnestraal, Of het behoud van het nieuwe bouwen, Casestudie (bachelor), 

Rotterdam 2004 

Mesman, M.E., Draak of droomhuis, Een onderzoek naar de gevolgen van de opkomst van het 

particulier opdrachtgeverschap voor de vormgeving van de Nederlandse woningbouw in de 

twintigste eeuw, Bachelorthesis (bachelor), Rotterdam 2005 

Mesman, M.E., Het academische & postmoderne eclecticisme in de Nederlandse architectuur, Appels 

met peren?, Onderzoekscollege-paper (bachelor), Rotterdam 2005 

Mesman, M.E., Illusio & Architectuur, Een analyse van de toepassing van Pierre Bourdieu’s begrip 

illusio op prijsvragen in de architectuur, Paper (master), Rotterdam 2006 

Raad voor Cultuur, Spiegel van de cultuur : advies Cultuurnota 2005-2008. Deel 5 Architectuur en 

stedenbouw & monumenten en archeologie (tevens mobiel erfgoed) 

Weve, W.F., Bouwhistorische notitie, Dienst Stadsontwikkeling Delft, Delft 2001 

6.6 Afbeeldingen 

Voorpagina: Computertekening van de reconstructie van de Haringpakkerstoren. De oorspronkelijke 

tekening van Van Well is door mijzelf ten behoeve van de voorpagina met Photoshop bewerkt. Het 

origineel heb ik van http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/213/haringpakkerstoren.html. 

Pag. Positie Bron 

11 links http://www.uh.edu/~cfreelan/courses/Stoics/ 

midden http://www.hquincy.de/html/hildesheim_.html 

rechts http://www.stadtentwicklung.berlin.de/planen/hauptstadtplanung/de/ 

friedrichswerder/kommandantur.shtml 

19 links http://nl.wikipedia.org/wiki/Warschau 

rechts http://nl.wikipedia.org/wiki/Tramlijn_Nederlands_Openluchtmuseum 

26 links http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/213/haringpakkerstoren.html 

rechts http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/213/haringpakkerstoren.html 

28 links Diverse auteurs, Het Valkhof te Nijmegen, Nijmeegs Museum Commanderie 

van Sint-Jan, Nijmegen 1980, p 60 

rechts Diverse auteurs, Het Valkhof te Nijmegen, Nijmeegs Museum Commanderie 

van Sint-Jan, Nijmegen 1980, p 81 

30 links Gier, W. de, Het Droogdok van Hellevoetsluis, zijn tijd ver vooruit, Stichting 

201


Droogdok Jan Blanken, Hellevoetsluis 2002, voorkant 

midden http://www.vvkm.nl/documents/135.html 

rechts M.E. Mesman 

33 links http://icar.poliba.it/storiacontemporanea/autori/oud/quartkiefhoek/img07.htm 

rechts http://icar.poliba.it/storiacontemporanea/autori/oud/quartkiefhoek/img07.htm 

35 links http://www.delft.nl/webEN/vermeer/4_3.html 

midden Brochure van Molenaar & Van Winden architecten, 'reconstructie 

St. Lucasgildehuis vijf stadswoningen te Delft', voorkant 

rechts http://www.vermeerdelft.nl/ 

37 links http://www.hetutrechtsarchief.nl/webexposities.asp?naam=Wijk%20West& 

overig=Wijk%20West10 

midden Kam, R. de, De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, Uitgeverij 

Matrijs, Utrecht 2004, p 81 

rechts Kam, R. de, De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, Uitgeverij 


39 links http://www.koncon.nl/public_site/220/Sononieuw/NL/geschiedenis.htm 

midden 

rechts 

http://www.digischool.nl/ckv2/ckv3/kunstentechniek/philips/het_ 

philipspaviljoen.htm 

M.E. Mesman 

41 links http://www.essential-architecture.com/LO/LO-009.htm 

rechts N ederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst, Het Nieuwe Bouwen; 

voorgeschiedenis, DUP, Delft 1982, p 60 

42 links http://www.berlin-en-ligne.com/news1.php 

rechts http://commons.wikimedia.org/wiki/Image:Palast_der_Republik_2003.jpg 

48 links http://www.baunetz.de/sixcms_4/sixcms/detail.php?id=183765 

rechts http://bebob.web-log.nl/bebob/2006/08/esonstad_in_fot.html 

49 links http://www.photoblogsmagazine.org/magazine/march2006/marchulrich.php 

midden http://www.trekearth.com/gallery/Europe/Germany/East/Sachsen/Dresden/ 

photo509145.htm 

rechts http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/14x/141waterleiding.html 

50 links http://www.arthistory.upenn.edu/spr01/282/w4c2i08.htm 

rechts Tietz, J., Geschiedenis van de architectuur in de 20ste eeuw, Könemann, Keulen 

1998, p 39 

59 links http://www.hulsen.net/ 


81 links http://icar.poliba.it/storiacontemporanea/autori/oud/quartkiefhoek/img05.htm 

rechts http://www.digischool.nl/ckv2/ckv3/kunstentechniek/philips/het_ 


202


83 links http://www.engelfriet.net/Alie/Hans/openingschouwburg.htm 

midden http://www.neumarkt-dresden.de/wiederaufbau-de-unie.html 

rechts http://www.basurama.org/personal/pablo/arquitectura_y_tipografia/ 

obras_referencias.htm 

85 links http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/186/torens.html 

rechts http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/213/haringpakkerstoren.html 

86 links http://www.marsethistoria.nl/images/droogdok.jpg 

midden http://www.droogdok.nl/content.php?bedrijfs_id=drgdk&pagina_id=2 

rechts http://www.vvkm.nl/documents/135.html 

90 links http://www.digischool.nl/ckv2/ckv3/kunstentechniek/philips/het_ 


rechts http://blog.uncovering.org/archives/2005/02/arquitectura_e_1.html 

93 links Kam, R. de, De ‘Utrecht’, Toekomst voor een verdwenen gebouw, Uitgeverij 

midden M.E. Mesman 



94 links http://www.paleisvoorvolksvlijt.nl/architectura.shtml 

rechts http://www.paleisvoorvolksvlijt.nl/architectura.shtml 

96 links Weve, W.F., Bouwhistorische notitie, Dienst Stadsontwikkeling Delft, Delft 

2001 



98 links http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=245229 


100 links http://www.hiptravelguide.com/spain/article-35.html 

middenlinks http://www.bluffton.edu/~sullivanm/spain/barcelona/mies/pavilion2.html 

middenrechts http://www.archined.nl/archined/5326.0.html 

rechts http://www.archined.nl/archined/5326.0.html 

101 links http://www.w8.nl/volksvlijt.htm 

middenlinks http://www.w8.nl/volksvlijt.htm 

middenrechts http://www.w8.nl/volksvlijt.htm 

rechts http://www.paleisvoorvolksvlijt.nl/architectura.shtml 

103 links Gier, W. de, Het Droogdok van Hellevoetsluis, zijn tijd ver vooruit, Stichting 

Droogdok Jan Blanken, Hellevoetsluis 2002, voorkant, p 18 

rechts http://frisia.splinder.com/archive/2005-10 




203





rechts http://www.quinterna.org/Rivista/09/dimora_delluomo1.htm 

112 links http://members.lycos.nl/caryatid/kariatiden.htm 

rechts Riehl, A.R., Het Valkhof en herbouw: het verleden voorbij?, Deltech, Delft 

1997, p 114 



rechts http://www2.nijmegen.nl/gemeente/verkiezingen__referenda/ 

referendumdonjon/Valkhofpark/_rp_center1_elementId/1_232192 

116 links http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/194/volksvlijt.html 

rechts http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/194/volksvlijt.html 

120 links http://www.projectenbankcultuurhistorie.nl/content/Donjon_Reconstructie_ 

Nijmegen.xml.asp?bc=balk2-7-2-3&type=balk2&parent=7-2 

rechts http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=245229&page=2 

122 midden http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=245229&page=2 

123 links http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/182/eeuwigheid.html 

rechts http://www.channels.nl/10438b-nl.html 

124 links http://www.museumhetvalkhof.nl/exterieur1.htm 

rechts Brochure van Molenaar & Van Winden architecten, 'reconstructie 

St. Lucasgildehuis vijf stadswoningen te Delft', linkerbinnenblad 

129 links http://nl.wikipedia.org/wiki/Museum_Het_Valkhof 

rechts http://www.donjon2000.nl/portal/pages/prenten.php?id=19 

130 links http://www.donjon2000.nl/portal/pages/prenten.php?id=18 

rechts http://icar.poliba.it/storiacontemporanea/autori/oud/quartkiefhoek/img04.htm 

132 links http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/213/haringpakkerstoren.html 



133 links http://www.ladytypewriter.co.uk/crystal-palace.htm 

rechts http://hpbimg.zwanenkoor.com 

134 links Printeruitdraaien van foto's, aan mij meegegeven door Willem van der Bas 

van Molenaar & Van Winden architecten 

rechts Printeruitdraaien van foto's, aan mij meegegeven door Willem van der Bas 

135 links M.E. Mesman 


rechts http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=245229 


204



rechts http://www.kroegpagina.nl/waterlijn/ 


rechts Printeruitdraaien van foto's, aan mij meegegeven door Willem van der Bas 



rechts http://www.vvkm.nl/documents/135.html 


rechts http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/194/volksvlijt.html 

150 links http://gemeentearchief.amsterdam.nl/schatkamer/300_schatten/plannen/paleis 

_voor_volksvlijt / 

middenlinks http://www.paleisvoorvolksvlijt.nl/architectura.shtml 

middenrechts http://www.locaties.nl/beursgebouwen/amsterdam-rai.html 

rechts http://www.ocp.tudelft.nl/nieuwsbrief/Nummer17/nieuwsbrief17WBMT.htm 

155 links http://www.spitsnet.nl/nieuws.php/47/440673/anp/rembrandthuis_toont_ 

tekeningen_uit_berlijn.html?p=rubriek47%20headlineAankeiler,1 

rechts http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/168/rembrandthuis.html 


rechts http://cours.funoc.be/essentiel/article/article_dossier.php?idart=335&id_ 

dossier=2 

160 links http://web.wilson.k12.pa.us/buildings/sh/staffpages/clatin/mainpage.html 

rechts http://home.wxs.nl/~marcel.tettero/Pieck/Antonpieck.html 

162 links http://www.terneuzen.nl/toerisme/vliegendehollander/ 

rechts http://www.geledraak.nl/html/showarticle.asp?id=864 

166 links http://www.rotterdammers.nl/gebouwen/delft.htm 

midden http://www.rotterdammers.nl/gebouwen/delft.htm 


167 links Riehl, A.R., Het Valkhof en herbouw: het verleden voorbij?, Deltech, Delft 

1997, p 80 

rechts http://www.columbia.edu/cu/gsapp/BT/EEI/AIR-H2O/air-h2o.html 

170 links http://www.amsterdamsebinnenstad.nl/binnenstad/158/nzkolk.html 

rechts http://www.blomsma.nl/gallery_signs.htm 

172 links http://www.blomsma.nl/gallery_signs.htm 

rechts http://www.classic.archined.nl/news/0101/boerderettes.html 

174 links http://www.pbase.com/koster10/image/52765845 

rechts http://www.joostdevree.nl/bouwkunde/charisma_voorbeelden.htm 

179 links http://www.politiekdelft.nl/index_2006_12_31.html 

rechts http://www.grotemarkt.groningen.nl/ 

205


206

7 BIJLAGEN 

207

7 Bijlagen 

7.1 Bijlage 1: Relevante achtergrondinformatie over respondenten 

Respondent Huidige functies (H), relevante voormalige Organisatie 

functies (V) & relevante bijzonderheden (B) 

Boshouwers, Fer (H) Voorzitter Valhofvereniging 

(B) Pleitbezorger van reconstructie van de Donjon 

Cornelissen-Bakker, Gerda (H) Consulent uitvoering monumentenwet regio Zuid RACM 

(B) Eindredactie advies over de donjon van Medy van der Laan 

aan gemeente Nijmegen 

Denslagen, Wim (H) Bijzonder hoogleraar Inst. Kunstgeschiedenis en Muziek- 

wetenschap, Kunstgeschiedenis (leeropdracht: theorie 

en geschiedenis van de monumentenzorg) Universiteit Utrecht 

(H) Bijzonder hoogleraar OGC, Projectgroep Kunst- Universiteit Utrecht 

geschiedenis 

(H) Wetenschappelijk medewerker RACM 

(B) Auteur van Romantisch Modernisme 

(B) Als adviseur betrokken geweest bij de reconstructie van De 

Kiefhoek 

Happe, Erika (H) Projectadviseur Kunst & Cultuur VSBfonds 

(B) (Deels) betrokken geweest bij bijdrage VSBfonds aan 

reconstructie van Pomphuis 

Jonge, Wessel de (H) Architect en directeur wessel de jonge architecten bna bv 

(H) Commissielid Welstandscommissie Rotterdam 

(B) Uitvoerder haalbaarheidsplan reconstructie 

Philipspaviljoen 

Jurgens, Kees (H) Gemeenteraadslid Gemeente Hellevoetsluis 

(V) Wethouder Gemeente Hellevoetsluis 

(V) Bestuursvoorzitter Stichting Droogdok Jan Blanken 

(B) Fondsenwerving voor het Pomphuis i.o.v. Stichting Droogdok Jan 

Kuipers, Marieke (H) Senior-medewerker Cultuurwaardenonderzoek RACM 

Blanken 

(H) Bijzonder hoogleraar Cultureel Erfgoed Universiteit Maastricht 

(B) Bij de RACM een pionier wat betreft de waardering voor, 

en selectie en bescherming van jonge bouwkunst 

Molenaar, Joris (H) Architect en directeur Molenaar & van Winden architecten 

(H) Commissielid Welstandscommissie Amsterdam 

(B) Architect van reconstructie van het St. Lucasgildehuis 

Ottenheym, Koen (H) Hoogleraar Inst. Kunstgeschiedenis en Muziek- 

208

7 Bijlagen 

wetenschap, Kunstgeschiedenis Universiteit Utrecht 

(H) Hoogleraar OGC, Projectgroep Kunstgeschiedenis Universiteit Utrecht 

(H) Lid adviescommissie Vereniging Stadsherstel N.V. 

(B) (Vrijblijvend) advies uitgebracht aan Stadsherstel N.V. over 

Haringpakkerstoren 

Patijn, Wytze (H) Decaan Faculteit Bouwkunde TU Delft 

(H) Architect en stedebouwkundige Kuiper Compagnons 

(V) Directeur Kuiper Compagnons 

(V) Raadslid Raad van Cultuur 

(V) Rijksbouwmeester Ministerie van VROM 

(V) Hoogleraar Architectonisch ontwerpen in de woningbouw Faculteit Bouwkunde TU Delft 

(B) Architect van reconstructie van De Kiefhoek 

Rietbergen, Peter (H) Bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Betrekkingen 

tussen Europa en de niet-Europese wereld Radboud Universiteit Nijmegen 

(H) Hoogleraar Cultuurgeschiedenis na de Middeleeuwen Radboud Universiteit Nijmegen 

(B) Uitgesproken voorstander van een reconstructie van de 

Donjon 

Rosendaal, Joost (H) Universitair docent Instituut voor Historische, Literaire en Radboud Universiteit Nijmegen 

Culturele Studies 

(B) Mede-oprichter Platform tot Behoud van het Valkhofpark 

(B) Gepromoveerd op de Bataafse Revolutie Radboud Universiteit Nijmegen 

(B) Onderzoekt momenteel fulltime de omgang met de Tweede i.o.v. CvB Radboud Universiteit 

Wereldoorlog Nijmegen na die oorlog 

Voorham, Cees (H) Adviseur Stichting Droogdok Jan Blanken 

(V) Interim directeur Stichting Droogdok Jan Blanken 

(B) Opzichter reconstructie Pomphuis Stichting Droogdok Jan Blanken 

Well, Paul van (H) Architect Ir. P. van Well Architect 

(B) Architect van reconstructie van de Haringpakkerstoren 

209

finalVersion

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?