Gratis! (maar niet heus) - Ouders Online
Gratis! (maar niet heus) - Ouders Online
Gratis! (maar niet heus) - Ouders Online
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>)<br />
Dossier over digitale reclame voor kinderen<br />
Mijn Kind <strong>Online</strong><br />
januari 2008
Colofon<br />
Mijn Kind <strong>Online</strong><br />
Stichting Mijn Kind <strong>Online</strong><br />
Postbus 30000, 2500 GA Den Haag<br />
tel.: 070 - 446 15 96<br />
fax: 070 - 446 58 21<br />
KvK Haaglanden 27169250<br />
Postbank 7816696<br />
e-mail: redactie@mijnkindonline.nl<br />
website: www.mijnkindonline.nl<br />
Projectleiding:<br />
• Remco Pijpers<br />
• Justine Pardoen<br />
Contactpersoon:<br />
• Remco Pijpers, 06 – 51 43 67 11<br />
De Stichting Mijn Kind <strong>Online</strong> is een kennis- en adviescentrum op het gebied van jeugd en<br />
(nieuwe) media, dat tot doel heeft meer inzicht te verschaffen in de mogelijkheden van nieuwe<br />
media, alsook het bevorderen van het verantwoord gebruik daarvan. De activiteiten van de<br />
Stichting zijn met name gericht op opvoeders en kinderen. De Stichting is een initiatief van KPN<br />
en <strong>Ouders</strong> <strong>Online</strong> en werkt onafhankelijk. Ze werkt samen met een keur aan deskundige partners,<br />
zoals Digibewust, het instituut Beeld en Geluid, Kennisnet en Kidsweek.<br />
Medewerkers aan dit dossier<br />
Research en tekstbijdragen:<br />
• Erwin Boogert<br />
• Marc Janssen<br />
• Dido Michielsen<br />
• Justine Pardoen<br />
• Remco Pijpers<br />
Proofreading:<br />
• Polle de Maagt<br />
Adviezen<br />
• Peter Nikken (NJi)<br />
Eindredactie:<br />
• Henk Boeke<br />
© 2008 Stichting Mijn Kind <strong>Online</strong><br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 2
Inhoud<br />
1. Inleiding 4<br />
2. Kinderen en digitale media 6<br />
3. Wetten en regels 11<br />
Reclamecode 11<br />
Pegi, de Kijkwijzer voor games 13<br />
SMS-gedragscode 13<br />
Overige zelfregulerings-initiatieven 14<br />
Nieuwe EU-richtlijn 15<br />
Privacy-bescherming 16<br />
Conclusie 17<br />
4. Hoe ziet digitale kindermarketing eruit? 18<br />
Content-integratie 18<br />
Branded spaces 23<br />
Behavioral targeting 25<br />
Virale videoclips 26<br />
IM-infiltratie 27<br />
Game-advertising 27<br />
Recrutering van merk-ambassadeurs 29<br />
Avatar-marketing 29<br />
Mobiele marketing 30<br />
5. Voorbeelden van onwenselijke digitale kinderreclame 32<br />
Content-integratie 32<br />
Misleidende reclames voor GSM-producten 34<br />
Address harvesting 40<br />
Agressieve verkooppraktijken 42<br />
6. Affiliatie en typo-piraterij 44<br />
Affiliate marketing 44<br />
Typo-piraterij 47<br />
7. Conclusies en aanbevelingen 51<br />
Conclusies 51<br />
Aanbevelingen 54<br />
Bijlage. Voorbeelden van tikfout-domeinen 59<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 3
1. Inleiding<br />
<strong>Ouders</strong> maken voortdurend keuzes als het om hun kinderen gaat. Ze bepalen hoe laat ze naar<br />
bed moeten, naar welke school ze gaan, naar welke tv-programma’s ze wel en <strong>niet</strong> mogen kijken,<br />
enzovoorts. Maar als het om reclame gaat, valt er voor ouders weinig te kiezen.<br />
Reclame is er gewoon: in de openbare ruimte, in de media, en soms zelfs ook op school. De<br />
meeste ouders maken zich daar weinig zorgen over, tót het moment dat hun kinderen hen onder<br />
druk gaan zetten om het tijdschrift te kopen dat op school werd uitgedeeld, of als ze de<br />
telefoonrekening onder ogen krijgen die torenhoog is gestegen als gevolg van een ringtoneabonnement<br />
dat zogenaamd gratis was.<br />
Voor ouders is het vooral lastig om de regie in eigen hand te houden wanneer het om digitale<br />
reclame gaat: op internet en in games. Ze hebben daar vaak weinig zicht op en ze weten er<br />
meestal ook weinig van. Dit dossier is vooral bedoeld om dat gebrek aan kennis bij te spijkeren,<br />
zodat ouders zich beter kunnen kwijten van hun opvoedkundige taken. Want dát is waar ouders<br />
altijd op aangesproken worden. <strong>Ouders</strong> worden geacht hun kinderen te begeleiden, te sturen en<br />
op te voeden. Maar dan moeten ze natuurlijk wel weten waar het over gaat. Vandaar dit dossier.<br />
Gelukkig staan ouders er <strong>niet</strong> alleen voor. Er bestaat bijvoorbeeld een Reclame Code Commissie<br />
die waakt over alle reclames. Uitingen die de reclamecode schenden, kunnen daar gemeld<br />
worden. Dat is mooi, <strong>maar</strong> de reclamecode is geen wettelijk gegeven. Het is een vorm van<br />
zelfregulering, oftewel een set afspraken tussen adverteerders onderling. Officiële wet- en<br />
regelgeving staat daar los van.<br />
Hoe zít het eigenlijk met die wet- en regelgeving? Wat mag wel en wat mag <strong>niet</strong>? Wat zijn de<br />
Nederlandse regels, wat is de rol van Europa en wat doet de Consumenten-autoriteit? Ook die<br />
vragen worden beantwoord in dit dossier.<br />
Andere vragen over kinderen en reclame kunnen zijn: moet reclame voor kinderen verboden<br />
worden of moeten kinderen ‘gewoon’ opgevoed worden om ermee om te gaan? En als je kiest<br />
voor opvoeden omdat verbieden <strong>niet</strong> realistisch is, wie moet er dan opvoeden? De ouders, de<br />
school, de industrie? En hoe moet dat dan? Antwoord op deze vragen geeft dit dossier <strong>niet</strong>. We<br />
beperken ons tot een analyse van de feiten. Daar kunnen zowel ouders als marketeers hun<br />
voordeel mee doen.<br />
Leeswijzer<br />
Het vervolg van dit dossier is als volgt opgebouwd:<br />
2. Kinderen en digitale media voorziet u van de nodige voorkennis, zodat u weet waar het over<br />
gaat.<br />
3. Wetten en regels geeft een overzicht van de (uiterst beperkte) wet- en regelgeving van dit<br />
moment, plus de vormen van zelfregulering die er zijn, zoals de reclamecode en de SMSgedragscode.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 4
4. Hoe ziet digitale kindermarketing eruit? bevat voorbeelden van reclame in digitale omgevingen,<br />
geordend naar type.<br />
5. Voorbeelden van onwenselijke digitale kinderreclame is te lezen als een vervolg op het vorige<br />
hoofdstuk <strong>maar</strong> dan met echt foute reclame.<br />
6. Affiliatie en typo-piraterij geeft een inkijkje in de schimmige wereld van partnerprogramma’s en<br />
de exploitatie van tikfout-domeinen. De boodschap is dat er in veel gevallen niemand<br />
aanspreekbaar is.<br />
7. Conclusies en aanbevelingen vormt de afronding van het dossier.<br />
Bijlage. ‘Voorbeelden van tikfout-domeinen’ bevat 80 gevallen van typo-piraterij.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 5
2. Kinderen en digitale media<br />
Om iets te kunnen zeggen over de manier waarop kinderen en jongeren geconfronteerd worden<br />
met reclame in digitale media, moet eerst worden vastgesteld om welke media het gaat en hoe<br />
kinderen daarmee omgaan. Wat doen ze op welke leeftijd? Hoe gedragen ze zich online? Hoe<br />
staan ze tegenover reclame? Die vragen vormen het onderwerp van dit hoofdstuk.<br />
Het hoofdstuk besluit met de voorlopige resultaten van het usability-onderzoek dat Mijn Kind<br />
<strong>Online</strong> op dit moment uitvoert.<br />
Digitaal bezig vanaf 2 à 3 jaar<br />
Volgens recent onderzoek (Harris Interactive, 2007) maken kinderen gemiddeld op hun derde jaar<br />
kennis met internet. Op de schoot van papa of mama kijken ze bijvoorbeeld naar Sesamstraatfilmpjes<br />
op YouTube. Let wel: gemiddeld vanaf hun derde jaar. Het kan dus ook al eerder zijn. Uit<br />
eigen ervaring weten we dat ze soms al op hun tweede plaatjes inkleuren op Z@ppelin, of simpele<br />
PC-spelletjes doen.<br />
In deze eerste fase zijn hun ouders er meestal bij. Niet alleen om te helpen, <strong>maar</strong> ook omdat<br />
peuters en kleuters nog een enorme behoefte hebben aan aandacht en bevestiging. Na elke<br />
prestatie kijken ze je vragend aan: “Wat vind je ervan? Goed gedaan hè?”<br />
Naarmate kinderen ouder worden, gaan ze zelfstandiger te werk.<br />
Internetgebruik<br />
Uit het onderzoek ‘Jongeren 2007’ (Qrius, 2007) blijkt dat Nederlandse kinderen tot 9 jaar af en<br />
toe online zijn. Daarna, vanaf 9 jaar, zijn ze dagelijks of bijna dagelijks online. De toename van het<br />
internetgebruik bij toenemende leeftijd heeft in het begin (basisschoolleeftijd) vooral te maken<br />
met het toenemen van de lees- en schrijfvaardigheid. Daarna (puberteit) is de toename vooral toe<br />
te schrijven aan de behoefte om een eigen identiteit te ontwikkelen, en om te ontdekken bij welke<br />
groep je wilt horen. Dat doe je door veel te communiceren met leeftijdsgenoten.<br />
Sinds 2005 besteden kinderen van 12 jaar en ouder meer tijd aan internet dan aan tv-kijken.<br />
Volgens Qrius lijkt het internetgebruik in 2007 iets te zijn afgenomen ten opzichte van 2005, <strong>maar</strong><br />
nader onderzoek moet daar uitsluitsel over geven (omdat de cijfers <strong>niet</strong> goed vergelijkbaar waren).<br />
Hoe lang zijn kinderen wekelijks online? Het IVO (Instituut voor Verslavingsonderzoek) publiceerde<br />
in 2007 de volgende cijfers:<br />
• tieners van 11 tot 15 jaar zijn gemiddeld 10,4 uur per week online (in de thuissituatie);<br />
• jongens zijn gemiddeld wat langer online dan meisjes (11 uur per week tegenover 9,7 uur);<br />
• de online-tijdsbesteding neemt toe met het ouder worden: van 8 uur per week (groep 7) via<br />
9,5 uur per week (groep 8) en 12 uur per week (brugklas) naar 14 uur per week (tweede klas<br />
voortgezet onderwijs).<br />
• vmbo-leerlingen zijn wekelijks 4 uur langer online dan havo- en vwo-leerlingen (14,5 uur<br />
per week tegenover 10,5 uur).<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 6
MSN-gebruik<br />
MSN’en is een van de populairste internet-activiteiten onder jongeren. Op dit moment<br />
communiceert ruim 86% van de jeugd via MSN respectievelijk Windows Live. Dat is een lichte<br />
toename ten opzichte van 2006, met 2 procentpunt. Omgekeerd daalde de gemiddelde<br />
gebruiksduur ook iets, van 8 uur naar 7 uur per week.<br />
Cijfers 2007:<br />
• meisjes MSN’en wat meer dan jongens: 7,7 uur per week tegenover 6,6 uur;<br />
• de piek van het MSN-gebruik ligt in de tweede klas van het voortgezet onderwijs<br />
(gemiddeld 10 uur per week).<br />
Downloaden<br />
Tieners downloaden muziek, films, foto’s en programma’s. Ze doen dat de laatste tijd steeds<br />
meer, omdat breedbandverbindingen (ADSL en kabel) in steeds meer huishoudens beschikbaar<br />
komen.<br />
Cijfers 2007:<br />
• zo’n 72% van de jongeren (11-15 jaar) downloadt wel eens bestanden;<br />
• tweedeklassers van het voortgezet onderwijs downloaden het meest (85%);<br />
• basisschoolleerlingen in groep 7 downloaden het minst (55%).<br />
Surfen naar informatie<br />
Bijna alle jongeren (9 van de 10) gebruiken het internet om informatie te zoeken. Havo- en vwoscholieren<br />
doen dit het meest (94,4%). De vmbo-ers (86,8%) en de basisscholieren (86,2%) iets<br />
minder.<br />
Favoriete websites<br />
Het onderzoek ‘Jongeren 2007’ (Qrius, 2007) geeft een helder beeld van datgene wat kinderen en<br />
jongeren leuk vinden op het web:<br />
• 4- tot 8-jarigen komen graag op Sesamstraat.nl, Bobo.nl, Zandkasteel.nl, Kleurplaten.nl en<br />
Zappflat.nl;<br />
• 6- tot 8-jarigen komen vooral op tv-websites (Nickelodeon.nl, Jetix.nl, etc.) en<br />
spelletjessites (Spele.nl, Speeleiland.nl en Speelzolder.nl, etc.) <strong>maar</strong> ook op Pokemoncrater.com<br />
en kids.kennisnet.nl;<br />
• 9- tot 12-jarigen zijn vooral geïnteresseerd in content-creatie en online contact. De meisjes<br />
komen in virtuele werelden als Habbo Hotel en Neopets en kleden poppen aan op Stardoll. In<br />
deze leeftijdscategorie zijn er ook al jongens die World of Warcraft spelen, <strong>maar</strong> meestal beginnen<br />
ze met Runescape. Het merendeel van de 9- tot 12-jarigen kletst via MSN, zoekt via Google,<br />
speelt nog steeds spelletjes op Spele.nl en Nuspelen.nl, en bekijkt filmpjes op YouTube en<br />
Clipjes.nl.<br />
Kinderen in de leeftijd van 6 tot 14 jaar geven Google het hoogste rapportcijfer.<br />
Wie of wat stuurt het surfgedrag?<br />
De allerkleinsten worden door hun ouders aan de hand meegenomen naar websites die pa en ma<br />
verantwoord vinden, al of <strong>niet</strong> met behulp van een gespecialiseerde kinderbrowser (zoals de<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 7
Krowser) die suggesties doet voor leuke sites. Maar op een gegeven moment gaan ze hun eigen<br />
gang. Wie of wat brengt hen ertoe om zélf ergens naartoe te surfen?<br />
1. Vanaf het moment dat ze een beetje kunnen lezen en schrijven (dus: vanaf een jaar of 6 à 7)<br />
zijn kinderen gevoelig voor bladen en tv-programma’s die hen oproepen om bepaalde sites te<br />
bezoeken. “Ga naar onze website op abc.nl” begint dan aan te slaan.<br />
2. Verreweg de belangrijkste stimulans voor kinderen én jongeren om bepaalde websites te<br />
bezoeken, is mond-tot-mond reclame van vriendjes en vriendinnetjes. Hetzij mondeling (op het<br />
schoolplein of door samen te surfen), hetzij door middel van berichtjes per e-mail of MSN.<br />
3. Vanaf het moment dat kinderen zelfstandig kunnen surfen, worden ze verleid om te klikken op<br />
tekstlinks en banners om zich te verplaatsen naar andere sites. Soms gaat dat goed, omdat ze op<br />
die manier aanvullende informatie of nieuwe gezichtspunten krijgen, <strong>maar</strong> soms gaat het minder<br />
goed, doordat ze op rare sites of foute reclame terechtkomen.<br />
Opgroeien online<br />
Naarmate kinderen groter worden, groeit ook hun virtuele wereld. Ze ontdekken meer sites, ze<br />
komen meer mensen tegen (ook buiten Nederland!), en ze gaan online geld uitgeven. Met alle<br />
onaangename ervaringen van dien. “Pap, mijn MSN is gehackt.” “Mam, kijk nou eens hoeveel<br />
geld er is afgeschreven”.<br />
Vooral het aantal reclame-uitingen waarmee kinderen geconfronteerd worden naarmate ze ouder<br />
worden en de toenemende impact daarvan, is een rechtstreeks gevolg van die uitdijende virtuele<br />
wereld.<br />
Gaming<br />
Onder games verstaan we: alle spellen en spelletjes waarbij een beeldscherm of beeldschermpje<br />
wordt gebruikt. Op basis van het gebruikte ‘platform’ onderscheiden we de volgende soorten<br />
games:<br />
• PC-games zijn games die je op de PC of de Mac kunt spelen, meestal vanaf een cd-rom of<br />
dvd. Heel geschikt voor kleine kinderen <strong>maar</strong> ook nog populair onder – bijvoorbeeld –<br />
tienermeiden vanwege het simulatiespel ‘the Sims’;<br />
• console games zijn games voor gespecialiseerde game-computers, zoals de Playstation<br />
(PS2 en PS3), de Xbox 360 en de Nintendo Wii. Vooral grafisch zijn console-games heel sterk,<br />
waardoor ze er realistisch uitzien. De Wii is populair vanwege zijn innovatieve besturing, die ook<br />
fysieke games (zoals tennis en tafeltennis) mogelijk maakt;<br />
• handheld games zijn games voor draagbare spelcomputertjes zoals de Gameboy en de<br />
Nintendo DS (populairste versie: DS Light);<br />
• online games zijn games die via het internet gespeeld kunnen worden, zodat je samen met<br />
of tegen anderen kunt spelen. De populairste online game van dit moment is ‘World of Warcraft’<br />
(WoW). <strong>Online</strong> games worden meestal via de PC gespeeld <strong>maar</strong> tegenwoordig kan het ook met<br />
consoles zoals de Xbox 360;<br />
• GSM-games zijn games die je op je mobiele telefoon speelt. Vanwege de gebruikte<br />
programmeertaal worden deze spellen ook wel ‘java-games’ genoemd.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 8
Vanzelfsprekend kunnen games ook volgens andere criteria worden ingedeeld. Bijvoorbeeld naar<br />
genre (schietspellen, sportspellen, adventure games, strategy games, simulatie-games, arcadespellen,<br />
etc.) of naar populariteit, al of <strong>niet</strong> per platform, <strong>maar</strong> dat is in het kader van dit soort<br />
dossier minder belangrijk.<br />
Cijfers 2007:<br />
• van de Nederlandse jeugd tot en met 15 jaar speelt 67,5% wel eens games;<br />
• 35,5% speelt nooit games;<br />
• het merendeel van de gamers is jongen (56,3%);<br />
• 59,2% speelt offline, en doet dat 5,5 uur per week;<br />
• 40,1% speelt online met anderen, en doet dat 9 uur per week;<br />
• 69,6% speelt kleine spelletjes (browser games) op sites als Spele.nl. Gemiddeld 2,8 uur<br />
per week.<br />
De spelletjes-sites worden vooral bezocht door basisscholieren, in het bijzonder meisjes.<br />
Hoe kijken kinderen naar digitale reclame?<br />
De manier waarop kinderen en jongeren naar digitale reclame kijken, is nog <strong>niet</strong> echt goed<br />
onderzocht. En voor zover dat wel is gebeurd kwamen er verschillende resultaten.<br />
Een van de weinige studies die er zijn, is een Amerikaans onderzoek van de Texas University uit<br />
1999. Daaruit bleek dat kinderen nauwelijks acht slaan op buttons en banners. Laat staan dat ze<br />
erop klikken. Tot verdriet van de adverteerders.<br />
Daarentegen kwam de Nielsen Norman Group (van de usability-expert Jakob Nielsen) in 2002 tot<br />
een volstrekt andere conclusie. Kinderen zouden wel degelijk klikken op advertenties. Op zijn<br />
website useit.com zegt Nielsen hierover: “Unlike adults [...] kids tend to view ads as content, and<br />
click accordingly”.<br />
Onze eigen ervaring – onder andere op basis van de lessen die we geven op scholen, <strong>maar</strong> ook op<br />
basis van de eerste resultaten van het usability-onderzoek dat we op dit moment uitvoeren – is<br />
dezelfde als die van Jakob Nielsen. Kinderen hebben grote moeite om onderscheid te maken<br />
tussen reclame enerzijds en onafhankelijke (redactionele) content anderzijds. Ze zien het verschil<br />
nauwelijks en zijn daardoor extra beïnvloedbaar.<br />
Weerstand tegen reclame<br />
Volgens het rapport ‘Jongeren 2007’ van marktonderzoeksbureau Qrius hebben Nederlandse<br />
kinderen en jongeren een behoorlijke weerstand tegen reclame. Vooral boodschappen op mobiele<br />
telefoons zijn weinig populair, <strong>maar</strong> ook reclame op MSN en reclame in games scoort <strong>niet</strong> goed.<br />
Cijfers 2007 (waardering in oplopende acceptatie):<br />
• reclame op mobiele telefoons: 8%<br />
• reclame in chat-programma’s als MSN: 11%<br />
• reclame in games: 13%<br />
• reclame op websites: 15%<br />
• reclame via e-mail: 19%<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 9
• reclame op tv: 33%<br />
• reclame in tijdschriften: 41%<br />
Usability-onderzoek<br />
Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de manier waarop kinderen omgaan met websites. Welke<br />
elementen trekken de aandacht? Is het allemaal leesbaar, begrijpelijk en aantrekkelijk? Hoe<br />
inzichtelijk en hoe effectief is de navigatie? De technische term hiervoor is usability. Over de<br />
manier waarop volwassenen omgaan met websites is inmiddels al zeer veel bekend, <strong>maar</strong><br />
usability voor kinderen is nog tamelijk onontgonnen terrein.<br />
Op dit moment (januari 2008) doet de stichting Mijn Kind <strong>Online</strong> een uitgebreid usabilityonderzoek<br />
onder kinderen van 8 tot 12 jaar. De rapportage wordt verwacht in april 2008. Het<br />
onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met het onderzoeks- en adviesbureau 2C dat<br />
gespecialiseerd is in usability.<br />
Uit de eerste resultaten blijkt dat kinderen behoorlijk behendig zijn op internet, <strong>maar</strong> moeite<br />
hebben met focussen. Ze zijn snel afgeleid en klikken zonder nadenken. Ze raken in de war van<br />
veel tekst, geven snel op als iets <strong>niet</strong> lukt, en klikken soms per ongeluk op reclames (omdat ze<br />
denken dat het redactionele content is).<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 10
3. Wetten en regels<br />
In de Verenigde Staten zijn er wettelijke beperkingen op het gebied van digitale reclame voor<br />
kinderen. Volgens de zogenaamde COPPA (Children’s <strong>Online</strong> Privacy Protection Act), die in 2001 is<br />
ingevoerd, zijn adverteerders bijvoorbeeld verplicht om toestemming aan de ouders te vragen<br />
wanneer de adverteerder ‘een relatie’ aangaat met een kind dat jonger is dan 13 jaar.<br />
In Nederland bestaan zulke specifieke wetten helaas <strong>niet</strong>. Hier hebben we alleen:<br />
• reclameverboden voor bepaalde producten (Tabakswet, Geneesmiddelenwet, etc.);<br />
• een verbod op sluikreclame op radio en tv (Mediawet);<br />
• algemene privacy-wetgeving (Wet bescherming persoonsgegevens);<br />
• bescherming tegen spam (Telecommunicatiewet).<br />
Vooralsnog vertrouwt de Nederlandse overheid dus vooral op zelfregulering door de industrie.<br />
Hieronder zullen we aangeven wat dat inhoudt. Achtereenvolgens bespreken we de reclamecode,<br />
de Pegi, de SMS-gedragscode, en overige initiatieven. Daarna volgt een overzicht van Europese<br />
richtlijnen en de status daarvan. Het hoofdstuk besluit met een overzicht van privacybeschermende<br />
maatregelen en een algemene conclusie.<br />
Reclamecode<br />
De reclamecode is een gedragscode die de reclamebranche zichzelf heeft opgelegd. Hij wordt<br />
gehandhaafd door de Reclame Code Commissie. Dat is de klachteninstantie van de Stichting<br />
Reclame Code, een zelfreguleringorgaan van ‘het adverterend bedrijfsleven’, oftewel<br />
adverteerders, reclamebureaus en media. De Reclame Code Commissie en de bijbehorende<br />
stichting zijn dus geen overheidsorganen, zoals de Consumenten-autoriteit en het Commissariaat<br />
voor de media.<br />
Wie vindt dat een bepaalde reclame-uiting in strijd is met de reclamecode (zie<br />
www.reclamecode.nl) kan een klacht indienen bij de Reclame Code Commissie.<br />
Opzet van de reclamecode<br />
Op de site van de Reclame Code Commissie wordt uitgelegd wat de reclamecode behelst:<br />
“In de Nederlandse Reclame Code is een veelheid van regels vastgelegd waar reclame aan moet<br />
voldoen. De regels zijn opgesteld in overleg met partijen die samen het adverterend bedrijfsleven<br />
vormen te weten, adverteerders, reclamebureaus en media.<br />
De Code bestaat uit een Algemeen Gedeelte en een Bijzonder Gedeelte. In het Algemene Gedeelte<br />
wordt onder meer bepaald dat reclame <strong>niet</strong> mag misleiden en <strong>niet</strong> in strijd met de waarheid mag<br />
zijn. Ook subjectieve normen zijn in dit gedeelte opgenomen. Zo mag reclame <strong>niet</strong> nodeloos<br />
kwetsen en <strong>niet</strong> in strijd zijn met de goede smaak en het fatsoen. Het Bijzondere Gedeelte bevat<br />
bijzondere reclamecodes met de bijbehorende bepalingen ten aanzien van specifieke producten<br />
en diensten. Deze bepalingen gelden als aanvulling op het Algemene Gedeelte van de<br />
Nederlandse Reclame Code.”<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 11
De volledige tekst van de Nederlandse Reclame Code kan worden gedownload via<br />
www.reclamecode.nl/bijlagen/rcc_code.pdf<br />
Kinder- en Jeugdreclame (KJC)<br />
Sinds begin 2006 bevat de reclamecode het onderdeel 'Kinder- en Jeugdreclame’ (KJC) waarin<br />
ook regels voor internet zijn vastgelegd. Vooralsnog heeft de Reclame Code Commissie echter nog<br />
geen mandaat om ongewenste reclame van internet te laten verwijderen, zoals dat bij radio- en tvreclame<br />
wel kan.<br />
Naast een aantal regels die specifiek gericht zijn op reclame-uitingen voor alcohol, hebben de<br />
regels voor internet (inclusief e-mail, etc.) vooral betrekking op het feit dat reclame herkenbaar<br />
moet zijn als reclame:<br />
"Reclame dient duidelijk als zodanig herkenbaar te zijn, door opmaak, presentatie, inhoud of<br />
anderszins, mede gelet op het publiek waarvoor zij is bestemd. (...) Indien er sprake is van een<br />
reclame-uiting die kleiner is dan 150 x 50 pixels, kan de afkorting "adv." worden gebruikt. (...)<br />
De wijze waarop kinderen en minderjarigen/jeugdigen reclame-uitingen waarnemen en/of daarop<br />
reageren, hangt af van hun leeftijd, ervaring en de manier waarop de reclame-uiting onder hun<br />
aandacht wordt gebracht. Dat een reclame-uiting bijvoorbeeld geschikt is voor<br />
minderjarigen/jeugdigen wil <strong>niet</strong> noodzakelijkerwijs zeggen dat deze reclame ook geschikt zou zijn<br />
voor kinderen. De Reclame Code Commissie en het College van Beroep zullen bij de beoordeling<br />
of deze code is overtreden hiermee rekening houden." (KJC-paragraaf, p.65)<br />
Games<br />
Behalve de regels die betrekking hebben op reclame-uitingen voor alcohol, bevat de reclamecode<br />
geen specifieke regels voor games. Ondanks de enorme groei die de desbetreffende branche<br />
doormaakt, komen er ook weinig klachten over.<br />
Prisca Ancion, directeur van de Stichting Reclame Code: "Jaarlijks ontvangen we 3.000 klachten.<br />
Die gaan vooral over televisiereclames voor volwassen die ook door kinderen worden gezien.<br />
Klagen helpt. Immers, enkel op basis hiervan kunnen we bepalen of een reclame-uiting in strijd is<br />
met de regels."<br />
Over reclame in digitale omgevingen voor kinderen zegt Ancion: "Men moet meer klagen bij ons.<br />
Alleen dan ontstaat er jurisprudentie. En die is nodig. Hoe beter de klacht is geformuleerd, hoe<br />
eerder we de onverantwoorde materie boven tafel hebben en een uitspraak kunnen doen.<br />
Iedereen mag klagen. Klagen kan via onze website. Dat is in principe gratis."<br />
Voor meer informatie over games en zelfregulering, zie ‘PEGI, de Kijkwijzer voor games’ en<br />
‘Overige zelfregulerings-initiatieven’, verderop in dit hoofdstuk.<br />
Sponsoring<br />
Sponsoring is ook een vorm van adverteren, ook al vinden veel bedrijven dat het iets anders is.<br />
Een karakter in een computerspel kan bijvoorbeeld telefoneren met een Nokia-telefoon, iets<br />
waarvoor het Finse telefoonbedrijf betaalt. Herkenbaar zijn ook de voorbeelden uit voetbalspellen,<br />
waarbij de gamer grote reclameborden langs de velden ziet staan met namen van echte bedrijven.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 12
Ook dit zijn betaalde boodschappen. Dit soort sponsor-constructies zijn al langer gebruikelijk in<br />
speelfilms en tv-series.<br />
Wat is het verschil tussen sponsoring en advertenties? Stichting Reclame Code-directeur Ancion:<br />
"Het is een misverstand te denken dat wanneer een adverteerder zegt dat hij sponsort, dit <strong>niet</strong> als<br />
reclame beschouwd zou worden. De Reclame Code Commissie bepaalt per geval of iets reclame<br />
is. Reclame wordt namelijk gedefinieerd als iedere openbare aanprijzing van goederen en<br />
diensten. Sponsoring kan dus wel degelijk reclame zijn en conform de regels worden beoordeeld."<br />
Pegi, de Kijkwijzer voor games<br />
Een andere vorm van zelfregulering is de zogenaamde Pegi-classificatie. Pegi staat voor ‘Pan<br />
European Game Information’ en is simpel te omschrijven als ‘de Europese Kijkwijzer voor games’.<br />
Net als de Kijkwijzer zelf wordt ook de (Europese) Pegi beheerd door het (Nederlandse) Nicam.<br />
De Pegi-icoontjes geven een leeftijdsadvies en vertellen of er in een spel drugs, geweld, grof<br />
taalgebruik, enge scènes, seks, discriminatie en/of casino-elementen voorkomen. De Pegi zegt<br />
dus <strong>niet</strong>s over eventuele (sluik-)reclame in games, waardoor kinderen beïnvloed of gemanipuleerd<br />
zouden kunnen worden. Alleen het eventuele ‘aanmoedigen’ van roken en drinken wordt in de<br />
(leeftijds-)beoordeling betrokken.<br />
Maud Stevens, Pegi-coördinator van het Nicam: "Dit classificatiesysteem wordt gedragen door de<br />
grootste partijen op de markt. Denk daarbij onder meer aan Sony, Microsoft en Nintendo. Zij<br />
verwáchten van spel-uitgevers dat hun spellen zijn voorzien van de Pegi-aanduiding hoe schadelijk<br />
een spel kan zijn voor de speler. Uitgevers hebben codeurs in dienst die per spel aan de hand van<br />
een uitgebreide vragenlijst de mogelijke schadelijkheid aangeven. Wij keuren die aanduiding<br />
vervolgens goed, of passen hem zo nodig aan."<br />
Als een spel geen Pegi-classificatie draagt, accepteren bedrijven als Sony, Microsoft en Nintendo<br />
zo’n spel <strong>niet</strong> in hun catalogi. <strong>Ouders</strong> die klachten hebben over een Pegi-leeftijdsadvies, kunnen<br />
zich tot Pegi wenden en online een klacht indienen (zie www.pegi.info).<br />
Pegi <strong>Online</strong><br />
In eerste instantie gold het Pegi-classificatiesysteem alleen voor PC- en console-games die je in de<br />
winkel kunt kopen. Spellen op websites als Spele.nl vielen dus <strong>niet</strong> onder de classificatie. Sinds<br />
juni 2007 is er echter een speciale Pegi-versie voor spelletjes die op het web gespeeld worden, of<br />
via het web gedistribueerd worden (zie www.pegionline.eu). Ook deze aparte versie kijkt <strong>niet</strong> naar<br />
(sluik-)reclame.<br />
Websites kunnen een keurmerk aanvragen voor Pegi <strong>Online</strong>. Als ze dat krijgen, mogen ze het<br />
keurmerk op hun site zetten. Het beeldmerk is gelinkt aan een voorlichtingssite waarop uitgelegd<br />
wordt wat het classificatiesysteem inhoudt.<br />
SMS-gedragscode<br />
Zoals je de reclamecode hebt voor de reclame-industrie en de Pegi voor de games-industrie, zo is<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 13
er de SMS-gedragscode voor bedrijven die actief zijn op het gebied van mobiele telefonie,<br />
variërend van providers als KPN en Orange tot ringtone-aanbieders zoals Jamba.<br />
De huidige SMS-gedragscode stamt uit 2003 en bevat onder andere de volgende bepalingen:<br />
• bij het aanbieden van SMS-diensten moeten naast het nummer en naam van de dienst ook<br />
de kosten voor het ontvangen van de berichten en de frequentie van de berichten worden<br />
aangegeven;<br />
• er moet worden verwezen naar een web- of teletekstpagina waarop achtergrondinformatie<br />
over de dienst te vinden is;<br />
• door via SMS het woord ‘help’ te sturen naar een makkelijk nummer moet<br />
abonnementsinformatie opgevraagd kunnen worden;<br />
• bij duurdere SMS-diensten (70 cent of meer per ontvangen bericht) moet de gebruiker<br />
eerst zelf een antwoordbericht ('OK') sturen waarmee hij zijn aanvraag bevestigt.<br />
In de praktijk blijkt deze gedragscode <strong>niet</strong> goed te werken. Nog steeds is het namelijk mogelijk dat<br />
kinderen (en ook volwassenen natuurlijk) vast komen te zitten aan peperdure ringtoneabonnementen<br />
die ze <strong>niet</strong> gewild hebben. Elders in dit dossier geven we daar schrijnende<br />
voorbeelden van. Mede vanwege een gegrond verklaarde klacht van Mijn Kind <strong>Online</strong> wordt er nu<br />
gewerkt aan een herziene SMS-gedragscode waarin nog duidelijker is vastgelegd wat wel en <strong>niet</strong><br />
mag. De OPTA (Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit) ziet erop toe dat dit een<br />
bruikbare gedragscode wordt. Afkeuring zal leiden tot wetgeving, zo heeft staatssecretaris<br />
Heemskerk (EZ) gedreigd.<br />
Overige zelfregulerings-initiatieven<br />
De reclamecode, de Pegi en de SMS-gedragscode zijn de belangrijkste vormen van zelfregulering,<br />
<strong>maar</strong> er is meer. Hieronder noemen we: Bgin en Reklame Rakkers.<br />
Bgin<br />
Seth van der Meer is bestuurslid van de Benelux-branchevereniging voor de games-industrie Bgin.<br />
Hij onderschrijft de trend dat bedrijven steeds vaker naar internet- en computerspellen kijken als<br />
reclame-vehikel.<br />
Van der Meer: "De aandacht van kinderen en jongeren verschuift naar andere media. Het is<br />
logisch dat adverteerders die werelden en podia volgen." Verder constateert hij dat vooral kleinere<br />
spel-ontwikkelaars standaard advertentieruimte inbouwen in nieuwe spellen. Deze bedrijven<br />
gebruiken de reclamegelden om de ontwikkeling van hun werk terug te verdienen.<br />
"Het onderwerp in-game advertising staat wel op onze agenda <strong>maar</strong> <strong>niet</strong> hoog," zegt van der Meer.<br />
"Het moet weer besproken worden, want het onderwerp dient zich ooit toch weer aan. De vraag is<br />
echter in hoeverre spel-advertenties te reguleren zijn. Want hoe ga je om met aanbieders die<br />
vanuit het buitenland werken?" Hier was van der Meer dus even de Pegi vergeten.<br />
Reklame Rakkers<br />
De stichting Reklame Rakkers is een initiatief van lobbyist Liesbeth Hop. In een nieuwsbrief van<br />
McDonalds (december 2007) beschrijft ze de activiteiten van haar stichting als volgt: “Allereerst<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 14
hebben wij lesmateriaal ontwikkeld voor basisscholen. Dat is gratis te downloaden van onze<br />
website. Daarnaast organiseren we onder meer bijeenkomsten en congressen om de<br />
maatschappelijke discussie aan te zwengelen, schrijven we boeken en artikelen en lobbyen we bij<br />
de overheid.”<br />
Vooral dat laatste – “en lobbyen we bij de overheid” – is opmerkelijk. Op de website van Reklame<br />
Rakkers staat namelijk dat Reklame Rakkers mede een initiatief zou zijn van de overheid:<br />
“Stichting Reklame Rakkers is een initiatief van maatschappelijke organisaties, wetenschappelijke<br />
instellingen, Nederlandse media, de overheid [cursivering MKO], de communicatiebranche en het<br />
bedrijfsleven.”<br />
Daar kunnen we eerlijk gezegd geen touw aan vastknopen. De overheid die het initiatief neemt<br />
om bij zichzelf te lobbyen? Voor zover wij kunnen beoordelen, is Reklame Rakkers vooral een<br />
vehikel van de reclamebranche, dat ook deels daardoor gefinancierd wordt. Reklame Rakkers<br />
publiceerde onder andere de JeugdReclameWijzer, “een educatieve handleiding voor<br />
beleidsmakers op het gebied van commerciële communicatie gericht op jongeren onder de 18<br />
jaar.”<br />
Nieuwe EU-richtlijn<br />
Op 12 december 2007 werd in de Europese Unie een nieuwe richtlijn van kracht om misleidende<br />
reclame en agressieve verkooppraktijken aan te pakken. Zo is er bijvoorbeeld een verbod<br />
geformuleerd op ‘gratis’ aanbiedingen die <strong>niet</strong> gratis zijn, en een maatregel om de zeurterreur in<br />
te dammen, oftewel een verbod om kinderen ertoe aan te zetten hun ouders over te halen een<br />
bepaald product te kopen.<br />
Maar let op: deze richtlijn is slechts een papieren tijger zolang hij <strong>niet</strong> in de vorm van nationale<br />
wetten en regels geïmplementeerd is. In Nederland heeft hij op dit moment (januari 2008) nog<br />
geen enkele betekenis.<br />
Vier hoofdonderdelen<br />
De nieuwe EU-richtlijn bevat vier hoofdonderdelen:<br />
• een algemene bepaling waarin verboden praktijken gedefinieerd worden;<br />
• een gedetailleerde definitie van misleidende en agressieve praktijken, de twee<br />
voornaamste vormen van oneerlijke handelspraktijken;<br />
• bepalingen die moeten voorkomen dat er wordt geprofiteerd van kwetsbare consumenten<br />
(zoals kinderen);<br />
• een zwarte lijst van specifieke praktijken die onder alle omstandigheden verboden zijn.<br />
Zwarte lijst<br />
De zwarte lijst bevat meer dan dertig verboden praktijken. We noemen er zes.<br />
• de consument verlokken tot kopen door reclame te maken voor een product tegen een<br />
zeer lage prijs zonder dat daarvan een redelijke voorraad aanwezig is.<br />
• een product als “gratis” (of “voor <strong>niet</strong>s”, “kosteloos”, etc.) omschrijven als de consument<br />
alsnog andere – bijkomende – kosten moet betalen;<br />
• kinderen er rechtstreeks toe aanzetten om geadverteerde producten te kopen ("Koop het<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 15
oek nu") of om hun ouders of andere volwassenen ertoe over te halen die producten voor hen te<br />
kopen ("Er is een nieuwe video van Alice in Wonderland. Vraag je moeder om hem te kopen.")<br />
Kinderen op zo’n manier benaderen wás al verboden op televisie; de zwarte lijst breidt dit verbod<br />
uit tot alle media, met name internet;<br />
• reclame maken door middel van advertorials, oftewel teksten die de indruk wekken door<br />
een (onafhankelijke) redactie geschreven te zijn, terwijl het in werkelijkheid betaalde informatie<br />
betreft. Alleen wanneer volkomen duidelijk is dat het om reclame gaat, zijn advertorials<br />
toegestaan;<br />
• het promoten van piramide-spelen, oftewel spelen waarbij de consument tegen betaling<br />
kans maakt op een vergoeding die in feite bekostigd wordt door het aanbrengen van nieuwe<br />
deelnemers;<br />
• de bedrieglijke indruk wekken dat iemand een prijs heeft gewonnen als er feitelijk geen<br />
sprake is van een prijs, of als het ondernemen van stappen om in aanmerking te kunnen komen<br />
voor de prijs afhankelijk is van de betaling van een bedrag door de consument of als daaraan<br />
kosten verbonden zijn.<br />
De EU-Richtlijn ‘Oneerlijke Handelspraktijken’ is beschikbaar als pdf-bestand:<br />
http://ec.europa.eu/consumers/cons_int/safe_shop/fair_bus_pract/ucp_nl.pdf<br />
Privacy-bescherming<br />
Niemand vindt het prettig als zijn of haar privé-gegevens ‘op straat komen te liggen’. Dat kan<br />
gênant zijn <strong>maar</strong> ook domweg gevaarlijk. Denk bijvoorbeeld aan moeders die met hun kinderen<br />
gevlucht zijn naar een geheim onderkomen als gevolg van huiselijk geweld, of aan kinderen die<br />
blootstaan aan pedofiele dreigingen. Maar ook fraude door identity-theft (identiteitsdiefstal) komt<br />
steeds vaker voor, evenals persoonsgerichte reclame.<br />
In al dat soort gevallen wil je <strong>niet</strong> dat namen, adressen en telefoonnummers bekend worden.<br />
Welke wetten en regels zijn daarop van toepassing?<br />
Wet bescherming persoonsgegevens<br />
Nederlandse burgers en dus ook kinderen ge<strong>niet</strong>en privacy-bescherming via de Wet bescherming<br />
persoonsgegevens. Deze wet stelt dat het verzamelen van persoonsgegevens alleen is toegestaan<br />
“voor welbepaalde, uitdrukkelijk omschreven en gerechtvaardigde doeleinden”.<br />
Dus: als op een website duidelijk wordt verteld waaróm iemands privé-gegevens (zoals naam, email<br />
adres, postadres, 06-nummer, etc.) nodig zijn, en als er staat dat het College Bescherming<br />
Persoonsgegevens (CBP) is ingelicht, dan is er normaal gesproken geen probleem. En omgekeerd:<br />
als <strong>niet</strong> duidelijk wordt verteld waarom bepaalde gegevens nodig zijn, of als het CBP <strong>niet</strong> genoemd<br />
wordt, dan wordt waarschijnlijk de wet overtreden.<br />
Kinder- en Jeugdreclamecode (KJC)<br />
De Kinder- en Jeugdreclamecode (KJC) is nog wat strenger dan de Wet bescherming<br />
persoonsgegevens:<br />
“Bij het verzamelen van persoonsgegevens van een kind moet al het mogelijke worden gedaan<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 16
om het kind en/of zijn ouders te informeren over de doeleinden waarvoor die gegevens worden<br />
verwerkt. Wanneer gebruik wordt gemaakt van commercieel op het kind gericht materiaal of<br />
wanneer op een andere manier bewust gegevens van een kind worden verzameld, moet de<br />
hiervoor bedoelde informatie duidelijk, gemakkelijk toegankelijk en begrijpelijk voor een kind zijn.”<br />
Een ouder of verzorger moet toestemming geven als een website iets doet met persoonsgegevens<br />
van een kinderen die jonger zijn dan 16 jaar.<br />
Verder stelt de KJC: “Bij een spel, het aanbieden van een prijs of enige andere activiteit met een<br />
verkoopbevorderend doel, mag <strong>niet</strong> worden geëist dat een kind meer persoonsgegevens bekend<br />
maakt dan strikt noodzakelijk is voor dat doel.”<br />
Telecommunicatiewet<br />
Ook de Telecommunicatiewet heeft een bepaling over ‘de bescherming van persoonsgegevens en<br />
de persoonlijke levenssfeer’ (artikel 11.7). Dat is echter vooral een anti-spam artikel:<br />
“Het gebruik van automatische oproepsystemen zonder menselijke tussenkomst, faxen en<br />
elektronische berichten voor het overbrengen van ongevraagde communicatie voor commerciële,<br />
ideële of charitatieve doeleinden aan abonnees is uitsluitend toegestaan, mits de verzender kan<br />
aantonen dat de desbetreffende abonnee daarvoor voorafgaand toestemming heeft verleend<br />
(...).”<br />
Conclusie<br />
Het bovenstaande overzicht laat zien dat er voor digitale reclame gericht op Nederlandse kinderen<br />
nauwelijks echte regels zijn. De overheid vertrouwt vooralsnog op zelfregulering door de industrie.<br />
Waar dat toe kan leiden leest u in de volgende hoofdstukken van dit dossier.<br />
Voor ouders zit er dus <strong>niet</strong>s anders op dan kritisch mee te kijken met hun kinderen (voor zover dat<br />
mogelijk is) en een klacht in te dienen als er iets <strong>niet</strong> deugt.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 17
4. Hoe ziet digitale kindermarketing eruit?<br />
De traditionele media – zoals kranten, tijdschriften, radio en tv – verliezen steeds meer terrein<br />
aan de digitale media, in het bijzonder games en internet. Bedrijven reageren daarop door hun<br />
doelgroep te volgen naar spelletjes en virtuele hangplekken. Digitaal kindervermaak en<br />
commercie raken daardoor steeds nauwer met elkaar verweven. In dit hoofdstuk laten we zien<br />
wat dat in de praktijk betekent.<br />
We onderscheiden negen vormen van digitale marketing voor kinderen en jongeren:<br />
• content-integratie<br />
• branded spaces<br />
• behavorial targeting<br />
• virale videoclips<br />
• IM-infiltratie<br />
• game-advertising<br />
• recrutering van merk-ambassadeurs<br />
• avatar-marketing<br />
• mobiele marketing<br />
Merk op dat onze indeling afwijkt van datgene wat gebruikelijk is. Zo hanteren IAB Nederland en<br />
Nielsen Media Research bijvoorbeeld de volgende categorieën:<br />
• banners, buttons en skyscrapers<br />
• content-integratie<br />
• e-mail<br />
• pop-ups, pop-unders en interstitials<br />
• barters<br />
• search<br />
We hebben ervoor gekozen om de gebruikelijke indeling (van IAB/Nielsen) los te laten; ten eerste<br />
omdat die vooral is toegesneden op internet (waardoor bijvoorbeeld de games buiten beeld<br />
blijven) en ten tweede omdat hij minder geschikt is om de specifieke kenmerken van<br />
kindermarketing helder te krijgen.<br />
Content-integratie<br />
Onder content-integratie verstaan we het vervagende onderscheid tussen ‘redactionele inhoud’<br />
enerzijds en reclame anderzijds. Het gaat hier om de presentatie van merken en producten in<br />
virtuele werelden (zoals games en websites) waarbij <strong>niet</strong> meer duidelijk is of het gaat om<br />
onafhankelijk geproduceerde content danwel een commerciële boodschap. In traditionele termen<br />
zou je het ‘sluikreclame’ noemen, <strong>maar</strong> eigenlijk is het veel meer dan dat. Het is in ieder geval<br />
veruit de grootste categorie digitale reclame van dit moment.<br />
Een merk lift als het ware mee op de aantrekkelijkheid van de virtuele wereld waarin het<br />
verschijnt, en wint daardoor vanzelf de nodige sympathie. De jeugdige bezoekers beseffen echter<br />
lang <strong>niet</strong> altijd wanneer het om een commerciële uiting gaat en wanneer <strong>niet</strong>, omdat het<br />
onderscheid vaak <strong>niet</strong> duidelijk is. Bij content-integratie wordt per definitie <strong>niet</strong> voldaan aan de<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 18
Reclame Code, waarin gesteld wordt dat reclames duidelijk als zodanig herkenbaar moeten zijn<br />
(door vermelding van het woord ‘reclame’ of het woord ‘advertentie’).<br />
Jetix<br />
Een goed voorbeeld van zulke grensvervaging is Jetix.nl, de website van de kindertv-zender Jetix:<br />
Jetix.nl – Wat is redactie en wat is reclame?<br />
Omdat Jetix bestaat bij de gratie van de commercie, is het natuurlijk <strong>niet</strong> verwonderlijk dat de<br />
commercie ook online zo’n prominente rol speelt. Maar zoals gezegd is het voor kinderen lastig<br />
om onderscheid te maken tussen redactie en commercie. De ene keer verwijst een afbeelding<br />
naar de site van een adverteerder, de andere keer word je naar een spelletje of een micro-site van<br />
Jetix zelf geleid. “Word lid van de McJunior club”, “Speel een Jetix-spel”, “Doe mee aan een Jetixprijsvraag”,<br />
“Kom naar de spetter-fandag in het Dolfinarium” – het wordt allemaal aangeboden op<br />
één Jetix-niveau.<br />
McDonalds op Jetix.nl<br />
Dolfinarium op Jetix.nl<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 19
Willem Wever<br />
Niet alleen de commerciëlen mengen redactie en commercie, ook de publieke omroep doet het.<br />
Wat minder heftig, <strong>maar</strong> toch. Via de themapagina’s van Willem Wever kom je bijvoorbeeld op de<br />
Dolfijnenpagina. Diverse onderdelen hiervan bieden de mogelijkheid om online kaartjes te kopen<br />
voor het Dolfinarium in Harderwijk. En de games van Willem Wever zijn ondubbelzinnig bedoeld<br />
als promotie van Shrek3.<br />
Shrek3-spelletjes op willemwever.nl<br />
<strong>Online</strong> gemeenschappen<br />
Adverteerders zijn ook steeds meer aanwezig in online gemeenschappen, ook wel ‘sociale<br />
netwerken’ genoemd. In Amerika zijn dat bijvoorbeeld MySpace en Facebook, in Nederland Hyves,<br />
Sugababes en Partypeeps2000 <strong>maar</strong> ook Kindertent en Habbo Hotel. Kortom, alle sociale<br />
netwerken die populair zijn onder kinderen en jongeren.<br />
Op de websites van sociale netwerken kunnen adverteerders op een nieuwe manier hun<br />
doelgroep bereiken, ideaal voor virale marketing. In feite is virale marketing een eigentijdse vorm<br />
van mond-tot-mond reclame, <strong>maar</strong> dan veel sneller en massaler, en dus effectiever dan voorheen.<br />
Marketeers noemen het word-of-mouth on steroids. Community’s worden door adverteerders<br />
beschouwd als dé plek bij uitstek om hun doelgroep te bereiken, met banners, geïntegreerde<br />
campagnes en in-game-advertising.<br />
De vraag is vooral hoe je als adverteerder in trek blijft. Het is immers belangrijk om je doelgroep<br />
voortdurend – liefst dagelijks – naar de sites te lokken, net zoals een soap-serie dat doet op de<br />
televisie. Zo kan er bijvoorbeeld gebruik worden gemaakt van wedstrijden, punten verdienen,<br />
verkiezingen, en ‘optredens van echte celebrities’.<br />
Overigens is het beslist <strong>niet</strong> zo dat álle bedrijven staan te springen om zichtbaar te zijn op sociale<br />
netwerken, omdat daar voor hen ook risico’s aan verbonden zijn. In marketing-termen vormt een<br />
sociaal netwerk een ‘onveilig Umfeld’. Bezoekers kunnen immers ook negatieve ervaringen gaan<br />
uitwisselen over de daar aanwezige merken.<br />
Crossmedia-communicatie<br />
Ook wordt er tegenwoordig steeds meer cross-mediaal geadverteerd, waarbij het de bedoeling is<br />
dat verschillende media elkaar wederzijds stimuleren. Een voorbeeld daarvan is GoSupermodel.nl,<br />
een virtuele wereld voor meiden van 10 tot 16 jaar, die samenwerkt met het tijdschrift Girlz (uitg.<br />
Audax). Ander voorbeeld: GirlzOwn.nl, een site voor 10 t/m 14-jarigen, van games-producent<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 20
Mindscape, die samenwerkt met Meiden Magazine (Jetix) en nauw contact heeft met Hi van KPN.<br />
“Ben je al lid? Mooi! Want Hi geeft 2 gratis sms-jes<br />
aan alle GirlzOwn girls!”<br />
Wereldwijd actief<br />
GoSuperModel en Habbo Hotel zijn internationale bedrijven met Nederlandse vestigingen<br />
(websites). Nederlandse tieners komen waar hun vrienden zijn, en zijn dus vooral actief op<br />
Nederlandse sites. Ze deinzen er echter <strong>niet</strong> voor terug om Engelstalige sites te bezoeken.<br />
Daarom kan er vanuit de Nederlandse vestigingen probleemloos verwezen worden naar<br />
bijvoorbeeld IMVU.com, een Engelstalige virtuele omgeving voor kinderen vanuit de hele wereld.<br />
Of naar een spel als RuneScape, dat ook wereldwijd actief is.<br />
In die werelden worden kinderen en jongeren vanzelfsprekend met reclame geconfronteerd, vaak<br />
via affiliate marketing, waarover meer in hoofdstuk 5. Overigens kun je in een online-game als<br />
RuneScape er wel voor kiezen om de reclame uit te schakelen, door betalend lid te worden. De<br />
dienstverlening moet immers wel érgens van bekostigd worden.<br />
Product placement (sluikreclame)<br />
In sociale netwerken wordt veel gedaan aan product placement (sluikreclame). Op Amerikaanse<br />
sites kunnen tieners bijvoorbeeld rondrijden in een Toyota Scion. Ze kunnen die auto virtueel<br />
aanschaffen en in termijnen afbetalen. Dat laatste zou educatief bedoeld zijn.<br />
Een populaire plek voor product placement is de avatar-site WhyRobbieRocks.com. Het cosmeticabedrijf<br />
l’Oréal opende er een beautyshop en de opgemaakte avatars kunnen er kleding van Vero<br />
Moda aantrekken. Ook een tv-programma als Hollands Next Top Model, razend populair onder<br />
Nederlandse meiden, heeft een virtuele vertaling op Why Robbie Rocks.<br />
Gebruik l’Oréal-producten om je avatar op te maken<br />
(WhyRobbieRocks.com)<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 21
In Nederland is het Habbo Hotel een gewilde plaats voor product placement, onder andere voor de<br />
Postbank. Die is daar in allerlei vormen aanwezig, variërend van de Postbank Bizznizz lounge tot<br />
de virtuele meubi-beurs. Uiteindelijk gaat het erom de kinderen te binden aan de Postbank, door<br />
middel van een Easy Blue Kinderrekening (7-12 jaar) of een Easy Blue rekening (12 jaar en<br />
ouder).<br />
“Win nu je eigen Zeldzame Postbank Kluis”<br />
(Habbo Hotel)<br />
Een Nederlandse site die overduidelijk gedragen wordt door product placement, is www.eccky.nl.<br />
Bezoekers kunnen daar hun Eccky-poppetje optuigen met H&M kleren, en in 2006 kon men een<br />
gratis Eccky aanmaken met een code uit een Doritos-zak. Whiskas en Walibi verzorgen delen van<br />
de Eccky-wereld, Sony laat er zien hoe zijn Playstation werkt, je kunt er chatten met Telforttelefoons,<br />
of op vakantie gaan met GoGoTour, en je vergapen aan tal van echte merken.<br />
Vermeldenswaard is ook de website van Nickelodeon. Daar vind je bijvoorbeeld spelletjes van<br />
Haribo, en koeienvla van Paula de Koe (Dr. Oetker). Paula de Koe is overigens ook prominent<br />
aanwezig op de website van het kleuterblad Bobo (uitg. Sanoma).<br />
“The happy world of Haribo”<br />
(Nickelodeon)<br />
Paula de Koe van Dr. Oetker<br />
(bereikbaar vanuit Nickelodeon en Bobo)<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 22
Kleurplaten<br />
Tot slot een voorbeeld van content-integratie voor de allerkleinsten. <strong>Ouders</strong> die een kleurplaat<br />
voor hun kinderen zoeken, zullen al snel geneigd zijn naar www.kleurplaten.nl te surfen. Ze<br />
moeten er echter wel rekening mee houden dat hun peuters en kleuters dan bedolven worden<br />
onder de reclame. Praktisch elke kleurplaat heeft een commerciële afzender, en praktisch elke<br />
kleurwedstrijd is een verkapte advertentie.<br />
Overigens biedt Kleurplaten.nl wél de mogelijkheid om tegen betaling kleurplaten zonder reclame<br />
te downloaden. Het is <strong>niet</strong> duur ( 1,30 voor 10 kleurplaten), <strong>maar</strong> waarschijnlijk zullen weinig<br />
ouders er gebruik van maken. Al was het alleen <strong>maar</strong> omdat deze faciliteit lastig te vinden is.<br />
Branded spaces<br />
Content-integratie voor de allerkleinsten<br />
(Kleurplaten.nl)<br />
Een branded space is een – multimediale – omgeving rond een merk of een product. Vooral<br />
spelletjes, online of offline, lenen zich daar goed voor. We spreken in dat geval van advergames,<br />
oftewel spellen die volledig zijn opgehangen aan een merk. De integratie van advertentie en<br />
content is hier compleet: de content ís de advertentie. Meestal is de software gratis, zeker als het<br />
gaat om een vrij toegankelijke website, <strong>maar</strong> het kan ook gaan om producten waarvoor betaald<br />
moet worden.<br />
Burger King<br />
Eind 2006 experimenteerde de fastfood-keten Burger King met advergames. Bezoekers van de<br />
Amerikaanse vestigingen konden voor weinig geld (4 dollar) een Xbox-spelletje kopen waarin<br />
hamburgers de hoofdrol speelden. Er waren drie titels beschikbaar.<br />
Sneak King – “When hunger strikes... It’s up to you to<br />
strike back”<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 23
PocketBike Racer – “More rebellious than<br />
skateboarding!”<br />
Het experiment bleek meer dan geslaagd. In januari 2007 publiceerde Burger King de financiële<br />
cijfers over het voorgaande kwartaal. Algemeen directeur John Chidsey van Burger King was<br />
dermate enthousiast over de Xbox-actie dat hij er prominent aandacht aan besteedde. "Het waren<br />
de best verkochte spellen van dat seizoen. En het aantal bezoeken aan onze filialen steeg erdoor,<br />
evenals de omzet", aldus Chidsey. Hoe groot de stijging van bezoek en omzet precies was,<br />
vermeldt het verhaal <strong>niet</strong>. Het enige wat we weten is dat er 3,2 miljoen spellen verkocht werden.<br />
In het kort daarop gepubliceerde jaarverslag over 2006 schrijft Burger King: "We begeven ons<br />
constant op nieuw terrein als we vooruitstrevend en gedenkwaardig entertainment-materiaal<br />
uitgeven." Daarbij wijst de onderneming opnieuw op de Xbox-actie, <strong>maar</strong> ook op de uitstekende<br />
relatie die Burger King onderhoudt met Electronic Arts (EA), 's werelds grootste games-producent.<br />
We kunnen dus nog het een en ander verwachten.<br />
Efteling en Friesche Vlag<br />
In Nederland hebben Friesland Nutrition (zuivelcorporatie) en de Efteling (entertainment) de<br />
handen ineen geslagen, resulterend in een gezamenlijke spelletjessite en een coöperatieve<br />
spaaractie. De branded space is in dit geval “double branded” omdat beide merken (Efteling en<br />
Friesche Vlag) aan elkaar gekoppeld worden. In marketing termen wordt dit wel co-marketing of<br />
cross-marketing genoemd.<br />
Het idee is dat beide merken – Friesche Vlag en Efteling – meeliften op elkaars goodwill. Zo heeft<br />
Friesche Vlag drie nieuwe vla-soorten ‘in de markt gezet’ met namen die geïnspireerd zijn op<br />
Efteling-sprookjes: Tover-vla, Draken-vla en KnibbelKnabbel-vla. De pakken bevatten codes<br />
waarmee je kunt sparen voor Efteling-artikelen. De codes kunnen ingewisseld worden op de<br />
gezamenlijke website www.frieschevlageftelingvla.nl die de uitstraling van de Efteling heeft, en<br />
waar kinderen lang zoet kunnen zijn (met spelletjes, sprookjes, knutselopdrachten, kleurplaten,<br />
enzovoorts).<br />
Efteling en Friesche Vlag<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 24
Vlees en hagelslag<br />
In Nederland lijkt vooral de voedingsindustrie gecharmeerd te zijn van branded spaces voor<br />
kinderen en jongeren. Behalve de eerder genoemde vla-reclame van Friesche Vlag zagen we<br />
bijvoorbeeld ook een vrolijke website van de Productschappen voor Vee, Vlees en Eieren<br />
(www.lekkerfitmetvlees.nl) met onder andere een ‘Vleeskeuring’ oftewel een verkiezing van de<br />
aantrekkelijkste babes en dudes, en een game waar de hammen en karbonades je om de oren<br />
vliegen. De boodschap is dat vleeseters fitter zijn.<br />
Lekker fit met vlees<br />
Ander voorbeeld: in samenwerking met de portal Spelletjes.nl heeft de hagelslag-producent Venz<br />
(tegenwoordig onderdeel van Heinz) een eigen website gelanceerd, waarop kinderen met<br />
broodbeleg aan de gang kunnen gaan. Zie: www.venzgames.nl<br />
Behavioral targeting<br />
De Venz Gamez Club<br />
Bij behavioral targeting (gedragsmarketing) wordt iemands koopgedrag of surfgedrag vastgelegd,<br />
al of <strong>niet</strong> aangevuld met persoonlijke kenmerken, wensen en verlangens, waarna er<br />
persoonsgerichte aanbiedingen gedaan kunnen worden. Het is de online pendant van de<br />
bonuskaart van Albert Heijn, bestaande uit profielen en cookies.<br />
Al sinds het bestaan van internet is behavioral targeting de natte droom van alle marketeers. Ze<br />
geloven er heilig in. Het idee is om zo veel mogelijk persoonlijke gegevens en voorkeuren van<br />
consumenten te achterhalen, waarna er met scherp geschoten kan worden, in plaats van met<br />
hagel. Het gemak waarmee kinderen en jongeren het ene profiel na het andere invullen, plus het<br />
feit dat ze zich nauwelijks zorgen maken over hun privacy, maakt hen tot een makkelijk doelwit.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 25
Wunderloop<br />
Een van de pleitbezorgers van behavioral targeting is Bas Seelen van het bedrijf Wunderloop,<br />
‘marktleider op het gebied van diensten op het gebied van doelgroepbepaling voor reclame,<br />
informatie en e-commerce’. “Ik kan me <strong>niet</strong> voorstellen dat er over tien jaar nog één euro wordt<br />
uitgegeven zonder die te targeten”, zei Seelen in een gesprek met AdfoLive.<br />
AdRemedy<br />
Een bedrijf als AdRemedy (www.adremedy.nl) biedt adverteerders aan om kinderen gericht te<br />
bestoken met advertenties. Citaat: “Bij profiling op basis van persoonskenmerken gaat het om<br />
ingelogde gebruikers van websites, zoals [...] PP2G, van wie onder meer leeftijd, geslacht en<br />
provincie bekend zijn. Dit is zeer interessant voor bedrijven die online willen adverteren, <strong>maar</strong> dan<br />
wel specifiek gericht op mannen of vrouwen en/of op een bepaalde leeftijdsgroep.”<br />
Behalve voor PP2G verkoopt AdRemedy ook advertenties voor Spele.nl, de populairste spelletjessite<br />
voor kinderen. Bedrijven kunnen via AdRemedy gericht adverteren op Spele.nl.<br />
Digidier, Speelzolder.com, <strong>Online</strong> Soccer Manager, Funnygames.nl en Spelle.nl zijn ook bij<br />
AdRemedy aangesloten, <strong>maar</strong> adverteerders kunnen bij die sites (nog) geen gerichte ‘targeting’ op<br />
kinderen loslaten. We verwachten echter dat dat <strong>niet</strong> lang meer zal duren.<br />
Virale videoclips<br />
Een virale videoclip wordt eenmalig gepubliceerd, waarna de distributie wordt overgenomen door<br />
de doelgroep. Kinderen of jongeren die de clip waarderen, sturen hem door – hetzij integraal,<br />
hetzij als link – naar vrienden en bekenden in hun netwerk. Eigenlijk is het een oude techniek:<br />
laat de leiders van een groep je product gebruiken en promoten, en de rest zal volgen.<br />
Vooral in Nederland werkt deze marketing-techniek goed, omdat we hier massaal online zijn. Ook<br />
het feit dat de breedband-penetratie hier hoog is, helpt bij de verspreiding van videoboodschappen.<br />
Met een inbelverbinding is het immers moeilijk video kijken.<br />
In het algemeen worden viraal bedoelde videoclips eerst gepubliceerd op een specifieke website,<br />
waarna de gebruikers ze zelf overbrengen naar YouTube. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij het<br />
internetSOA-filmpje van Mijn Kind <strong>Online</strong> (inmiddels al meer dan 4 miljoen keer bekeken) en bij de<br />
vuurwerkwaarschuwingen van Consument en Veiligheid.<br />
'Internetseks, daar kun je goed ziek van zijn'<br />
Virale videoclip Mijn Kind <strong>Online</strong><br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 26
IM-infiltratie<br />
Liberation Army Against Freedom (LAAF)<br />
Virale videoclip Consument en Veiligheid<br />
Instant Messaging (IM) zoals MSN – tegenwoordig Windows Live – is enorm populair bij kinderen<br />
en jongeren, en dus een gewild platform voor marketing-inspanningen. Zo kan er bijvoorbeeld een<br />
grote advertentie verschijnen wanneer je inlogt. Ook kunnen er tijdens het MSN’en interactieve<br />
advertenties opduiken, zoals roadblocking, en takeover ads. Vooral advertenties voor ringtones<br />
worden hier veelvuldig getoond.<br />
Game-advertising<br />
Ringtone-reclame op MSN / Windows Live<br />
Game-advertising is het overkoepelende begrip voor adverteren in – of in de buurt van – games:<br />
• rondom een spel – bijvoorbeeld: banners op game portals (spelletjes-sites) of advertenties<br />
die getoond worden tijdens het laden van een spel;<br />
• in een spel (in-game advertising) – bijvoorbeeld in de vorm van billboards (langs een<br />
racebaan, op een voetbalveld, etc.) of door het gebruik van merk-rekwisieten;<br />
• samen met een spel – zoals zelf een ‘branded game’ (advergame) maken.<br />
De bovenstaande indeling is ontleend aan het artikel ‘Game advertising: een ijzersterk verhaal’ op<br />
FrankWatching.com, waarin alle aspecten van game-advertising helder worden uitgelegd voor<br />
marketeers.<br />
H&M-uitbreiding voor de Sims 2<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 27
Een mooi voorbeeld van succesvolle in-game advertising is de H&M-uitbreiding voor de Sims 2.<br />
Meiden zijn zelfs bereid om te betalen voor deze uitbreiding, zodat ze de merkkleren van H&M<br />
kunnen gebruiken in hun spel.<br />
H&M uitbreiding voor de Sims 2<br />
<strong>Online</strong> games<br />
Eén specifieke vorm van game-advertising willen we eruit lichten, omdat die geavanceerder is dan<br />
de voor de hand liggende sluikreclame. Steeds meer spellen, ook de spellen die bedoeld zijn voor<br />
consoles (zoals de Xbox of de PlayStation), hebben de mogelijkheid om ook online gespeeld te<br />
worden. Op die manier kun je bijvoorbeeld samen spelen met anderen, of tegen anderen, of<br />
onderling communiceren tijdens het spelen. Dat biedt nieuwe mogelijkheden voor adverteren.<br />
Door de live-verbinding met het internet kunnen advertentie-posities, zoals billboards in het decor,<br />
in real-time gevuld worden met boodschappen van adverteerders. Game-ontwikkelaars houden<br />
dus vooraf al rekening met het feit dat adverteerders posities in spellen willen kopen. Ze vertellen<br />
de adverteerders hoe hun reclame aangeleverd moet worden en spreken af waar en hoe vaak de<br />
reclame in het spel zal verschijnen.<br />
Het billboard kan real-time gevuld worden met<br />
reclame<br />
Deze vorm van marketing lijkt een bloeiende toekomst tegemoet te gaan. We leiden dat af uit het<br />
feit dat zowel Microsoft als Google bedrijven hebben overgenomen die hierin gespecialiseerd zijn.<br />
Microsoft kocht Massive Inc. en Google nam AdScape over.<br />
World of Warcraft<br />
Tot slot noemen we een vrij bizarre vorm van in-game advertising, namelijk advertenties van<br />
bedrijven en privé-personen die spelers aanbieden om – tegen betaling – een hoger level te<br />
bereiken. We zien dat op dit moment vooral bij het populaire spel World of Warcraft (WoW).<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 28
Blizzard, de producent van World of Warcraft, vindt deze advertenties <strong>niet</strong> prettig <strong>maar</strong> kan er<br />
weinig tegen doen.<br />
Recrutering van merk-ambassadeurs<br />
In deze tijd van consumer-generated content (Web 2.0), waarbij media-consumenten zelf contentproducenten<br />
worden, ligt het voor de hand om de doelgroep zélf advertenties te laten maken en<br />
zodanige omstandigheden te creëren dat ze zelf aandacht voor hun werk vragen. Zo worden ze<br />
vanzelf merk- of product-ambassadeurs. Een nevenvoordeel is dat bedrijven op deze manier veel<br />
te weten kunnen komen over de voorkeuren en interesses van hun doelgroepen.<br />
Je kunt kinderen bijvoorbeeld zelf clips laten maken (vaak met online beschikbare software), en<br />
ze vervolgens elkaars clips laten raten. In Amerika gebeurde dat bijvoorbeeld met de campagne<br />
Demonstrate your devotion for Pizza Hut en de campagne van Coca Cola waarin jongeren<br />
uitgenodigd werden om themafilmpjes op YouTube te plaatsen.<br />
Nederland<br />
Bedrijven die kinderen stimuleren om reclamefilmpjes voor ze te maken, en te publiceren op<br />
YouTube, vind je ook in Nederland. Bijvoorbeeld GoSupermodel (de Nederlandse tak bevindt zich<br />
op nl.gosupermodel.com). De filmpjes staan nog steeds op YouTube.<br />
Andere recente voorbeelden:<br />
• op www.kindertent.nl werd opgeroepen om de mooiste Walibi-pagina te maken (eerst<br />
inloggen) en zo kaartjes voor Walibi te winnen;<br />
• via www.jetix.nl konden kinderen voor Jumbo hun eigen Stratego-commercial maken die<br />
dan misschien wordt uitgezonden op Jetix (zie afbeelding);<br />
• eveneens via www.jetix.nl konden kinderen een eigen poll maken en 1000 Blox verdienen<br />
door een multiplechoice vraag te verzinnen. Blox zijn een soort Airmiles van de speelgoedketen<br />
Toys R Us;<br />
Avatar-marketing<br />
Maak je eigen Stratego-commercial<br />
(www.jetix.nl/stratego)<br />
Een avatar is te beschouwen als een visueel pseudoniem of een virtuele dubbelganger. Forumdeelnemers<br />
die geen foto van zichzelf bij hun berichten willen plaatsen, kunnen in plaats daarvan<br />
een avatar kiezen, bijvoorbeeld een cartoon, of een fotomodel waarmee ze zich willen<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 29
identificeren.<br />
Avatars hoeven <strong>niet</strong> ‘plat’ te zijn, zoals een cartoon of een foto, ze kunnen ook driedimensionaal<br />
optreden, in virtuele werelden als Second Life of WhyRobbieRocks. Bezoekers van zo’n wereld<br />
kunnen zichzelf presenteren als degene die ze zouden willen zijn, in plaats van degene die ze<br />
werkelijk zijn. Maar ook adverteerders kunnen zich presenteren in de vorm van een avatar. In dat<br />
geval is er sprake avatar-marketing.<br />
Second Life wordt bevolkt door avatars<br />
Een voorbeeld van avatar-marketing vonden we op de online avatar-community<br />
WhyRobbieRocks.com. Daar heeft de Rabobank een bedrijfs-avatar ingezet, die jonge meiden<br />
coacht bij het uitgeven van hun centjes aan virtuele kleding.<br />
Aangenomen wordt dat virtuele werelden steeds meer bevolkt zullen worden door avatars met<br />
commerciële bedoelingen. De software wordt ook voortdurend verbeterd: avatars worden steeds<br />
levensechter in hun bewegingen en mimiek. Dat zou ook een positieve invloed hebben op het<br />
koopgedrag van de bezoekers.<br />
Of het ook werkt is moeilijk te zeggen, omdat er weinig harde cijfers beschikbaar zijn. Het enige<br />
wat wél bekend is, is dat avatar-marketing op Second Life <strong>niet</strong> succesvol is, <strong>maar</strong> dat is<br />
voornamelijk te wijten aan het feit dat Second Life zélf <strong>niet</strong> succesvol is.<br />
Mobiele marketing<br />
Mobiele telefonie en internet groeien steeds verder naar elkaar toe, onder andere door het succes<br />
van de iPhone van Apple en het te verwachten succes van Google’s Android. Van een echte<br />
integratie is echter nog lang geen sprake, al was het alleen <strong>maar</strong> omdat de iPhone op dit moment<br />
(eind 2007) nog <strong>niet</strong> officieel verkocht wordt in Nederland en Google’s Android alleen nog <strong>maar</strong> is<br />
aangekondigd. Een andere oorzaak voor de trage integratie, vooral ook bij kinderen en jongeren,<br />
is dat de kosten voor GPRS en UMTS nog behoorlijk hoog zijn. Scholieren kunnen het domweg <strong>niet</strong><br />
betalen.<br />
Het toekomstperspectief is dat je binnenkort op je mobiele telefoon commerciële boodschappen<br />
krijgt in de trant van ”U bent nu in de buurt van restaurant X, waar je lekker dit of dat kunt eten”.<br />
Maar zo ver is het nog lang <strong>niet</strong>, zeker wanneer het gaat om reclameboodschappen voor kinderen.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 30
De huidige stand van zaken is dat mobiele marketing vooral betrekking heeft op SMS. Op dat front<br />
zijn veel bedrijven actief, vooral ook bij minderjarigen, en met name wanneer het gaat om<br />
ringtones en wallpapers. De boodschappen worden vaak geïnitieerd op internet, en lopen dan<br />
door via SMS.<br />
Ringtone-aanbieders zeggen vaak dat hun SMS-berichten alleen bedoeld zijn om eerder gedane<br />
bestellingen te bevestigen en dat het <strong>niet</strong> zou gaan om reclame. Dat is echter aantoonbaar<br />
onjuist. Uit diverse klachten van ouders, gericht aan Mijn Kind <strong>Online</strong>, blijkt dat soms wel tien keer<br />
achtereen wordt gevraagd om een ‘OK’, waardoor deze berichten gewoon als reclame of zelfs als<br />
spam geboekstaafd kunnen worden.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 31
5. Voorbeelden van onwenselijke digitale kinderreclame<br />
Sommige ouders vinden álle reclame die gericht is op kinderen onwenselijk, omdat kinderen nog<br />
onvoldoende in staat zijn om zich te realiseren wanneer en hoe ze gemanipuleerd worden. Ook<br />
hebben deze ouders weinig of geen vertrouwen in (zelf-)regulering, omdat die altijd achter de<br />
feiten aanloopt. Slimme adverteerders kunnen immers altijd wel iets nieuws verzinnen om de<br />
regels te omzeilen.<br />
Andere ouders hebben zich erbij neergelegd dat we nu eenmaal in een marketing-maatschappij<br />
leven, en dat reclame een onvermijdelijk onderdeel daarvan is. Wat <strong>niet</strong> wegneemt dat er ook voor<br />
hen onwenselijke reclames voor kinderen kunnen bestaan. Al was het alleen <strong>maar</strong> omdat<br />
bepaalde reclame-uitingen domweg tegen de geldende regels zijn.<br />
In dit hoofdstuk geven we voorbeelden van reclame-uitingen die naar ons eigen oordeel of dat van<br />
anderen (op grond van wet- en regelgeving) onwenselijk zijn.<br />
We geven vier soorten voorbeelden:<br />
• content-integratie;<br />
• misleidende reclames voor GSM-producten;<br />
• address harvesting;<br />
• agressieve verkooppraktijken.<br />
Bij elk voorbeeld geven we aan wat de aard van het probleem is, hoe ernstig het is, en waar ons<br />
oordeel op gebaseerd is.<br />
Content-integratie<br />
Bij content-integratie worden commerciële boodschappen geïntegreerd in de (onafhankelijk<br />
geachte) redactionele inhoud van een medium, waardoor <strong>niet</strong> meer duidelijk is wat wat is. Zeker<br />
bij kinderen is dat bezwaarlijk omdat hun beoordelingsvermogen nog <strong>niet</strong> goed ontwikkeld is.<br />
Bij content-integratie kan de Nederlandse Reclame Code geschonden worden – waarin gesteld<br />
wordt dat reclame als zodanig herkenbaar moet zijn – en/of de nieuwe EU-richtlijn, waarin<br />
advertorials worden afgekeurd (als <strong>niet</strong> duidelijk is uit welke bron de informatie afkomstig is).<br />
Sluikreclame in het Habbo Hotel<br />
• aard van het probleem: sluikreclame<br />
• ernst van het probleem: op het randje<br />
• referentie: reclamecode<br />
Bedrijven kunnen voor korte of langere tijd een commerciële positie kopen in het Habbo Hotel.<br />
Financiële dienstverleners zoals de Postbank maken daar gebruik van, <strong>maar</strong> ook telecomproviders<br />
zoals Orange. In de Canadese versie van het Habbo Hotel heeft Burger King een virtuele<br />
vestiging.<br />
De exploitanten van het Habbo Hotel zeggen een streng toelatingsbeleid te hanteren. Een bedrijf<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 32
dat zichtbaar aanwezig wil zijn, moet daadwerkelijk “iets toevoegen” aan de digitale leefomgeving.<br />
Wat dat precies betekent, is onduidelijk. In ieder geval is de Postbank welkom als adverteerder,<br />
omdat die jongeren leert omgaan met geld, en inzicht geeft in zelfstandig ondernemerschap (op<br />
microniveau). Maar ook traditionele kortingsacties hebben kennelijk een toegevoegde waarde,<br />
getuige de actie van de betaalkaart-organisatie Wallie (zie afbeelding).<br />
Wallie-actie in het Habbo Hotel<br />
Op zich zijn dit soort acties volstrekt normaal en geaccepteerd, <strong>maar</strong> als ze gericht zijn op<br />
kinderen moet je altijd extra alert zijn. Wij vinden het op het randje, omdat kinderen worden<br />
aangezet om meer te kopen dan ze eigenlijk zouden willen.<br />
Sluikreclame op Jetix.nl<br />
• aard van het probleem: sluikreclame en merk-ambassadeurschap<br />
• ernst van het probleem: op het randje<br />
• referentie: reclamecode<br />
Op Jetix.nl stond eind 2006 een spel waarin kinderen werden aangemoedigd om een vlaflip-clip te<br />
maken. Het spel was <strong>niet</strong> afkomstig van de redactie van Jetix, <strong>maar</strong> van de zuivelproducent<br />
Campina. We beschouwen dat als sluikreclame, omdat een vlaflip <strong>niet</strong> noodzakelijkerwijs<br />
samengesteld hoeft te worden met ingrediënten van het merk Campina.<br />
Een tweede bezwaar is dat kinderen gestimuleerd worden om zélf reclame te gaan maken voor<br />
Campina, door middel van merk-ambassadeurschap (zie hoofdstuk 3). Reclame maken vinden we<br />
een taak voor professionals (die daarvoor betaald worden) en <strong>niet</strong> voor kinderen (die onbetaald<br />
voor het karretje van de producent worden gespannen).<br />
“Maak nu je eigen vlaflip clip!”<br />
Campina-actie op Jetix.nl<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 33
Sluikreclame op Spele.nl<br />
• aard van het probleem: sluikreclame<br />
• ernst van het probleem: op het randje<br />
• referentie: reclamecode<br />
Spele.nl is een populaire spelletjes-portal voor kinderen, die bol staat van de reclame. Een mooi<br />
voorbeeld van content-integratie en sluikreclame op Spele.nl is het spel Kindersint. In dit spel<br />
speelt een Kindersurprise-ei de hoofdrol, zonder dat duidelijk wordt aangegeven wie de afzender<br />
van dit spel is.<br />
Kindersurprise-ei op Spele.nl<br />
Misleidende reclames voor GSM-producten<br />
Mobieltjes zijn populair onder kinderen en jongeren, en ze vinden het leuk om daar allerlei digitale<br />
extra’s voor te hebben, zoals ringtones, wallpapers en games. De aanbieders van dit soort GSMproducten<br />
gaan de laatste tijd zeer agressief te werk. Het basisprincipe is dat kinderen gelokt<br />
worden met het aanbod “<strong>Gratis</strong>”, of met een simpel spelletje dat prachtige prijzen belooft, waarna<br />
het kind zich ongemerkt verbindt aan een prijzig abonnement waar vaak ook moeilijk vanaf te<br />
komen valt.<br />
Deze praktijken worden dermate massaal toegepast dat een uitputtend overzicht <strong>niet</strong> mogelijk is.<br />
Maar dat hoeft ook <strong>niet</strong>, omdat het steeds om varianten van hetzelfde basisprincipe gaat. We<br />
volstaan dus met een beperkt aantal voorbeelden.<br />
‘Pakjes Piet’ op Spele.nl<br />
• aard van het probleem: misleiding<br />
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: Kinder- en Jeugdreclamecode / SMS-gedragscode<br />
Eind 2007 had de website Spele.nl een aparte categorie Sinterklaas-spelletjes. Een daarvan was<br />
het spel 'Pakjes Piet'. Op het weblog van Mijn Kind <strong>Online</strong> werd dit spel aan de kaak gesteld onder<br />
de kop ‘Zwendel-sint’. Kinderen werden onder valse voorwendselen (“Win een Playstation 3”)<br />
verleid om een duur wallpaper-abonnement te nemen. We tonen het probleem in de vorm van een<br />
stripverhaal.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 34
Het ‘Pakjes Piet’-spel op Spele.nl (eind 2007)<br />
Speel het spel en win een PS3<br />
Na de start verschijnt een venster van 700 bij 500 pixels, waardoor de (kleine) letters onderaan<br />
de pagina <strong>niet</strong> te zien zijn. Het blijkt te gaat om een game waar een betaald abonnement aan<br />
vastzit.<br />
De pieten lijken wel bejaarden, zó traag.<br />
Winnen is kinderspel<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 35
Gewonnen.<br />
Alleen nog even je mobiele nummer invullen.<br />
OK geven is verplicht (volgens de SMS-gedragscode),<br />
<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> hier<br />
De SMS-gedragscode schrijft voor dat de aanbieder een bevestigings-SMS stuurt waarin hij de<br />
consument vraagt om OK te antwoorden. In zo’n SMS hoort ook de boodschap te staan dat de<br />
consument akkoord gaat met een betaald abonnement. Vragen om OK te SMS’en vanuit het spel<br />
zelf, zonder een duidelijk zichtbare vermelding dat je akkoord gaat met een betaald abonnement,<br />
is dus <strong>niet</strong> conform de regels.<br />
Alleen op een groot Blackberry-scherm kun je zien<br />
hoe je er vanaf kunt komen<br />
De herhaalde vraag om OK, via SMS, is nu wél conform de regels, <strong>maar</strong> alleen op een Blackberry<br />
kun je de onderste regel nog net goed zien: stoppen: ps3 stop. 3 images/week max 6sms 150pc<br />
pob. pakjes.nu/sint. Kinderen met een gewoon mobieltje zien dit echter <strong>niet</strong>, omdat ze meestal<br />
een kleiner scherm hebben. Op een standaard-scherm zie je alleen de oproep die bovenaan staat:<br />
Antwoord nu snel met OK naar 5858 om die PS3 te winnen! De instructie om je af te melden is<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 36
trouwens wel erg cryptisch.<br />
Ringtone-reclames van Celldorado<br />
• aard van het probleem: misleiding<br />
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: Kinder- en Jeugdreclamecode / SMS-gedragscode<br />
In 2007 diende de stichting Mijn Kind <strong>Online</strong> een klacht in bij de Reclame Code Commissie, over<br />
misleidende ringtone-reclames van het bedrijf Celldorado, waarin gesuggereerd werd dat je gratis<br />
ringtones (of realtones zoals ze werden genoemd) kon krijgen. In werkelijkheid zat je dan vast aan<br />
een duur abonnement. Alleen de eerste ringtone was namelijk gratis. In de advertenties (op<br />
internet) werd dat wel vermeld, <strong>maar</strong> slechts in zeer kleine lettertjes en op een plek buiten het<br />
scherm.<br />
<strong>Gratis</strong> – <strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>.<br />
De klacht werd gegrond verklaard en leidde ertoe dat deze vorm van adverteren gestaakt moest<br />
worden. Een fragment uit de uitspraak: “Reclame die geheel of gedeeltelijk tot kinderen wordt<br />
gericht, mag volgens artikel 1 van de Kinder- en Jeugdreclame Code <strong>niet</strong>s in woord, geluid of<br />
beeld bevatten waardoor kinderen op enigerlei wijze worden misleid over de mogelijkheid en<br />
eigenschappen van het aangeboden product. (...) Rekening dient te worden gehouden met het<br />
bevattingsvermogen en verwachtingspatroon van kinderen.”<br />
Kamerlid Arda Gerkens (SP) stelde Kamervragen over deze kwestie. Staatssecretaris Frank van<br />
Heemskerk (Economische Zaken) reageerde alert door het instellen van een meldpunt ‘Ringtones’<br />
op de website www.consuwijzer.nl van de Consumentenautoriteit. Daarop kwamen al snel meer<br />
dan 500 klachten binnen, waaronder veel klachten van ouders. Sommige ouders waren<br />
honderden euro’s kwijtgeraakt.<br />
Een ander gevolg was dat de Consumentenautoriteit en de OPTA de industrie met klem<br />
verzochten om de SMS-gedragscode aan te passen. Gebeurt dat <strong>niet</strong>, of <strong>niet</strong> goed genoeg, dan<br />
volgen er wettelijke maatregelen.<br />
Vanwege druk van de publieke opinie en de dreiging met wettelijke maatregelen wordt nu gewerkt<br />
aan een herziening van de SMS-gedragscode. Na goedkeuring door het ministerie van<br />
Economische Zaken kan de nieuwe gedragscode medio 2008 in werking treden.<br />
‘Free GSM Games’ op Kinderlines.nl<br />
• aard van het probleem: misleiding<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 37
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: Kinder- en Jeugdreclamecode / SMS-gedragscode<br />
Op tal van plaatsen waar kinderen komen, vind je misleidende reclame voor games. Bijvoorbeeld<br />
op Kinderlines.nl:<br />
Alleen de eerste game is gratis.<br />
Misleidende reclame op Kinderlines.nl<br />
Vanuit Kinderlines kom je op ‘Free GSM Games’<br />
Van volwassenen kun je – misschien – verwachten dat ze de juiste conclusies kunnen trekken<br />
(“Als de eerste game gratis is, dan is de rest dat dus <strong>niet</strong>”) <strong>maar</strong> voor kinderen is dat toch een<br />
stuk lastiger. En áls kinderen zich al realiseren wat het betekent dat alleen de eerste game gratis<br />
is, dan kunnen ze altijd nog denken: “Nou, dan laten we het gewoon bij één game.” En waarom<br />
zouden ze dat <strong>niet</strong> kunnen denken. De aanbieder noemt zich immers ‘Free GSM Games’<br />
(zichtbaar in de titelbalk) respectievelijk ‘Free SMS Games’ (zichtbaar in de sternoot, onderaan).<br />
Yamtalk op Spele.nl<br />
• aard van het probleem: bedrog<br />
• ernst van het probleem: zeer ernstig<br />
• referentie: Kinder- en Jeugdreclamecode / Nieuwe EU-richtlijn<br />
In de nieuwe EU-richtlijn (zie hoofdstuk 3) wordt onder andere genoemd:<br />
• Prijzen: de bedrieglijke indruk wekken dat de consument een prijs heeft gewonnen als er in<br />
feite geen sprake is van een prijs, of als het ondernemen van stappen om in aanmerking te<br />
kunnen komen voor de prijs afhankelijk is van de betaling van een bedrag door de consument of<br />
indien daaraan voor hem kosten zijn verbonden.<br />
Een voorbeeld hiervan vonden we op de spelletjessite Spele.nl. De ‘prijs’ is <strong>niet</strong> de aangekondigde<br />
Playstation 3 <strong>maar</strong> een week gratis MSN op je mobiel. Heel fijn. Maar vervolgens wordt dit<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 38
automatisch omgezet naar een prijzig abonnement.<br />
Het gaat als volgt. Na een paar pogingen op de digitale gokautomaat verschijnt het bericht dat je<br />
hebt gewonnen en dat je een code kunt opvragen per SMS.<br />
“Gefeliciteerd, je hebt gewonnen!”<br />
Na het opvragen en invoeren van de code blijkt de prijs geen Playstation te zijn <strong>maar</strong> een week<br />
lang gratis MSN op je mobiel. Bij wijze van troost mag je het nog een keer proberen, <strong>maar</strong> dat<br />
levert natuurlijk <strong>niet</strong>s op.<br />
Maar dan. Als je de voorwaarden goed leest, wat kinderen nooit doen, blijkt dat die gratis MSNdienst<br />
na een week automatisch wordt omgezet in een Yamtalk-abonnement plus<br />
downloadkosten. Het abonnement kost 3 euro per week. Daar komt het kind pas achter als aan<br />
het einde van de maand de rekening wordt gepresenteerd.<br />
De voorwaarden van Yamtalk<br />
Ringtone-verspreiding via MSN (Mobqo / Ringtonekado.nl)<br />
• aard van het probleem: misleiding<br />
• ernst van het probleem: ernstig<br />
• referentie: Kinder- en Jeugdreclamecode / Privacy-wetgeving / Nieuwe EU-richtlijn<br />
Misleidende reclames voor ringtones worden <strong>niet</strong> alleen gepubliceerd op websites, <strong>maar</strong> worden<br />
ook verspreid via netwerken als MSN en Hotmail. Als voorbeeld nemen we een campagne uit<br />
2007 van het bedrijf Mobqo, tevens bereikbaar via Ringtonekado.nl.<br />
De essentie van de campagne bestond uit het verleiden van kinderen om hun MSN-adres en het<br />
bijbehorende wachtwoord prijs te geven (beloning: gratis ringtone) waarna Mobqo zijn reclame<br />
kon doorzenden naar alle personen op de verkregen contactlijsten. Uitlokking van spam dus. En<br />
uiteindelijk kwam het erop neer dat elke ‘gratis ringtone’ als ‘welkomstgeschenk’ voor een<br />
abonnement fungeerde.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 39
Je hebt een gratis ringtone ontvangen!<br />
“Geef je MSN-adres en je wachtwoord”<br />
De kern van het probleem is dat kinderen werden overgehaald hun vrienden te (laten) spammen<br />
door te suggereren ze hun vrienden een plezier zouden doen met een gratis ringtone. Formeel<br />
werden hier meerdere regels tegelijk geschonden:<br />
• er was sprake van misleiding volgens artikel 1 en 2 van de Kinder- en Jeugdreclamecode;<br />
• er werd iets gepresenteerd als gratis wat in werkelijkheid <strong>niet</strong> gratis was, hetgeen indruist<br />
tegen de EU-richtlijn;<br />
• de reclamecode werd geschonden omdat de reclame <strong>niet</strong> als zodanig herkenbaar was;<br />
• de Kinder- en Jeugdreclamecode én de privacy-wetgeving werden geschonden omdat er<br />
persoonlijke gegevens (MSN-adres en wachtwoord) werden afgetroggeld.<br />
Tip voor ouders: druk uw kinderen op het hart om nooit hun persoonlijke gegevens, zoals<br />
wachtwoorden, af te geven aan anderen.<br />
Address harvesting<br />
Kinderen kunnen verleid worden hun MSN-contactlijst te openbaren (zie boven) <strong>maar</strong> ze kunnen<br />
ook aangezet worden om rechtstreeks de adressen van vrienden en bekenden door te geven. Er is<br />
dan sprake van address harvesting (het oogsten van adressen). Vervolgens worden deze adressen<br />
gebruikt om spam (ongewenste reclame) te verzenden.<br />
Wat de juridische status van deze praktijk is, zou nader onderzocht moeten worden. Het<br />
verzenden van spam is bij wet verboden (Telecommunicatiewet 1998) <strong>maar</strong> dat is <strong>niet</strong> waar het<br />
hier om gaat. In eerste instantie, op het moment dat de adressen afhandig worden gemaakt, is er<br />
immers nog geen sprake van spammen <strong>maar</strong> van een voorbereidende handeling. Dan is vooral de<br />
privacy (van de eigenaren van de adressen) in het geding.<br />
Hieronder geven we een aantal voorbeelden van address harvesting.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 40
Jiggy Jungle Race<br />
• aard van het probleem: doorgeven van persoonlijke gegevens van anderen<br />
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: WBP / Kinder- en Jeugdreclamecode / Telecomwet<br />
Op www.meidenstart.nl worden kinderen uitgenodigd om mee te doen aan de ‘Jiggy Jungle Race’<br />
van het bedrijf Jiggy.nl. In dit spel moet je je klimaap als eerste boven laten eindigen. Daarmee<br />
kun je punten (jiggy’s) verdienen, die uiteindelijk een klein beetje geld op kunnen leveren.<br />
Hoe meer speelbeurten je hebt, hoe meer punten je verdient. En meer speelbeurten krijg je door<br />
het invoeren van de namen en e-mail adressen van je vrienden en vriendinnen (zie afbeelding).<br />
Jiggy Jungle Race – stuur ons de namen en adressen<br />
van je vrienden<br />
Donald Duck<br />
• aard van het probleem: doorgeven van persoonlijke gegevens van anderen<br />
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: WBP / Kinder- en Jeugdreclamecode / Telecomwet<br />
Ook de website van Donald Duck maakt zich schuldig aan address harvesting. Begin 2007 was er<br />
bijvoorbeeld het Willy Wortel Spel. Je mocht het spel drie keer spelen, met kans op ‘mooie prijzen’<br />
van adverteerders. Meer speelbeurten kreeg je als je drie namen en e-mail adressen van vriendjes<br />
doorgaf aan Donald Duck-uitgever Sanoma.<br />
Donald Duck vraagt ook om namen en adressen<br />
Juridisch is het overigens zeer lastig om deze vormen van address harvesting aan te pakken. Het<br />
meest voor de hand liggend is om een beroep te doen op de WBP (Wet Bescherming<br />
Persoonsgegevens) <strong>maar</strong> navraag bij juristen leerde ons dat dat nog heel wat haken en ogen<br />
heeft. Een uitvoerige bespreking daarvan gaat het bestek van dit dossier helaas te buiten, <strong>maar</strong><br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 41
het komt erop neer dat Jiggy en Sanoma een juridische procedure vrij gemakkelijk kunnen<br />
pareren.<br />
Meer kans van slagen zagen onze juristen in een beroep op de Kinder- en Jeugdreclamecode<br />
(KJC), in het bijzonder artikel 12 lid 3: “Bij een spel, het aanbieden van een prijs of enige andere<br />
activiteit met een verkoopbevorderend doel, mag <strong>niet</strong> worden geëist dat een kind meer<br />
persoonsgegevens bekend maakt dan strikt noodzakelijk is voor dat doel.”<br />
Tenslotte bestaat er nog de mogelijkheid om een beroep te doen op het anti-spam artikel in de<br />
Telecommunicatiewet. Maar dan praat je over dat deel van het marketing-traject dat vólgt op de<br />
address harvesting en <strong>niet</strong> de harvesting zelf. Op een gegeven moment krijgen de vriendjes en<br />
vriendinnetjes wier adresgegevens zijn geoogst ongevraagd post toegestuurd en dat is dus<br />
gewoon spam.<br />
Agressieve verkooppraktijken<br />
In de nieuwe EG-richtlijn is een verbod opgenomen om kinderen aan te zetten tot het kopen van<br />
producten; hetzij rechtstreeks, hetzij door ze te stimuleren om te gaan zeuren bij hun ouders. Het<br />
rechtstreeks aanzetten van kinderen tot het kopen van producten was al verboden voor tvreclame<br />
<strong>maar</strong> is nu dus verder uitgebreid.<br />
Aangezien de nieuwe EG-richtlijn nog <strong>niet</strong> geïmplementeerd is in de Nederlandse wet, hebben<br />
adverteerders op dit moment nog vrij spel om kinderen rechtstreeks aan te zetten tot het kopen<br />
van producten (“Koop ze nu!”) of om kinderen te laten zeuren bij hun ouders (“Overtuig je<br />
ouders!”) Hieronder geven we twee voorbeelden.<br />
Look-O-Look<br />
• aard van het probleem: rechtstreeks aanzetten tot het kopen van snoep<br />
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: nieuwe EU-richtlijn<br />
Op de website van Jetix roept snoepfabrikant Look-O-Look kinderen op om te leren goochelen met<br />
Look-O-Look snoep. Je hebt daar echter wel ‘magische truckaarten’ voor nodig. Look-O-Look legt<br />
graag uit waar je ze kunt vinden.<br />
“Leer goochelen met Look-O-Look snoep”<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 42
“Ga naar de supermarkt (of een andere winkel)”<br />
Citaat: “Wil je weten hoe de magische Look-O-Look actie werkt? Dat is mooi, dat leggen we je<br />
graag uit. Stap 1 – Ga naar de supermarkt (of een andere winkel) waar ze Look-O-Look zakjes<br />
verkopen. In het schap herken je onze actieverpakkingen aan de zwarte verpakking. Ieder soort<br />
heeft zijn eigen goocheltruc (truckaart) ...“ enzovoorts.<br />
Joy (Vrumona)<br />
• aard van het probleem: bevordering zeurterreur<br />
• ernst van het probleem: onacceptabel<br />
• referentie: nieuwe EU-richtlijn<br />
Frisdranken-fabrikant Vrumona maakt het kinderen wel héél gemakkelijk om hun ouders onder<br />
druk te zetten, door het aanbieden van een handige bedelbrief-generator. Onder de kop “Overtuig<br />
je ouders” kun je met een paar muisklikken een brief in elkaar zetten waarin de argumenten<br />
worden opgesomd waarom pa en ma vooral de frisdrank Joy moeten kopen.<br />
“Overtuig je ouders” (bedelbrief-generator voor Joy)<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 43
6. Affiliatie en typo-piraterij<br />
In de voorgaande hoofdstukken was het allemaal nog vrij overzichtelijk. Als Donald Duck namen<br />
en adressen aftroggelt van kinderen via een kinder-website (zie hoofdstuk 5), dan kun je Sanoma,<br />
de uitgever van Donald Duck, daarop aanspreken. Maar lang <strong>niet</strong> altijd ligt het zo simpel.<br />
De standaard verdedigingsstrategie van dubieuze ringtone-aanbieders is bijvoorbeeld dat zij <strong>niet</strong><br />
onder de regels voor kinderreclame zouden vallen, omdat zij zich helemaal <strong>niet</strong> richten op<br />
kinderen. Hun reclames zouden “onbedoeld” op kinder-websites terecht komen via affiliatie<br />
oftewel partnerprogramma’s. Wie is er dan aanspreekbaar; de website, de adverteerder, of de<br />
tussenpersoon die de affiliatie tot stand heeft gebracht? Wat affiliatie is en hoe het werkt, leest u<br />
in dit hoofdstuk.<br />
Nog een stapje verder in dit schimmige gebied van reclame die kinderen te zien krijgen <strong>maar</strong> die<br />
eigenlijk <strong>niet</strong> voor hen bedoeld is, is de zogenaamde typo-piraterij waarbij gespeculeerd wordt op<br />
het maken van tikfouten in URL’s (web-adressen). Ga je bijvoorbeeld naar www.jeugjournaal.nl<br />
(zonder de D) dan kom je op een een pagina met louter gesponsorde links, waaronder links naar<br />
sekssites. Ook de typo-piraterij wordt hieronder nader toegelicht.<br />
De reden om aandacht te besteden aan affiliatie en typo-piraterij, is dat ouders vaak<br />
verantwoordelijk worden gesteld voor het surfgedrag van hun kinderen. Maar hoe moeten ze dat<br />
doen, als ze er <strong>niet</strong> van op aan kunnen dat hun kinderen veilig zijn op echte kindersites, en als ze<br />
<strong>niet</strong> weten waar hun kinderen terecht komen als ze een tikfout maken?<br />
Affiliate marketing<br />
Een affiliate is te beschouwen als een vertegenwoordiger die werkt op provisiebasis. Hoe meer<br />
schoenveters of tandenborstels hij verkoopt aan de winkeliers die hij bezoekt, hoe hoger zijn<br />
inkomsten. Ook een website kan als affiliate fungeren, bijvoorbeeld door banners van een<br />
verzekeringsmaatschappij te plaatsen. Van geval tot geval kan de wijze van betaling verschillen:<br />
de verzekeraar kan bijvoorbeeld betalen voor elke keer dat er op zijn banner geklikt is, of voor<br />
elke lead (potentiële klant die een informatiepakket heeft aangevraagd), of voor elke transactie<br />
(daadwerkelijk afgesloten polis). Affiliate marketing is dus een vorm van ‘no cure no pay’adverteren.<br />
Zulke rechtstreekse overeenkomsten tussen verzekeraars (of ander bedrijven) enerzijds en<br />
specifieke websites anderzijds komen wel voor, <strong>maar</strong> ze vormen een minderheid. Het is<br />
bijvoorbeeld erg veel werk voor bedrijven om zelf op zoek te gaan naar de juiste affiliates en met<br />
elk van hen de nodige contacten te onderhouden. Dat laten ze liever over aan anderen.<br />
Bedrijven doen dus het liefste zaken met een tussenpersoon, die zelf een heel netwerk van<br />
websites onder zich heeft (en zelf ook zaken doet met meerdere bedrijven tegelijk). De<br />
tussenpersoon fungeert als een spin in het web, tussen enerzijds de bedrijven die de feitelijke<br />
producten verkopen en anderzijds de websites die bij hem aangesloten zijn.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 44
Voorbeelden van dit soort tussenpersonen zijn TradeDoubler, Daisycon, TestNet en WebAds. In<br />
deze branche gaan jaarlijks tientallen miljoenen euro’s om (in Nederland) en verwacht wordt dat<br />
dit de komende jaren nog fors zal gaan groeien.<br />
Win-win situatie?<br />
De gedachte achter affiliate marketing is dat het een win-win situatie oplevert voor alle<br />
betrokkenen:<br />
• een bedrijf dat wil adverteren besteedt dat werk uit (aan de tussenpersoon die de affiliatie<br />
verzorgt) en hoeft pas te betalen als zijn advertenties resultaat hebben;<br />
• de tussenpersoon hoeft zich evenmin te bekommeren om het eigenlijke adverteren. Het<br />
zijn immers de aangesloten websites die hun best moeten doen om zo veel mogelijk te verkopen,<br />
net als de traditionele vertegenwoordiger. Ondertussen zijn de marges van de tussenpersoon<br />
aanzienlijk (rond 50%);<br />
• website-eigenaren worden bij wijze van spreken slapend rijk. Ze hoeven geen moeite te<br />
doen (lees: kosten te maken) voor het werven van adverteerders omdat die taak is overgenomen<br />
door de tussenpersoon, en de advertentieposities die ze gereserveerd hebben op hun site worden<br />
automatisch gevuld door de ad-server van de tussenpersoon;<br />
• consumenten zouden ook gebaat zijn bij affiliatie, omdat ze alleen <strong>maar</strong> advertenties te<br />
zien krijgen die voor hen bestemd zijn, en die bijna ‘een extra service’ bieden. De tussenpersoon<br />
kiest voor elke campagne immers precies die sites uit zijn netwerk waar zich de gewenste<br />
doelgroep bevindt. Zo komen advertenties voor auto-verzekeringen op auto-sites, advertenties<br />
voor hypotheken op woningsites, en advertenties voor dag- en weekbladen op nieuwssites.<br />
In werkelijkheid kan het soms anders lopen, omdat <strong>niet</strong> iedereen even zorgvuldig te werk gaat.<br />
Tussenpersonen kunnen bijvoorbeeld ook kindersites mee laten draaien in campagnes voor<br />
volwassenen (omdat het <strong>niet</strong> uitgesloten is dat volwassenen wel eens een kinderspelletje willen<br />
spelen) en websites zeggen <strong>niet</strong> altijd “nee” als er ongewenste reclame op hun site komt.<br />
Voorbeeld 1 - Werken bij het Rijk<br />
Een onschuldig voorbeeld van wat er mis kan gaan, is de advertentie ‘Werken bij het Rijk’ op<br />
Spele.nl. De banner verwijst naar een site met vacatures bij de Rijksoverheid. Dat is <strong>niet</strong> bepaald<br />
waar kinderen op zitten te wachten, <strong>maar</strong> schadelijk is het ook <strong>niet</strong>.<br />
Het zier ernaar uit dat het Rijk zijn online-marketing heeft uitbesteed aan een tussenpersoon.<br />
Want waarom zou de overheid personeel willen werven via een kindersite. De tussenpersoon<br />
heeft echter bedacht dat de oproep om bij de overheid te komen werken ook op Spele.nl geplaatst<br />
kan worden. Misschien omdat hij denkt dat potentiële ambtenaren ook wel eens een spelletje<br />
willen spelen. Of omdat hij ervan uitgaat dat kinderen begeleid worden door hun ouders als ze<br />
spelletjes komen spelen. Wie zal het zeggen...<br />
Voorbeeld 2 - Webshops en ringtones<br />
De affiliate-posities op Spele.nl verwijzen onder andere naar webshops als ‘Ldaar’ (mobiele<br />
telefoons en GSM-abonnementen) en ‘dvd TV-Games’. Spele.nl trekt namelijk veel bezoekers, wat<br />
voldoende reden is om dit soort advertenties te plaatsen. Ongeacht de vraag of ze wel zo goed<br />
passen bij de doelgroep. En al helemaal zonder oog voor de vraag wat kinderen ermee moeten.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 45
De verantwoordelijke tussenpersoon is in dit geval AdRemedy, een dochter van WebAds (dat zelf<br />
onder andere Habbo Hotel in zijn netwerk heeft). Behalve Spele.nl heeft AdRemedy ook websites<br />
als Spelletjes.nl, Spel.nl, Digidier.nl, Funnygames.nl, Speeleiland.nl, Speelzolder.com en<br />
<strong>Online</strong>Soccermanager.nl in zijn netwerk.<br />
AdRemedy is erg goed in het verkopen van ‘onverkochte plekken’. Daarom zijn op sites als<br />
Spele.nl en Spelletjes.nl zoveel banners te zien die eigenlijk <strong>niet</strong> geschikt zijn voor kinderen,<br />
inclusief de misleidende ringtone-reclames die eerder besproken werden.<br />
Black box<br />
De vraag is nu wie aanspreekbaar is voor deze gang van zaken. Niet de adverteerder, want die<br />
heeft de plaatsing van advertenties uitbesteed aan zijn tussenpersoon, die geacht wordt<br />
passende websites te selecteren. Ook <strong>niet</strong> de tussenpersoon zelf, want die ziet zichzelf alleen<br />
<strong>maar</strong> als de verspreider. En evenmin de websites waarop de banners worden getoond, want die<br />
beschouwen de banners als extern aangeleverde content.<br />
Wat bedoeld is als een fijnmazig distributiesysteem waarin vraag en aanbod nauwkeurig op elkaar<br />
aansluiten, kan in de praktijk dus uitpakken als een black box waarin <strong>niet</strong> meer duidelijk is wie<br />
waarvoor verantwoordelijk is.<br />
Kinderziektes en cowboys<br />
Voor een deel kunnen de problemen beschouwd worden als kinderziektes. Affiliate marketing is<br />
immers een tamelijk nieuw fenomeen. De rijksoverheid zal echt <strong>niet</strong> de bedoeling hebben om op<br />
sites te adverteren die op kinderen gericht zijn. De tussenpersoon zal dat ook <strong>niet</strong> blijven doen,<br />
als hij over een goed netwerk van websites beschikt en als hij constateert dat de overheidsbanner<br />
op andere sites betere resultaten scoort. En oplettende website-beheerders zullen zich gaan<br />
realiseren dat ze hun jeugdige bezoekers echt geen plezier doen met het plaatsen van<br />
advertenties waar ze toch geen cent aan verdienen. Hoe meer ervaring ze opdoen, hoe alerter ze<br />
zullen reageren (mag je hopen).<br />
Het gaat echter <strong>niet</strong> alleen om kinderziektes <strong>maar</strong> ook om doelbewust misbruik van de black box.<br />
Affiliate marketing is namelijk <strong>niet</strong> alleen tamelijk nieuw, <strong>maar</strong> ook snel groeiend. En in snel<br />
groeiende markten duiken altijd cowboys op die het <strong>niet</strong> zo nauw nemen met concepten als<br />
moraal en ethiek. Als er <strong>maar</strong> geld verdiend kan worden. De kwalijkste soort cowboys waar we in<br />
dit verband op doelen, zijn de SMS-aanbieders (van ringtones, wallpapers en GSM-games),<br />
waarvan we in het voorgaande hoofdstuk al meerdere voorbeelden gaven.<br />
Een SMS-aanbieder als Celldorado maakt gebruik van <strong>maar</strong> liefst vier tussenpersonen: M4N,<br />
Zanox, Adsmarket en TradeDoubler, wat de zaak er <strong>niet</strong> doorzichtiger op maakt. Celldorado<br />
beweert dat zijn advertenties <strong>niet</strong> geplaatst mogen worden op websites die gericht zijn op<br />
kinderen, <strong>maar</strong> dat valt <strong>niet</strong> op te maken uit de voorwaarden op de site van Celldorado. (Die<br />
voorwaarden zijn namelijk bedoeld voor de eindgebruikers van ringtones, etc. en <strong>niet</strong> voor de<br />
tussenpersonen of de affiliates.)<br />
En dus vinden we juist dit soort verleidelijke advertenties voor verraderlijke abonnementen op<br />
sites waar kinderen komen, zoals Kinderlines, Spele.nl, Digidier en Zikle.nl. Opmerkelijk is<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 46
overigens dat een site als Kinderlines het OK!-keurmerk van Stichting de Kinderconsument draagt<br />
(linksonder op de homepage). Daar kun je als ouders dus ook al <strong>niet</strong> op vertrouwen.<br />
Conclusie<br />
Het zou prettig zijn als het kaf van het koren gescheiden zou kunnen worden, en dat duidelijk<br />
wordt wie verantwoordelijk is voor de inhoud van de advertenties en de plaatsen waar ze<br />
verschijnen.<br />
Typo-piraterij<br />
Een bijzonder soort reclame waarbij de verantwoordelijken meestal totaal onzichtbaar blijven, is<br />
de reclame die gemaakt wordt via de zogenaamde tikfout-domeinen, zoals Gosuppermodel.nl<br />
(met twee P’s) in plaats van Gosupermodel.nl.<br />
Gosuppermodel in plaats van Gosupermodel levert<br />
een pagina met betaalde links<br />
Degenen die zich met deze vorm van geld verdienen bezighouden, worden wel ‘typo-piraten’<br />
genoemd (typo is het Engelse woord voor ‘tikfout’). Typo-piraten kiezen domeinnamen die<br />
bedrieglijk veel lijken op bestaande domeinnamen. Vaak bestaan de bijbehorende sites uit <strong>maar</strong><br />
één pagina, die dan gevuld is met (betaalde) links naar echte websites. Ook kan er sprake zijn van<br />
affiliatie, waarbij de typo-piraat commissie ontvangt voor verkochte producten.<br />
Typo-piraten speculeren op het maken van tik- en spelfouten, wat bij uitstek voorkomt bij<br />
kinderen. Juist zij hebben dus het meeste te lijden van de typo-piraterij. Hieronder bespreken we<br />
hoe het werkt.<br />
Jeugtjournaal.nl<br />
Een opvallend voorbeeld van tikfout-domeinen was tot voor kort: Jeugtjournaal.nl (met een T) in<br />
plaats van Jeugdjournaal.nl (met een D). Inmiddels is dat voorbeeld <strong>niet</strong> meer van toepassing<br />
omdat we (Mijn Kind <strong>Online</strong>) het zo stuitend vonden dat we meteen aan de bel getrokken hebben.<br />
De desbetreffende typo-piraat heeft daar adequaat op gereageerd en het domein overgedragen<br />
aan het echte Jeugdjournaal, zodat het nu <strong>niet</strong> meer fout gaat.<br />
Tot voor kort was Jeugtjournaal.nl ook een tikfoutdomein<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 47
We werden op het spoor gezet door een grootschalig usability-onderzoek dat we op dit moment<br />
uitvoeren onder kinderen van 8 en 12 jaar. (In april 2008 komen de resultaten van dit onderzoek<br />
beschikbaar.) Nadat onze proefpersonen per ongeluk www.jeugtjournaal.nl hadden ingetikt,<br />
kwamen ze terecht op een pagina met – uiteraard – links naar ringtone-reclames, <strong>maar</strong> ook links<br />
naar bijvoorbeeld ‘Naakt zwemmen’, die vervolgens doorlinkten naar vergelijkbare pagina’s met<br />
links als ‘Geile dames willen met je chatten’, etc.<br />
Andere voorbeelden<br />
Het aantal tikfout-domeinen is immens. Een kleine zoektocht naar domeinnamen die lijken op<br />
namen van bestaande kindersites en gevuld zijn met betaalde links, levert al gauw een lijst van<br />
circa 80 websites op, waaronder:<br />
• donaldduk.nl<br />
• gosupemodel.nl<br />
• habboohotel.nl<br />
• huisvananubis.nl<br />
• jeugdjoernaal.nl<br />
• ka3.nl<br />
• krokindertijd.nl<br />
• nickledeon.nl<br />
• pokemom.nl<br />
• sesamstaat.nl<br />
Ook vonden we bestaande domeinen (zonder spelfouten) die opnieuw geregistreerd waren, <strong>maar</strong><br />
dan met ‘www’ ervoor (zodat kinderen worden omgeleid naar andere sites, wanneer ze de punt<br />
achter ‘www’ vergeten.) Bijvoorbeeld:<br />
• wwwteletubbies.nl<br />
• wwwkennisnet.nl<br />
• wwwkindertent.nl<br />
De volledige lijst is als Bijlage bij dit dossier gevoegd.<br />
Relevante partijen<br />
We hebben de indruk dat typo-piraterij vooral een ‘zolderkamertjes-activiteit’ van individuele<br />
personen of kleine bedrijfjes is. Ze ontmoeten elkaar op forums als www.TBforum.nl (van ringtoneaanbieder<br />
Targetmedia), waar ze tips en ervaringen uitwisselen, <strong>maar</strong> ook domeinnamen aan<br />
elkaar verkopen.<br />
Een kijkje op het TBforum leert dat ‘de grote spelers’ van het typo-spel de internationaal<br />
opererende bedrijven Sedo en NameDrive zijn, die zich ontfermen over ‘geparkeerde domeinen’.<br />
Officieel zijn dat domeinen die wel geregistreerd zijn <strong>maar</strong> nog wachten op een feitelijke<br />
toepassing, <strong>maar</strong> in de praktijk gaat het vooral om tikfout-domeinen. Het basisprincipe is dat je<br />
een domeinnaam (met een tikfout) registreert volgens de normale procedure, en hem dan<br />
parkeert bij een bedrijf als Sedo of NameDrive. Handige templates die automatisch gevuld worden<br />
met advertenties krijg je er vanzelf bij. Sedo en NameDrive zorgen ook voor de administratieve en<br />
financiële afhandeling. De typo-paraat krijgt dus uitbetaald door de domeinnaamparkeerder.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 48
Voor de aanlevering van advertenties aan Sedo en NameDrive hebben deze bedrijven<br />
overeenkomsten met tussenpersonen als Google en Adlink. Die zorgen voor de feitelijke invulling<br />
van de linkpagina’s.<br />
Google noemt het ‘een nuttige invulling van geparkeerde domeinen’, waarbij dit bedrijf natuurlijk<br />
<strong>niet</strong> of nauwelijks kan verhinderen dat dat ook tikfout-domeinen kunnen zijn. Wel biedt Google<br />
een standaard-klachtenformulier voor ondernemingen die menen dat hun merknaam wordt<br />
misbruikt, <strong>maar</strong> lang <strong>niet</strong> alle bedrijven kennen het bestaan van dat formulier. Vandaar dat er nog<br />
zoveel tikfout-domeinen van bekende merken zijn, zoals Barbi.nl.<br />
Er valt weinig aan te doen<br />
Het zal duidelijk zijn dat het bij tikfout-domeinen net zo moeilijk – of zelfs nog moeilijker – is dan<br />
bij affiliate marketing om te bepalen wie aanspreekbaar is. De adverteerders? Die weten <strong>niet</strong> dat<br />
hun links ook op tikfout-domeinen kunnen opduiken en al helemaal of dat misschien varianten op<br />
kindersite-namen zijn. Google en Adlink? Die weten dat evenmin. Sedo en NameDrive? Die<br />
wassen hun handen in onschuld omdat er met het uitbaten van geparkeerde domeinen op zich<br />
<strong>niet</strong>s mis is. Het is een beetje een rare business, <strong>maar</strong> <strong>niet</strong> verboden of verwerpelijk.<br />
Degene die het domein geregistreerd en geparkeerd heeft, komt nog het meest in aanmerking,<br />
<strong>maar</strong> in de praktijk is het ondoenlijk om alle tikfout-domeinen aan te pakken. Het is een ware<br />
plaag. Weliswaar hebben we de eigenaar van Jeugtjournaal.nl (met een T) weten te bewegen om<br />
dat domein over te dragen aan het echte jeugdjournaal, <strong>maar</strong> de zaak was nog <strong>niet</strong> rond of we<br />
ontdekten alweer jeugjournaal (zonder de D).<br />
Wat ons overigens wel verbaast is dat de organisaties die domeinnamen registreren – zoals SIDN<br />
in Nederland – in bepaalde opzichten heel streng zijn in hun goedkeuringsbeleid (het is<br />
bijvoorbeeld pas sinds kort mogelijk om persoonsnamen als domeinnaam te laten registreren)<br />
terwijl overduidelijke tikfouten, die voor veel verwarring kunnen zorgen, wél door de beugel<br />
kunnen.<br />
Verdiensten<br />
Particulieren die een centje bijverdienen met het exploiteren van tikfout-domeinen zullen per<br />
domein <strong>niet</strong> zo veel verdienen. Om een indruk te geven: een deelnemer van het TBforum meldt<br />
dat hij op een dag drie dollar per click heeft verdiend op ‘zijn’ site www.hyphotheek.eu. Er was<br />
viermaal geklikt die dag. Maar één persoon kan natuurlijk meerdere domeinen onder zijn hoede<br />
hebben, en als er veel mensen zijn die zich hiermee bezighouden kan de totale (wereldwijde)<br />
omzet aardig aan gaan tikken.<br />
Hoeveel geld er precies omgaat in de wereld van tikfout-domeinen is onbekend, <strong>maar</strong> analisten<br />
schatten dat Google bijna de helft van zijn miljarden-omzet via het advertentieprogramma voor<br />
geparkeerde domeinen realiseert.<br />
Hoe erg is het?<br />
Tikfout-domeinen zijn in de eerste plaats gewoon hinderlijk. Je krijgt een stel automatisch<br />
gegenereerde links voor je kiezen die meestal weinig te maken hebben met datgene waar je naar<br />
op zoek was. Als kind zit je bijvoorbeeld <strong>niet</strong> te wachten op Zwembad Overdekkingen (“Electrische<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 49
Afneembare Zwembaddaken Enorm Aanbod <strong>Online</strong>, Hoge Kwaliteit”) of bulk handling op maat<br />
(“transportinst. losgestort product meer dan 100 jaar ervaring”).<br />
Er kunnen echter ook agressieve popups, misleidende ringtone-reclames en erotische<br />
advertenties verschijnen. Daarnaast stuitten we op tikfout-sites zoals www.eftelin.nl, die ActiveXsoftware<br />
wilden uitvoeren. Wat die software precies doet, hebben we om veiligheidsredenen <strong>niet</strong><br />
getest.<br />
Conclusie<br />
Naar schatting 15% van het internet-verkeer is afkomstig van letterlijk ingetikte URL’s. Vooral<br />
kinderen kiezen vaak voor deze manier om websites te bereiken, in plaats van links aan te klikken<br />
of bookmarks (favorieten) te activeren. En bij het letterlijk intikken van adressen worden natuurlijk<br />
veel tikfouten gemaakt.<br />
Het zal dus regelmatig voorkomen dat kinderen op een verkeerde website terecht komen waar ze<br />
onwenselijke reclames te zien krijgen. Aangezien het lastig is om dit soort typo-piraterij aan te<br />
pakken, is ons belangrijkste advies: leer je kinderen dit soort pagina’s te herkennen en meteen<br />
weg te klikken.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 50
7. Conclusies en aanbevelingen<br />
In dit slothoofdstuk trekken we conclusies uit de voorgaande hoofdstukken, uitmondend in tien<br />
aanbevelingen.<br />
Conclusies<br />
De mythe van de sluwe marketeer<br />
Critici van reclame mogen graag een beeld schetsen van sluwe marketeers die erop uit zijn om<br />
weerloze kinderen (via hun ouders) zo veel mogelijk geld uit de zak te kloppen. Daarbij zouden de<br />
reclamemakers gebruik maken van misleidende en ondoorzichtige trucs.<br />
In advertenties wordt natuurlijk flink overdreven, dat weet iedereen. Maar dat het allemaal<br />
zwendel en bedrog is, is natuurlijk <strong>niet</strong> waar. Zodra de consument <strong>maar</strong> weet dat het om reclame<br />
gaat, is er eigenlijk <strong>niet</strong> zoveel aan de hand.<br />
Of, zoals reclameman Hans van Dijk het zegt in zijn bestseller ‘Zapklare brokken, alles wat je moet<br />
weten over reclame’ (Van Vliet, 2007): “Echt aanwijsbare leugens zijn zeldzaam in de reclame.<br />
Elke opdrachtgever en reclamemaker weet dat hij scherp in de gaten gehouden wordt, nog <strong>niet</strong><br />
eens zozeer door de consument en zijn vertegenwoordigers, <strong>maar</strong> door de concurrent en zijn<br />
advocaten.”<br />
Goede reclame kan zelfs een bron zijn van informatie en vermaak. We hebben ook allemaal de<br />
ervaring met traditionele media dat goede reclame-uitingen mooi en grappig kunnen zijn, en ons<br />
zelfs kunnen ontroeren. Verleiding hoort erbij en mits het in alle openheid gebeurt, kan het nog<br />
een leuk spel zijn ook.<br />
Maar nu de digitale reclame<br />
Zodra we echter reclame voor kinderen op internet en in games onder de loep nemen lijkt het spel<br />
een stuk grimmiger te zijn. De voorbeelden in dit dossier laten dat duidelijk zien. De traditionele<br />
regels van het verleidingsspel zoals we dat kennen, lijken <strong>niet</strong> meer te gelden. Vérleiding heeft<br />
plaats gemaakt voor mísleiding. Openheid heeft plaats gemaakt voor ondoorzichtigheid.<br />
Nergens zie je bijvoorbeeld meer staan dat het om een advertentie gaat, zelfs <strong>niet</strong> in kleine<br />
lettertjes. De enige (!) adverteerder die heel consequent ‘advertentie’ bij zijn uitingen zet, is<br />
kinderkrant Kidsweek.<br />
Conclusie: de sluwe internet-marketeer is géén mythe<br />
Als het om digitale reclame gaat, in internet en games, is het cliché van de sluwe marketeer<br />
opeens weer actueel. Onze voorspelling is dat dit nog lang zal blijven gelden, omdat adverteerders<br />
nieuwe kansen zien door de opkomst van virtuele werelden voor kinderen. Maar denk ook aan de<br />
ruimte die adverteerders geboden wordt in online games en sociale netwerken voor kinderen.<br />
Nu al zijn er veel goed bezochte omgevingen als Habbo Hotel, Neopets, Runescape,<br />
GoSupermodel, Digidier, Club Penguin, Kidcity, Taatu, Eccky, World of Soccer, Kaboem enz. En<br />
ongetwijfeld zullen daar nog grote spelers bijkomen.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 51
Voor reclame op internet is nog lang <strong>niet</strong> genoeg geregeld, zoals blijkt uit dit dossier, <strong>maar</strong> de<br />
noodzaak daartoe groeit enorm. Zo is het bijvoorbeeld duidelijk dat websites voor kinderen een<br />
sterker commercieel element hebben dan welk ander medium gericht op kinderen dan ook. De<br />
nieuwe omgevingen, waarin kinderen zich helemaal onderdompelen, kunnen voor een groot deel<br />
gevuld worden met advertenties en andere commerciële uitingen, zonder dat kinderen die als<br />
zodanig herkennen en zonder dat ouders dat merken.<br />
We zullen ook gaan zien hoe spelomgevingen en educatieve omgevingen steeds vaker in elkaar<br />
overgaan. Een educatieve omgeving is <strong>niet</strong> noodzakelijk meer een omgeving waarvan ouders<br />
kunnen verwachten dat kinderen daar <strong>niet</strong> met commercie geconfronteerd worden. Nu al is de<br />
helft van alle educatieve websites voor kinderen in de VS tegelijkertijd zwaar commercieel (zie C.<br />
Shuler, D is for Digital – An analysis of the Children’s Interactive Media Environment, december<br />
2007). In Nederland is het nog <strong>niet</strong> zover, <strong>maar</strong> die ontwikkeling is wel in gang gezet.<br />
Bijvangst<br />
In de voorgaande hoofdstukken hebben we laten zien dat kinderen <strong>niet</strong> alleen geconfronteerd<br />
worden met reclame die rechtstreeks op hen gericht is, <strong>maar</strong> ook – bijvoorbeeld op spelletjessites<br />
en tikfout-domeinen – met reclame die helemaal <strong>niet</strong> voor hen bedoeld is. Deze ‘bijvangst’ kan<br />
voor een deel geen kwaad, zoals advertenties voor auto’s, verzekeringen of elektrische<br />
zwembadoverkappingen. Het ziet ernaar uit dat kinderen er overheen proberen te kijken en er<br />
nauwelijks op klikken, hoewel daar nog <strong>niet</strong> voldoende onderzoek naar gedaan is. Binnenkort<br />
hopen we met ons eigen usability-onderzoek meer duidelijkheid hierover te krijgen.<br />
Voor een ander deel leidt de bijvangst echter wel degelijk tot onwenselijke confrontaties met<br />
schadelijke content, zoals pornografisch materiaal. We zagen dat onder andere bij de tikfoutdomeinen.<br />
(Waaruit de schadelijkheid van porno voor kinderen bestaat, en welke soorten<br />
kinderen er vooral gevoelig voor zijn, gaat het bestek van dit reclame-dossier te buiten.)<br />
Veel ouders, <strong>maar</strong> ook mensen die hun geld verdienen met of via internet, begrijpen waarschijnlijk<br />
nog onvoldoende hoe ernstig het is wanneer kinderen geconfronteerd worden met schadelijke<br />
content en wat de gevolgen daarvan kunnen zijn.<br />
Gelukkig kun je porno bestrijden met filters, wat wij dan ook nadrukkelijk adviseren (aan ouders<br />
en scholen). Maar tegen de toenemende, overal aanwezige, ondoorzichtige en misleidende<br />
vormen van internet-reclame voor kinderen, kunnen ouders nog <strong>maar</strong> weinig uitrichten.<br />
Onze conclusie is dat adverteerders op internet op dit moment veel – of té veel – vrije ruimte<br />
hebben. Zonder dat er kritisch naar gekeken wordt hoe het gebeurt, kunnen kinderen op heel veel<br />
plekken benaderd worden. De Reclame Code is weliswaar een leidraad, <strong>maar</strong> zegt nog <strong>niet</strong><br />
genoeg over digitale reclame. We komen daar straks nog op terug bij de aanbevelingen.<br />
De mythe van de falende ouders<br />
Kritische reclamemakers koesteren op hun beurt ook een mythe, namelijk die van de falende<br />
ouders (zie o.a.: de Jeugd Reclame Wijzer van Stichting Reklame Rakkers). <strong>Ouders</strong> zouden te<br />
weinig doen om hun kinderen te beschermen tegen reclame. Ook zouden ze te weinig ‘nee’<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 52
zeggen, en <strong>niet</strong> meer in de gaten houden wat hun kinderen online uitspoken (hetzij omdat ze het<br />
wel makkelijk vinden dat hun kinderen zichzelf vermaken, hetzij omdat ze er <strong>niet</strong>s van begrijpen).<br />
De boodschap uit deze hoek is dat ouders hoognodig bijgeschoold moeten worden. Ze zouden<br />
‘mediawijs’ gemaakt moeten worden (dat is: les krijgen in het gebruik van nieuwe media, en leren<br />
hoe je omgaat met reclame). Maar vooral zouden ouders moeten leren hoe ze grenzen moeten<br />
stellen. Bijvoorbeeld door de PC en de spelcomputer uit te zetten als het genoeg is geweest.<br />
Ook hier is de werkelijkheid een stuk genuanceerder én weerbarstiger. Praktisch alle ouders<br />
weten <strong>maar</strong> al te goed wat er van ze verwacht wordt, en doen vreselijk hun best om het<br />
mediagebruik van hun kinderen in goede banen te leiden. Het is net alsof je politieagenten verwijt<br />
dat ze hun werk <strong>niet</strong> goed doen omdat er nog steeds criminaliteit is.<br />
Er zijn <strong>maar</strong> weinig ouders die hun kinderen zonder enige beperking hun gang laten gaan. De<br />
meeste ouders kijken ook regelmatig mee met wat hun kinderen te zien krijgen. En steeds meer<br />
ouders weten goed gebruik te maken van de Kijkwijzer (inclusief het indienen van klachten op de<br />
daarvoor bestemde plaatsen), zo blijkt uit evaluatie-onderzoek van het Nicam.<br />
Maar nu internet<br />
Bij de traditionele media kunnen ouders hun poortwachtersfunctie nog wel redelijk uitoefenen,<br />
<strong>maar</strong> bij internet en games is dat vrijwel onmogelijk. Daarvoor zijn twee hoofdoorzaken<br />
Ten eerste is het domweg <strong>niet</strong> mogelijk om elke stap van je kind te volgen. Een rondslingerend<br />
tijdschrift kun je nog wel even doorbladeren, <strong>maar</strong> wat je kind op internet gezien heeft, of beleefd<br />
heeft op MSN, is <strong>niet</strong> of nauwelijks meer te reconstrueren (ook <strong>niet</strong> met behulp logfiles en historybestanden,<br />
al was het alleen <strong>maar</strong> omdat die geen emotionele reacties van de gebruiker<br />
registreren). Kortom: De belevenissen van kinderen in digitale omgevingen onttrekken zich<br />
grotendeels aan het toeziend oog van de ouders, zoals ook prof. dr. Valkenburg, hoogleraar Kind<br />
en Media UvA, al meermalen heeft benadrukt.<br />
Ten tweede heerst er in de digitale media nog steeds een soort wildwest-mentaliteit. Digitale<br />
media zijn al geruime tijd geen ‘nieuwe’ media meer, <strong>maar</strong> geëxperimenteerd wordt er nog volop.<br />
Marketeers verkennen de grenzen van het betamelijke, omdat de wet- en regelgeving nog in de<br />
kinderschoenen staat. In de voorgaande hoofdstukken is dit uitvoerig toegelicht. In zo’n situatie<br />
kun je <strong>niet</strong> van ouders verwachten dat zij recht maken wat krom is.<br />
Het volstaat dus <strong>niet</strong> om te zeggen dat ouders hun opvoedende taak beter moeten oppakken.<br />
Daarmee doe je <strong>niet</strong> alleen de ouders <strong>maar</strong> ook hun kinderen te kort.<br />
Conclusie: de ouders zijn het probleem <strong>niet</strong><br />
Het beeld van de onwetende, onzekere, <strong>niet</strong> opvoedende ouders wordt vaak opgeroepen om te<br />
voorkomen dat reclamemakers en adverteerders de hand in eigen boezem zouden moeten<br />
steken. Maar eerlijk is dat <strong>niet</strong>. Het probleem ligt immers <strong>niet</strong> primair bij de ouders; de<br />
werkelijkheid zit een stuk ingewikkelder in elkaar, zoals blijkt uit dit dossier. Het is een samenspel<br />
van meerdere factoren:<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 53
• nieuwe media;<br />
• nieuwe toepassingen;<br />
• nieuw (media-)gedrag van kinderen;<br />
• afnemende mogelijkheden voor ouders om als poortwachter op te treden.<br />
Een echte oplossing, die ervoor zorgt dat kinderen geen schade ondervinden en zich optimaal<br />
kunnen ontwikkelen mét gebruikmaking van alle nieuwe mogelijkheden, mag <strong>niet</strong> bij één factor<br />
blijven steken. Ook leveranciers van digitale content voor kinderen, makers van websites,<br />
reclamemakers en de industrie zullen aan de slag moeten. Net als scholen, ouders en de<br />
overheid. En wel: gezamenlijk.<br />
Aanbevelingen<br />
Hieronder geven we tien aanbevelingen om de huidige praktijk te verbeteren.<br />
1. Bescherming serieus nemen<br />
Op 20 november 1989 aanvaardden de Verenigde Naties unaniem het 54 artikelen tellende<br />
Verdrag voor de Rechten van het Kind. Hierin is vastgelegd dat kinderen recht hebben op respect,<br />
verzorging en bescherming.<br />
Die bescherming geldt voor alle terreinen van het leven, dus ook voor reclame en digitale media.<br />
Pogingen om kinderen weerbaar te maken tegen reclame, hebben – ontwikkelingspsychologisch<br />
gezien – pas zin vanaf het 11e jaar. Vóór die leeftijd werkt het gewoon <strong>niet</strong>, net zoals je een baby<br />
<strong>niet</strong> kunt laten praten of schaken, hoe goed je ook je best doet.<br />
Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat kinderen tot 7 jaar <strong>niet</strong> in staat zijn reclame te<br />
onderscheiden van neutrale informatie. Pas vanaf 9 jaar zijn ze in staat om reclame als zodanig te<br />
herkennen (bijvoorbeeld door de vormgeving), en om te doorzien dat reclame bedoeld is om je<br />
over te halen iets te kopen. Ze gaan dan de verschillende manipulatieve technieken herkennen.<br />
Kritisch zijn ze dan echter nog steeds <strong>niet</strong>. Pas vanaf 11 jaar kan een kind de kritische houding<br />
ontwikkelen die nodig is om ‘mediawijs’ met reclame om te gaan.<br />
Het beschermen van kinderen is een taak voor alle betrokkenen: van ouders tot leerkrachten en<br />
van de overheid tot de reclamebranche zelf.<br />
2. Kinderen mediawijs maken<br />
Louter bescherming is <strong>niet</strong> genoeg. Het is ook nodig om kinderen weerbaar, of liever gezegd<br />
‘mediawijs’ te maken, waarbij speciale aandacht nodig is voor het omgaan met reclame en<br />
internet. Voor een deel is dat de taak van de ouders, <strong>maar</strong> ook van de school.<br />
3. <strong>Ouders</strong> mediawijs maken<br />
<strong>Ouders</strong> moeten beseffen dat de commercie hun kinderen vooral zien als consumenten (potentiële<br />
kopers). Het is de taak van de ouders om hun kinderen daartegen te beschermen en ermee te<br />
leren omgaan, zodat ze zich <strong>niet</strong> onmiddellijk in de schulden steken zodra ze het huis uit gaan.<br />
Daarnaast moeten ouders begrijpen dat de overheid <strong>niet</strong> álles kan reguleren, en dat ook scholen<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 54
<strong>niet</strong> alles in hun eentje afkunnen. Er zal dus altijd een belangrijke taak voor de ouders blijven als<br />
het gaat om media-opvoeding. En eigenlijk wordt die taak alleen <strong>maar</strong> groter. We denken daarbij<br />
onder andere aan de (nieuwe) uitdaging van ‘internet op je mobieltje’. Vooralsnog is mobiel<br />
internet door de hoge kosten voorbehouden aan werknemers in de buitendienst (voor wie de baas<br />
betaalt) en kapitaalkrachtige particulieren, en <strong>maar</strong> het moment dat de prijzen gaan dalen en<br />
mobiel internet ook interessant wordt voor gewone consumenten, inclusief kinderen en jongeren,<br />
is <strong>niet</strong> ver meer.<br />
Het is belangrijk om ouders zoveel mogelijk te ondersteunen in hun taak. De media-opvoeding in<br />
deze tijd, waarin kinderen ongezien kunnen opereren als media-consumenten <strong>maar</strong> ook als<br />
media-producenten (denk aan profielpagina’s, weblogs, Web 2.0-toepassingen, etc.), is <strong>niet</strong> iets<br />
wat ouders zo uit hun mouw schudden. Hun eigen jeugd als referentiekader is immers <strong>niet</strong> meer<br />
bruikbaar.<br />
We pleiten dan ook voor het uitbreiden (met name door de overheid) van de voorzieningen waar<br />
ouders terecht kunnen met vragen over media-opvoeding in het algemeen en informatie over<br />
media en de geschiktheid van specifieke toepassingen voor kinderen in het bijzonder. Alleen dan<br />
kunnen ouders zelf, naar eigen keuze <strong>maar</strong> wel heel bewust, vormgeven aan de media-opvoeding<br />
in deze tijd.<br />
4. Adverteerders en reclamemakers mediawijs maken<br />
Veel adverteerders schenden hun eigen gedragsregels, zonder dat ze dat weten. Het is dus lang<br />
<strong>niet</strong> altijd kwade opzet. Ze zoeken gewoon naar mogelijkheden om geld te verdienen en hebben<br />
vaak weinig weet van datgene wat wel en <strong>niet</strong> is toegestaan met betrekking tot kinderen.<br />
Als je kijkt naar reclame-vakbladen en marketing-weblogs, discussiëren reclamemakers<br />
nauwelijks met elkaar over de grenzen van het toelaatbare. Hoever ga je met reclame gericht op<br />
kinderen? Hanteer je een eigen fatsoensgrens en waar ligt die? Waar wél over gediscussieerd<br />
wordt, is het meten van de effecten van online reclame voor kinderen. Wat werkt wel en wat werkt<br />
<strong>niet</strong>, en hoe meet je dat? Hoe succesvol was de Postbank-campagne in het Habbo Hotel? Maar,<br />
zoals gezegd: ethische vragen worden nauwelijks gesteld en dat is in onze ogen een omissie.<br />
Ook lijkt het steeds geaccepteerder te worden om commercie te vermengen met redactionele<br />
inhoud op plekken waar kinderen komen. Ook dat vinden we een onwenselijke ontwikkeling.<br />
Kortom, er lijkt weinig zelfreflectie te zijn bij adverteerders en reclamemakers als het gaat om de<br />
grenzen aan reclamemaken voor kinderen. De Jeugd Reclame Wijzer van stichting Reklame<br />
Rakkers is een eerste aanzet, <strong>maar</strong> het is <strong>niet</strong> genoeg.<br />
De meeste adverteerders zijn dus <strong>niet</strong> zozeer opzettelijk sluw, zoals de ringtone-aanbieders dat in<br />
onze ogen wel zijn, <strong>maar</strong> tonen een grote onbekendheid met wat kinderen aankunnen en wat <strong>niet</strong>.<br />
De grens van het toelaatbare wordt <strong>niet</strong> gemeden, en dat gaat ook gemakkelijk, omdat de regels<br />
met betrekking tot digitale media nu eenmaal veel minder duidelijk zijn dan die bij de traditionele<br />
media. Daarnaast zijn veel content-aanbieders nieuwkomers, die de oude regels en gebruiken <strong>niet</strong><br />
kennen.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 55
5. Website-exploitanten mediawijs maken<br />
Aanbieders van content voor kinderen maken soms goede websites, <strong>maar</strong> vaak is het nog <strong>niet</strong><br />
goed genoeg. Zo zouden websites bij het plaatsen van reclame-uitingen meer rekening kunnen<br />
houden met het bevattingsvermogen van hun doelgroep. We zouden graag zien dat het normaal<br />
wordt om reclame herkenbaar te maken als reclame, bijvoorbeeld met de aanduiding ‘advertentie’<br />
(conform de reclamecode, die op dit punt stelselmatig <strong>niet</strong> wordt nageleefd). Vooral voor kinderen<br />
is het heel belangrijk dat zij reclame als zodanig kunnen herkennen. Pas dan zijn ze ook in staat<br />
een kritische houding te ontwikkelen.<br />
Website-exploitanten zouden ouders tegemoet kunnen komen door op hun site te vertellen wat<br />
het advertentiebeleid is. Welke afwegingen spelen een rol? Wat doen ze wel en wat <strong>niet</strong>? Wel<br />
reclame voor het Voedingscentrum <strong>maar</strong> <strong>niet</strong> voor Burger King? Of zijn álle adverteerders welkom,<br />
zonder aanzien des persoons?<br />
Ook zouden website-exploitanten vooraf al rekening kunnen houden met typo-piraterij, en tijdig de<br />
te verwachten tikfout-domeinen kunnen claimen. Achteraf kan het trouwens ook (via de rechter);<br />
daar is jurisprudentie over.<br />
6. <strong>Ouders</strong> aansporen om actie te ondernemen<br />
<strong>Ouders</strong> moeten aangespoord worden om actie te ondernemen als ze dingen zien die <strong>niet</strong> deugen.<br />
Wat dat betreft zijn we verheugd dat de Reclame Code Commissie dat nu al doet (“Men moet<br />
meer klagen bij ons. Alleen dan ontstaat er jurisprudentie”, zei directeur Prisca Ancion van de<br />
Stichting Reclame Code in hoofdstuk 3).<br />
<strong>Ouders</strong> moeten zelf aan de bak om te controleren of de afspraken op basis van zelfregulering<br />
(zoals neergelegd in de Nederlandse Reclame Code) wel gehandhaafd worden. De Reclame Code<br />
Commissie onderneemt zelf geen actie, <strong>maar</strong> reageert alleen op klachten.<br />
Zolang er bij reclame (nog) geen sprake is van co-regulering met controle door de overheid – zoals<br />
dat bij films en video’s, lees: de Kijkwijzer, wel het geval is – moeten ouders zelf actie<br />
ondernemen. Ze moeten daartoe aangespoord worden door alle betrokken partijen.<br />
7. Aanscherping van wetten en gedragsregels<br />
<strong>Ouders</strong> moeten ook ijveren voor aanscherping van de huidige wetgeving en gedragsregels.<br />
Adviezen aan de industrie en de reclamebranche (zoals die van stichting Reklame Rakkers in de<br />
Jeugd Reclame Wijzer), <strong>maar</strong> ook gedragsregels zoals de SMS-gedragscode, blijken <strong>niet</strong> goed<br />
toegesneden op de huidige internet-praktijk, waarbij kinderen voortdurend geconfronteerd worden<br />
met onwenselijke uitingen. Daarnaast verdient het natuurlijk aanbeveling dat de nieuwe EUrichtlijn<br />
zo spoedig mogelijk geïmplementeerd wordt in de Nederlandse wet.<br />
Aan een verbeterde SMS-gedragscode wordt overigens wel gewerkt, onder leiding van de Opta en<br />
de Consumentenautoriteit. We hopen dat de nieuwe, aangepaste gedragscode voldoende<br />
opgewassen is tegen de praktijk van morgen.<br />
Verder zouden er in de reclamecode meer regels moeten worden vastgelegd die specifiek<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 56
etrekking hebben op digitale reclame. Juist omdat het in de nieuwe media ontbreekt aan<br />
mogelijkheden voor gemakkelijke herkenbaarheid van commerciële uitingen, moet daar extra<br />
aandacht aan worden besteed.<br />
Op het gebied van kinderen en reclame kunnen voorwaarden en grenzen specifieker worden<br />
geformuleerd. Zo zou in de Kinder- en Jeugdreclamecode (KJC) specifiek iets moeten staan over<br />
adverteren in online game-omgevingen, virtuele werelden en sociale netwerken voor kinderen.<br />
8. Controle op zelfregulering<br />
<strong>Ouders</strong> hebben baat bij goede ondersteuning, zodat ze mediawijs en actief kunnen opvoeden als<br />
het gaat om het mediagebruik van hun kinderen. Daarbij hebben wij <strong>niet</strong> alleen voorlichting voor<br />
ogen, <strong>maar</strong> vooral ook de invoering van een krachtig, goed functionerend controlesysteem op het<br />
huidige systeem van zelfregulering.<br />
Net zoals de Opta controleert of de SMS-gedragscode goed functioneert, en het Commissariaat<br />
voor de Media toezicht houdt op het functioneren van de Kijkwijzer, zo zou er ook een orgaan<br />
moeten zijn dat controleert of de Nederlandse Reclame Code wel goed werkt. Misschien is dit een<br />
taak voor de Consumentenautoriteit. Op dit moment is er niemand die toezicht houdt op het<br />
functioneren van de zelfregulering van de industrie en de reclamemakers.<br />
De verantwoordelijke minister (Plasterk van OCW) neemt aan dat het wel goed zit. Het is <strong>niet</strong><br />
duidelijk op grond waarvan hij dat concludeert, <strong>maar</strong> waarschijnlijk omdat er geen klachten zijn.<br />
(Zie: het antwoord van 14 januari 2008 op de Kamervragen van de SP-kamerleden Arda Gerkens<br />
en Jasper van Dijk inzake reclame gericht op kinderen op internet, nr. 2070807690.)<br />
Maar wie zou er ook moeten klagen? Als over het functioneren van de reclamecode zélf geen<br />
Kamervragen gesteld worden, hoeft niemand aan te nemen dat er noodzaak is om de<br />
zelfregulering onder de loep te nemen. Vandaar onze volgende aanbeveling.<br />
9. Evaluatie van de reclamecode<br />
Het kan zinvol zijn om de reclamecode en de manier waarop hij functioneert eens nader te<br />
evalueren. Daarbij zouden de volgende vragen aan de orde kunnen komen:<br />
• hoe zit het met de mogelijkheid tot klagen door ouders en zijn zij hiervan voldoende op de<br />
hoogte?<br />
• is de procedure voor ouders wel voldoende toegankelijk?<br />
• kan de Commissie voldoende onafhankelijk werken?<br />
• wat zijn de beroepsmogelijkheden, en maken ouders daar gebruik van?<br />
• hoe vaak wordt een klacht gehonoreerd en hoe vaak <strong>niet</strong>? Op welke gronden?<br />
• waarom zijn de beslissingen van de Commissie <strong>niet</strong> standaard kosteloos voor iedereen te<br />
raadplegen?<br />
• hoe rapporteert de stichting Reclame Code en aan wie?<br />
• hoe controleert de Commissie wat partijen doen na een uitspraak? (Pas sinds januari 2006<br />
wordt bijgehouden wat partijen doen met de ‘adviezen’ van de Commissie, <strong>maar</strong> daarover is nog<br />
nooit gerapporteerd.)<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 57
10. Evaluatie van de zelfregulering in het algemeen<br />
Het zou goed zijn als het functioneren van de zelfregulering van industrie en reclame-branche<br />
onder de loep wordt genomen, met name met betrekking tot reclame via nieuwe media, gericht op<br />
kinderen (internet, mobiele telefonie, games enz.). Dit dossier geeft reden om te stellen dat het<br />
vertrouwen van minister Plasterk in de werking van het zelfreguleringssysteem van de<br />
reclamebranche wellicht voorbarig is.<br />
We hopen dat dit dossier gezien wordt als het begin van een open gesprek waarin adverteerders,<br />
reclamemakers, website-exploitanten, ouders en overheid allen hun aandeel hebben. Tot slot<br />
willen we benadrukken dat we hopen dat alle hier genoemde partijen gezamenlijk aan de slag<br />
kunnen gaan om ervoor te zorgen dat internet en alle andere nieuwe media echt geschikt zijn voor<br />
de kinderen die er gebruik van maken.<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 58
Bijlage. Voorbeelden van tikfout-domeinen<br />
barbi.nl<br />
batteleon.com<br />
bobbouwer.nl<br />
dolz.nl<br />
donaldduk.nl<br />
ebuddie.nl<br />
ebudy.nl<br />
eftelin.nl<br />
esmeedenters.nl<br />
gamcube.nl<br />
gosupemodel.nl<br />
gosupermode.com<br />
gosuppermodel.nl<br />
habbohootel.nl<br />
habbohote.nl<br />
habbohotl.nl<br />
hetklokhuis.com<br />
jetiks.nl<br />
jettix.nl<br />
jeugdjoernaal.nl<br />
jeugdjournaal.com<br />
jeugjournaal.nl<br />
jeugtjournaal.nl (inmiddels gekoppeld aan jeugdjournaal.nl)<br />
ka3.nl<br />
kenisnet.nl<br />
kidsplenet.nl<br />
kindertelefoon.com<br />
kindetent.nl<br />
krokindertijd.nl<br />
neopetz.nl<br />
nickeledeon.nl<br />
nickledeon.nl<br />
nikkelodeon.nl<br />
pokemom.nl<br />
pokemoncrater.nl<br />
pokmon.nl<br />
runesape.nl<br />
runescap.nl<br />
runesceep.nl<br />
runeskeep.nl<br />
runscape.nl<br />
sappelin.nl<br />
sesamstaat.nl<br />
sinterkaasjournaal.nl<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 59
sinterlaasjournaal.nl<br />
speelletjes.nl<br />
speletjes.nl<br />
spell.nl<br />
spongbob.nl<br />
sppele.nl<br />
sppelen.nl<br />
spreekbeurte.nl<br />
stardol.nl<br />
telblik.nl<br />
teleblik.com<br />
teletubies.nl<br />
websitmaker.nl<br />
werkstuken.nl<br />
werstuk.nl<br />
willemwever.com<br />
worldsoccer.nl<br />
wwwbarbie.nl<br />
wwwdiddl.nl<br />
wwwefteling.nl<br />
wwwfunnygames.nl<br />
wwwgames.nl<br />
wwwgosupermodel.nl<br />
wwwhabbo.nl<br />
wwwhabbohotel.nl<br />
wwwjetix.nl<br />
wwwkennisnet.nl<br />
wwwmeidenstart.nl<br />
wwwneopets.nl<br />
wwwnickelodeon.nl<br />
wwwrunescape.nl<br />
wwwspeelen.nl<br />
wwwspele.nl<br />
wwwteletubbies.nl<br />
wwwkennisnet.nl<br />
wwwkindertent.nl<br />
<strong>Gratis</strong>! (<strong>maar</strong> <strong>niet</strong> <strong>heus</strong>) – Dossier over digitale reclame voor kinderen - Mijn Kind <strong>Online</strong> - 2008 60