04.06.2013 Views

Prodromo della flora dei Monti della Laga (Appennino centrale ... - Cnr

Prodromo della flora dei Monti della Laga (Appennino centrale ... - Cnr

Prodromo della flora dei Monti della Laga (Appennino centrale ... - Cnr

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Giancarlo Tondi - Paolo Plini<br />

ACLI ANNI VERDI


Giancarlo Tondi<br />

dottore naturalista<br />

via F. D’Ovidio, 89<br />

00137 Roma<br />

Paolo Plini<br />

dottore naturalista<br />

ricercatore C.N.R.<br />

via Altino, 8<br />

00183 Roma<br />

ACLI ANNI VERDI<br />

Centro di Documentazione Ambientale<br />

via G. Marcora, 18/20<br />

00153 Roma<br />

tel. 06 5809982 - 58401<br />

fax 06 5897383<br />

Roma, ottobre 1995


Presentazione<br />

Come preannunciato nel preliminare «Contributo alla <strong>flora</strong> <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, versante laziale», pubblicato da Tondi negli<br />

Annali di Botanica di Roma (Studi sul territorio) nel 1992, vede ora la luce la <strong>flora</strong> completa del territorio in oggetto,<br />

territorio finora ben poco noto dal punto di vista floristico come appare dalla premessa al predetto contributo. Già questo<br />

aveva illustrato una settantina di specie, tutte assai interessanti per la <strong>flora</strong> del Lazio, e 18 di esse addirittura nuove per la<br />

regione.<br />

Il lavoro di oggi completa l’opera con un catalogo di quasi un migliaio di entità, in gran parte accompagnate da opportuno<br />

commento sempre di grande interesse e ricco di notizie. Non mancano, per ciascuna entità, tutte le informazioni relative ai<br />

sinonimi, alle categorie biologiche e corologiche, ecc. nonché l’apposita numerazione per l’inserimento in banca-dati a<br />

livello europeo. Ovviamente precedono e seguono l’elenco tutte le necessarie premesse, considerazioni, valutazioni e<br />

commenti.<br />

Diamo dunque volentieri il benvenuto a questo grosso lavoro che, si può ben dire in questo caso, viene a colmare una grossa<br />

lacuna nella conoscenza floristica del Lazio ed è anche, nel contempo, un bel contributo alla conoscenza <strong>della</strong> <strong>flora</strong> del Parco<br />

Nazionale del Gran Sasso e <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>.<br />

Ringraziamenti<br />

Prof. Bruno Anzalone<br />

Dipartimento di Biologia Vegetale<br />

Università degli Studi di Roma “La Sapienza”<br />

Ci sentiamo in dovere di ringraziare tutti coloro che in diverso modo hanno agevolato e sostenuto la nostra fatica: in modo<br />

particolare il prof. Bruno Anzalone, che ci è stato sempre prodigo di suggerimenti e consigli durante tutta la stesura del<br />

lavoro, per averci messo a disposizione l’enorme mole di dati riportati sulle “Schede <strong>della</strong> <strong>flora</strong> romana” (inedite) di G.<br />

Lusina e B. Anzalone e per la revisione di un gran numero di exsiccata; il prof. A.J.B. Brilli Cattarini e il dott. L. Gubellini<br />

del Centro Ricerche Floristiche delle Marche, che, oltre ad aver revisionato numerosi campioni d’erbario, ci hanno<br />

gentilmente comunicato molte informazioni inedite sulla presenza di specie interessanti, spesso del tutto nuove per il Lazio, e<br />

ne hanno consentito la pubblicazione; gli amici Anna Millozza, Mauro Iberite e Carlo Spirito dell’Erbario del Dipartimento<br />

di Biologia Vegetale dell’Università di Roma “La Sapienza” per la grande disponibilità e gli utili suggerimenti nella fase di<br />

allestimento degli exsiccata e in quella del confronto d’erbario; il prof. P. Marchi, direttore dello stesso Erbario, per aver<br />

confermato la determinazione di Leucanthemum adustum, Ranunculus pollinensis e R. apenninus; il prof. D. Marchetti per<br />

aver confermato la determinazione di Polypodium vulgare e revisionato altri campioni di felci; il prof. F. Lucchese per la<br />

determinazione degli esemplari di Brachypodium rupestre; Bruno Felluga, Sandra Lücke e Mario Palmera del Reparto<br />

Ricerca e Documentazione Ambientale del CNR-ITBM per i preziosi suggerimenti durante la fase di impostazione <strong>della</strong><br />

banca dati informatizzata e la stesura grafica del lavoro; infine l’associazione ACLI ANNI VERDI, nelle persone di Gaetano<br />

Arciprete e Roberto Scettri, per l’interessamento dimostrato nei confronti di quest’opera e per averne sostenuto la<br />

pubblicazione.<br />

Un sentito ringraziamento va inoltre a tutti coloro, parenti e amici, che in questi 15 anni ci sono stati vicini,<br />

accompagnandoci, interessandosi, incoraggiandoci. Questo lavoro è un po’ anche loro.


Premessa<br />

Nel 1981 non avremmo mai immaginato, iniziando ad occuparci delle nostre Tesi di Laurea in<br />

Scienze Naturali sui <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, che 15 anni dopo ci saremmo trovati nella necessità di<br />

scrivere queste righe.<br />

La nostra attenzione era allora rivolta ad argomenti più specifici, nel frattempo però non<br />

perdevamo occasione di percorrere in lungo e in largo la zona apprezzandone la bellezza e<br />

scoprendone anche l’estremo interesse dal punto di vista naturalistico.<br />

In quegli anni di <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> se ne parlava ben poco o non se ne parlava affatto. Di rado ci<br />

capitava di incontrare, sui sentieri, qualcuno che non fosse un pastore, un taglialegna o un<br />

cercatore di funghi. Con il passare del tempo fu naturale annotare i risultati delle nostre<br />

osservazioni che sono successivamente diventate pubblicazioni scientifiche su vari argomenti<br />

(ornitologia, ecologia vegetale, floristica, idrologia).<br />

Nel frattempo, a seguito di incontri, proiezioni, convegni, corsi e dopo l’introduzione <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong><br />

<strong>della</strong> <strong>Laga</strong> nell’elenco delle aree candidate a divenire parco nazionale, grazie anche alla<br />

attività del Comitato promotore parco nazionale <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, l’interesse nei confronti di questo gruppo montuoso<br />

cominciò ad aumentare tanto da arrivare, nel 1989, alla realizzazione <strong>della</strong> «Zona di Importanza Naturalistica Nazionale ed<br />

Internazionale denominata “Pizzo di Sevo”», individuata dal Ministero dell'Ambiente, alla cui perimetrazione abbiamo<br />

collaborato.<br />

Alla fine degli anni ‘80 ci rendemmo conto che i dati raccolti relativi alle specie vegetali del comprensorio avrebbe meritato<br />

qualcosa di più di uno spazio su un taccuino di campagna e cominciammo ad archiviare questi dati in un computer.<br />

L’istituzione del Parco Nazionale del Gran Sasso e <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> ci diede un forte impulso a proseguire in questa ricerca,<br />

incoraggiati anche dalla mancanza di pubblicazioni scientifiche recenti sull’argomento. Nel 1994 ci sembrò che fosse arrivato<br />

il momento di pubblicare i dati relativi al versante laziale, in attesa di completare la stesura <strong>della</strong> <strong>flora</strong> generale attualmente in<br />

fase avanzata di elaborazione. Dopo un anno di lavoro, intervallato da aggiornamenti e periodiche revisioni, il testo definitivo<br />

era pronto. Le sue dimensioni erano però tali da renderne impossibile la pubblicazione su una rivista scientifica a causa <strong>dei</strong><br />

costi altissimi e <strong>dei</strong> lunghi tempi di pubblicazione.<br />

Abbiamo quindi avviato una serie di contatti formali ed informali con alcuni enti locali competenti per territorio e con alcune<br />

tra le principali associazioni ambientaliste per ottenere uno spazio adeguato e/o un contributo alle spese, non ingenti ma<br />

neanche trascurabili, che avremmo dovuto altrimenti sostenere personalmente. Dopo una serie di rifiuti o di rinvii a tempi<br />

indefiniti abbiamo trovato una encomiabile disponibilità da parte degli amici responsabili di ACLI ANNI VERDI che si sono<br />

immediatamente dimostrati interessati e disponibili a sostenere in parte i costi di questa operazione.<br />

Il presente lavoro ne è il risultato. Per quanto possibile nell’ambito di un lavoro scientifico ci siamo sforzati di pubblicare il<br />

materiale in un formato che fosse consultabile anche da chi botanico di professione non è. Ci auguriamo infatti che tra gli<br />

utenti ci siano anche amministratori, pianificatori, ambientalisti e tutti coloro che, interessati alla tutela dell’ambiente, siano<br />

convinti che per proteggere è necessario conoscere.<br />

Gli Autori


INDICE<br />

Abstract . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1<br />

Introduzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1<br />

Geologia e geomorfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<br />

Clima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />

Compilazione dell’elenco floristico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6<br />

La banca dati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />

Elenco sistematico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11<br />

Considerazioni sull’elenco floristico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133<br />

Spettro biologico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134<br />

Spettro corologico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136<br />

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142<br />

Indice alfabetico di famiglie, generi, specie, sinonimi, nomi italiani . . . . 145<br />

Elenco <strong>dei</strong> codici devianti e banditi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204


! "


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

1<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

PRODROMO DELLA FLORA DEI MONTI DELLA LAGA<br />

(APPENNINO CENTRALE - VERSANTE LAZIALE)<br />

Contributo alla conoscenza del Parco Nazionale Gran Sasso e <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong><br />

Giancarlo TONDI e Paolo PLINI<br />

Keywords: <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, Lazio, <strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong>, Parco Nazionale Gran Sasso e <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, Check-list, Flora, Spettro<br />

biologico, Spettro corologico, Database, Sistema di codifica, Codice RUBIN.<br />

ABSTRACT - Flora of <strong>Laga</strong> Mountain (Central Apennine - latial side).<br />

This work presents the results of a floristic research carried out from 1981 to 1995 in the latial side of the <strong>Laga</strong> Mountains (Central<br />

Apennine). This territory is geographically located between the Sibillini Mountains and the Gran Sasso massif; it presents<br />

geomorphological and microclimatic peculiarities. The lithological characteristics of the soils (Miocenic marl and sandstone prevalently),<br />

the altitudinal range (900-2458 m) and the abundance of superficial not permeable strata favours environmental diversity.<br />

The investigated area is comprised between 1200 m and the crest line. Consequently the species mostly related to human activities are<br />

excluded from the following list.<br />

The research has been carried out in strict collaboration. The data obtained through a naturalistic survey have been used for the<br />

compilation of the check-list (G. Tondi) and organised in a user-friendly informatic data-base (P. Plini).<br />

The <strong>flora</strong> of the latial side of the <strong>Laga</strong> Mountains includes 955 species grouped in 424 genera and 97 families. The ecological complexity<br />

is very high. The check-list includes 27 new species; 47 other species are present in Latium only on <strong>Laga</strong> Mountains. The total amount -74<br />

species- corresponds to the 7.7 % of the total floristic list.<br />

The analysis of both biological and corological spectra clearly shows mountainous and continental features with a mediterraneantemperate<br />

influence of the <strong>flora</strong>. Eurasiatic and nordic groups prevail over the others and constitute more then half of the <strong>flora</strong>. Eastern<br />

features s.l. are rather consistent.<br />

The database consists of a master file used for data entries and queries for obtaining data about synonims, ecological features, distribution,<br />

subspecies and information about the exsiccata. The master file is a reservoir of data to which changes and variations are added.<br />

For the printout of this work two files were generated: a systematic file where species and related information are ordered according to the<br />

“Flora d‘Italia”; an alphabetical file including the list of species, synonims and italian names and where synonims and italian names refer to<br />

the name of the species. In this work we adopted, sperimentally, the code system used by the Nordic Code Centre for the compilation of<br />

NCC biological species thesaurus, managed by the Documentation Center of the Swedish Museum of Natural History in Stockholm for<br />

coding plants and animals of Scandinavia.<br />

INTRODUZIONE<br />

Questo secondo contributo alla conoscenza floristica del versante occidentale (laziale) <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> 1 è il risultato di<br />

oltre dieci anni di ricerche, condotte su un territorio di quasi 70 kmq.<br />

L‘area investigata ricade per intero nel Parco Nazionale del Gran Sasso e <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> ed interessa i comuni reatini di<br />

Amatrice ed Accumoli. In linee generali, è delimitata dal confine regionale (fig. 1): a NE lungo il corso del torrente Chiarino<br />

fino alla vetta di Macera <strong>della</strong> Morte (m 2075), ad E dallo spartiacque costituito dalla cresta del gruppo montuoso fino alla<br />

località Fonte Pane e Cacio (m 1976), a S da questa sorgente al torrente Castellano, e, infine, ad W dalla isoipsa 1200 m.<br />

Limitare l‘indagine al di sopra di questa quota, lasciando fuori così “le piane”, con tutti i centri abitati e gran parte <strong>dei</strong> coltivi,<br />

ci ha consentito di escludere dall‘elenco floristico un numero elevato di entità antropocore e di studiare la <strong>flora</strong> nelle migliori<br />

condizioni possibili di “naturalità”.<br />

La ricerca sul campo è stata condotta in stretta collaborazione dagli autori. Successivamente, i dati dell‘indagine naturalistica<br />

classica hanno prodotto il presente elenco floristico (G. Tondi) e sono stati catalogati in un‘apposita banca-dati informatica di<br />

facile gestione ed elaborati automaticamente (P. Plini).<br />

1 Un primo contributo alla <strong>flora</strong> del versante laziale <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> è stato pubblicato recentemente su Ann. Bot.(Roma),<br />

50, Supp. 9 (1992): 45-85. A questo lavoro si rimanda per il quadro aggiornato delle ricerche floristiche o fitosociologiche<br />

svolte da altri autori sul territorio.


2<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

GEOLOGIA E GEOMORFOLOGIA<br />

I M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> si sviluppano per oltre 24 km tra gli altopiani di Amatrice (RI) e di Campotosto (AQ) e il subappennino<br />

teramano, inseriti geograficamente tra la catena <strong>dei</strong> M.ti Sibillini a N ed il massiccio del Gran Sasso a S. Costituiscono il più<br />

alto rilievo arenaceo dell‘<strong>Appennino</strong>: infatti, si elevano per un settore di quasi 12 km oltre i 2000 m s.l.m. e toccano le<br />

massime quote con M. Gorzano (m 2458), la vetta più alta del Lazio, Cima Lepri (m 2445), Pizzo di Sevo (m 2419) e Pizzo<br />

di Moscio (m 2411).<br />

A differenza degli altri gruppi montuosi dell‘<strong>Appennino</strong> Centrale, in prevalenza formati da rocce carbonatiche (calcari e<br />

dolomie), la <strong>Laga</strong> risulta costituita da una successione torbiditica di età messiniana, nota in letteratura come Formazione <strong>della</strong><br />

<strong>Laga</strong>. Si tratta di un corpo sedimentario di forma lenticolare e di notevole spessore (ca. 3000 m), caratterizzato da un insieme<br />

di litofacies variabili da quella arenacea e pelitico-arenacea a quella marnosa. Si ritiene che l‘apparato torbiditico <strong>della</strong><br />

Formazione <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, interpretabile come un sistema di conoidi sottomarine profonde, costituisca il riempimento di un<br />

profondo bacino a circolazione ristretta ed in forte subsidenza, formatosi nel Miocene superiore a seguito del sollevamento e<br />

corrugamento del Gran Sasso. I M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> rappresenterebbero, pertanto, l‘unica testimonianza di bacino marino<br />

profondo durante il Messiniano, per tutto il Mediterraneo (ADAMOLI, 1988).<br />

Gli strati sono disposti a monoclinale con immersione generale verso E (cioè, come le pagine di un libro sollevato sul lato<br />

sinistro), che rappresenta il fianco orientale di una piega anticlinalica orientata NNW-SSE (Anticlinale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>),<br />

leggermente convessa verso W, riferibile alla fase tettonica compressiva del Pliocene inferiore-medio.<br />

L‘assetto strutturale a monoclinale determina un‘evidente asimmetria <strong>dei</strong> versanti: più ripido e meno esteso quello<br />

occidentale, a reggipoggio (corrisponde al dorso del libro), in particolare nel tratto M. di Mezzo - Pizzo di Sevo; meno<br />

acclive e maggiormente sviluppato quello opposto, relativo alla superficie degli strati (la copertina del libro).<br />

Gli eventi tettonici e climatici, che interessarono l‘<strong>Appennino</strong> tra la fine del Pliocene e il Pleistocene, e la natura litologica<br />

del substrato hanno improntato l‘attuale configurazione geomorfologica <strong>della</strong> catena. In particolare, una faglia diretta (lunga<br />

alcune decine di km e con rigetto verticale di circa 1500-2000 metri), riferibile alla fase tettonica distensiva del Pliocene<br />

superiore, ne ha ribassato il fianco occidentale: il fenomeno è reso evidente dalla scarpata che sottolinea la brusca variazione<br />

altimetrica tra gli altopiani di Amatrice e di Campotosto e lo spartiacque principale (con un dislivello di oltre 1000 metri).<br />

Disturbi tettonici minori (faglie trascorrenti) a prevalente decorso trasversale hanno interessato soprattutto il versante<br />

occidentale reatino; lungo di essi si sono impostati torrenti, localmente detti ‘fossi‘, il cui profilo è generalmente<br />

caratterizzato da numerose rotture di pendenza, per l‘alternarsi di rocce variamente erodibili, e quindi da una serie di cascate<br />

che possono raggiungere dislivelli complessivi di diverse centinaia di metri (per es. il F.so di Piè di Lepre e il F.so<br />

dell‘Ortanza nel versante occidentale, il F.so <strong>della</strong> Volpara in quello NE marchigiano).<br />

La bassa permeabilità d‘insieme <strong>della</strong> successione di arenarie e marne limita l‘infiltrazione delle precipitazioni,<br />

consentendone in gran parte il deflusso superficiale o alimentando un sistema di circuiti sotterranei locali, di modesta<br />

estensione, all‘interno <strong>dei</strong> corpi rocciosi maggiormente degradati o fratturati. Questo spiega, da un lato, l‘erosione accelerata<br />

<strong>dei</strong> versanti più acclivi con tipiche forme ‘a zampa d‘oca‘, dall‘altro la mancanza di grosse sorgenti (con portate dell‘ordine<br />

di mc/s) e l‘esistenza di una rete di risorgenze perenni, dalle portate limitate, distribuite sin quasi sulle vette, che alimentano<br />

la circolazione superficiale (BRUNAMONTE, 1994).<br />

L‘evoluzione geomorfologica del rilievo è stata inoltre influenzata dal glacialismo del Quaternario, testimoniato da alcuni<br />

depositi morenici e da numerosi circhi glaciali più o meno conservati, da intensi processi crioclastici e dalle diffuse<br />

“deformazioni gravitative profonde” (fenomeni che si collocano tra i movimenti franosi e la tettonica gravitativa)<br />

recentemente riconosciute sul versante teramano <strong>della</strong> catena (ADAMOLI, l.c.).<br />

I depositi morenici, legati al glacialismo würmiano, sono poco diffusi e di modesta estensione, in quanto smantellati con<br />

facilità dall‘azione delle acque dilavanti ed incanalate. Ammassi caotici di ciottoli e blocchi arenacei immersi in una matrice<br />

sabbioso-argillosa, interpretabili come materiale morenico, sono segnalati nella zona dell‘Agro Nero (conca montana a ca.<br />

1500 m s.l.m. ricca di laghi, sorgenti, pozze temporanee e pseudotorbiere) e in località Balzi Classette (m 1590), a NW di M.<br />

Gorzano (SCARSELLA, 1945; ADAMOLI, l.c.).<br />

Al glacialismo würmiano sono da riferire anche i circhi glaciali (una quindicina) e le tracce di erosione glaciale osservabili<br />

alla testata di alcuni ‘fossi‘, soprattutto nel versante teramano, oltre i 2000 m: in entrambi i casi, l‘azione erosiva degli a genti<br />

meteorici, i movimenti neotettonici ed i fenomeni di deformazione gravitativa profonda hanno determinato la parziale<br />

scomparsa di queste forme o il loro occultamento sotto spesse coltri di materiale detritico.<br />

Interessanti forme periglaciali, piuttosto diffuse nei settori più elevati <strong>della</strong> catena, sono le ‘vallette nivali‘, che rivestono<br />

grande importanza fitogeografica, come aree di rifugio per entità relitte artico-alpine, e nelle quali la neve persiste anche fino<br />

alla fine di giugno: particolarmente ricche di specie rare sono quelle di Pizzo di Sevo, di Cima Lepri, di M. Gorzano e di<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

3<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Fig. 1 - I <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (da ADAMOLI 1988, modificato)


4<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

CLIMA<br />

Il complesso montuoso <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> presenta una situazione climatica generale piuttosto definita (LONGHITANO &<br />

RONSISVALLE, 1974; PEDROTTI, 1982b; TONDI, 1984; PLINI & TONDI, 1989; GUARRERA & TAMMARO, 1991).<br />

In particolare, per quanto riguarda il versante laziale, la tab. 1 riporta i valori medi mensili di temperatura, precipitazione ed<br />

evapotraspirazione potenziale (PE) registrati nella Stazione termopluviometrica di Amatrice (Lat. N 42° 37‘; Long. 0° 50‘ E -<br />

merid. Monte Mario) nel cinquantennio 1938-1987 (Serv. Genio Civile).<br />

Gen. Feb. Mar. Apr. Mag. Giu. Lug. Ago. Set. Ott. Nov. Dic. Anno<br />

T °C 1.4 2.3 5.0 8.1 12.3 16.0 18.5 18.6 15.6 10.9 6.6 2.8 9.9<br />

precipit. mm. 76.5 82.9 72.6 73.7 69.5 54.3 37.7 42.2 62.3 82.8 105.5 101.0 860.0<br />

PE mm. 5.1 9.3 21.7 40.5 66.8 92.0 102.1 95.9 73.5 46.2 25.2 9.9 49.0<br />

Tab. 1 - Valori medi mensili di temperatura, precipitazione ed evapotraspirazione potenziale (PE) registrati nella Stazione<br />

termopluviometrica di Amatrice - periodo 1938-1987.<br />

Sulla base di questi valori è stato elaborato il diagramma termoudometrico di BAGNOULS & GAUSSEN (1953) ed il<br />

bilancio idrologico del suolo (THORNTHWAITE, 1948) (fig. 2).<br />

Fig. 2 - diagramma termoudometrico e bilancio idrologico del suolo


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

5<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Il diagramma ombrotermico rivela temperature medie non elevate, precipitazioni concentrate tra ottobre ed aprile e l‘assenza<br />

di un periodo di vera aridità (infatti, le curve termica e pluviometrica non si intersecano, pur essendo molto ravvicinate). Una<br />

situazione di questo tipo corrisponde al clima peninsulare appenninico, mediterraneo-montano, con piogge invernali<br />

(WALTHER & LIETH, 1960), che sul versante laziale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> caratterizza la fascia pedemontana fino a 1100 m di quota.<br />

L‘analisi del bilancio idrologico mostra che tra l‘inizio di settembre e la metà di novembre si verifica la ricostituzione <strong>della</strong><br />

riserva idrica del suolo. Sino ad aprile c‘è un surplus d‘acqua, cioè un eccesso di precipitazioni rispetto alla capacità di<br />

ritenzione idrica (ca. 200 mm), e l‘acqua si perde per ruscellamento e/o per infiltrazione negli strati rocciosi sottostanti. La<br />

capacità di ritenzione idrica rimane immutata finché le precipitazioni sono superiori alla PE: in caso contrario, le piante<br />

cominciano ad attingere alla riserva idrica del suolo. Da giugno a settembre la curva delle precipitazioni e quella <strong>della</strong><br />

evapotraspirazione si intersecano, determinando un periodo di deficit idrico. Parte di questo settore va considerato come<br />

“evapotraspirazione reale”, in pratica l‘utilizzazione delle riserve idriche del terreno (fine luglio), parte va invece considerata<br />

come vera e propria mancanza d‘acqua.<br />

L‘andamento <strong>della</strong> PE segue una tipica curva gaussiana, con il punto di massima intensità in corrispondenza <strong>della</strong> punta<br />

minima di piovosità. La vegetazione attraversa quindi un periodo critico tra maggio e settembre, ma è specialmente nei mesi<br />

di luglio e agosto che l‘acqua diventa fattore limitante e si assiste ad una fase di marcata aridità fisiologica.<br />

In tab. 2 i dati climatici di Amatrice sono stati posti a confronto con i valori registrati in altre località <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, desunti da<br />

letteratura.<br />

Località s.l.m. T °C P mm Fonte<br />

AMATRICE (RI) 955 9.9 860 LL.PP. 1934-1987<br />

CAMPOTOSTO (AQ) 1430 7.7 1047 LL.PP. 1951-1969 (GUARRERA & TAMMARO, 1991)<br />

GINEPRI (TE) 820 11.7 908 LL.PP. 1953-1978 (GUARRERA & TAMMARO, 1991)<br />

CORTINO (TE) 1012 - 976 LL.PP. 1921-1950 (PEDROTTI, 1982b)<br />

PIETRALTA (TE) 1018 - 1075 LL.PP. 1921-1950 (PEDROTTI, 1982b)<br />

SETTECERRI (TE) 923 - 1001 LL.PP. 1921-1950 (PEDROTTI, 1982b)<br />

Tab. 2 - Dati relativi a temperatura e piovosità rilevati in varie località <strong>della</strong> <strong>Laga</strong><br />

E‘ interessante notare che il versante laziale, a parità di altitudine, risulta essere in media più arido rispetto a quelli<br />

marchigiano ed abruzzese (ca. 100 mm/anno di precipitazioni in meno): questa situazione, insieme alla morfologia del<br />

territorio ed alla litologia <strong>dei</strong> terreni, favorisce lo sviluppo di estese praterie xeriche a quote anche elevate (Seslerieti a<br />

Sesleria nitida e Brachipodio-Nardeti di Colle S. Giovanni, m 1620, e di M. Doro, m 1617; ampi Xerobrometi nelle<br />

esposizioni meridionali, tra 1600 e 1800 m di quota, lungo tutto il versante reatino).<br />

Anche per quanto riguarda le temperature medie annue si registrano valori inferiori (ca. 2 °C/anno) rispetto alle aree<br />

limitrofe.<br />

Grazie a questa più marcata “continentalità” del clima locale, il versante laziale <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> rappresenta un‘area di<br />

rifugio per molte specie boreali, come la rara Betula pendula Roth (PLINI & TONDI, l.c., TONDI, 1992).<br />

Sulla base <strong>dei</strong> dati a disposizione, è quindi possibile tracciare un quadro fitoclimatico sufficientemente preciso dell‘intero<br />

settore laziale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (cfr. GUARRERA e TAMMARO, l.c., per il versante teramano).<br />

- Le aree <strong>della</strong> fascia pedemontana, al di sotto di 1200 m, rientrano quasi totalmente nel clima submediterraneo (regione<br />

bioclimatica mesaxerica, secondo R. TOMASELLI et alii, 1973), con un periodo di aridità estiva assente o ridotto,<br />

precipitazioni annue fino a 900 mm, e temperatura media del mese più freddo non inferiore a 0 °C. La vegetazione dominante<br />

è rappresentata dalla cerreta (a ceduo o fustaia, spesso quasi monofitica), dai querceti misti termofili nelle esposizioni più<br />

soleggiate e dal castagneto in quelle più fresche.<br />

- Le aree poste tra 1200 e 1900 m di quota rientrano nel clima axerico temperato (regione bioclimatica axerica fredda,<br />

sottoregione temperato-fredda), caratterizzato da assenza di aridità, precipitazioni superiori ai 1000 mm prevalentemente<br />

primaverili, con 2-3 mesi di gelo all‘anno. La vegetazione dominante da 1350-1400 m di quota è la faggeta; tra questa e la<br />

cerreta pedemontana (1200-1400 m) sono maggiormente diffusi querceti misti di transizione e arbusteti di ricostituzione.<br />

- Oltre i 1900 m il clima il clima è decisamente axerico freddo (regione bioclimatica axerica fredda, sottoregione mediamente<br />

fredda oroigrotera), con 3-4 mesi di gelo all‘anno e precipitazioni stimate oltre i 1300-1400 mm, che da novembre ad aprile<br />

assumono carattere nevoso. Le formazioni vegetali dominanti sono le brughiere subalpine a Vaccinium e i pascoli primari<br />

alpini a Luzula italica e Elyna myosuroides.


6<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

COMPILAZIONE DELL‘ELENCO FLORISTICO<br />

Alle peculiarità geomorfologiche e climatiche sono legate la multiforme varietà ambientale (tab. 3) e la ricchezza floristica<br />

<strong>della</strong> <strong>Laga</strong>: a determinare quest‘ultima concorrono, in particolare, l‘ampio range altitudinale, la tormentata morfologia <strong>dei</strong><br />

versanti e l‘abbondanza di sorgenti e falde superficiali.<br />

A > ARBUSTETI E CESPUGLIETI<br />

AC Brughiere subalpine (ad arbusti contorti)<br />

AS Siepi<br />

AT Arbusteti termofili<br />

B > BOSCHI<br />

BA Rimboschimenti e boschi artificiali<br />

BC Boschi di conifere (abietine)<br />

BF Faggete<br />

BL Leccete e macchia mediterranea<br />

BM Margini di bosco e radure<br />

BQ Quercete e boschi misti caducifogli<br />

BR Boschi ripariali<br />

M > MACERETI, GHIAIONI E PIETRAIE<br />

N > VEGETAZIONE NITROFILA E DEGLI STAZZI<br />

P > PRATI, PASCOLI E COLTIVI<br />

PA Pascoli d‘altitudine<br />

PC Coltivi e frutteti<br />

PF Prati falciati<br />

PI Incolti e ruderali<br />

PM Pascoli montani<br />

PN Vallette nivali<br />

PS Pascoli aridi e steppe<br />

R > RUPI E LORO FESSURE<br />

U > AMBIENTI UMIDI<br />

UA Acquitrini, pozze temporanee e fanghi<br />

UC Acque lotiche (fiumi e torrenti)<br />

UF Forre<br />

UG Greti e sponde<br />

UL Acque lentiche (laghi e stagni permanenti)<br />

UP Prati umidi<br />

US Sorgenti e stillicidi<br />

UT Torbiere (acqua permanente)<br />

Tab. 3 - Prospetto delle sigle usate per definire gli ambienti<br />

Le erborizzazioni da noi effettuate in questi ultimi dieci anni e le accurate ricerche condotte dal prof. BRILLI-CATTARINI e<br />

dai suoi collaboratori mi hanno permesso di catalogare, per il solo versante reatino e al di sopra <strong>dei</strong> 1200 m di quota, 955<br />

entità di rango specifico ed infraspecifico.<br />

In diverse occasioni non è stato possibile determinare con certezza il materiale raccolto per l‘esiguo numero o<br />

l‘incompletezza degli esemplari ma, soprattutto, per la frequente comparsa di entità di difficile inquadramento sistematico. Si<br />

tratta prevalentemente di forme stazionali e altimetriche o di forme di passaggio tra specie affini presenti nel territorio; per<br />

alcune, tuttavia, ogni tentativo di determinazione risulta impossibile se non considerandole del tutto nuove, almeno a livello


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

7<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

sottospecifico. A giudicare dalla letteratura consultata, e in particolare dalle considerazioni di G. MONTELUCCI per il<br />

massiccio aprutino-laziale (1:284-285, 1951-52), la ricchezza di elementi di incerta attribuzione risulta comune all‘intero<br />

<strong>Appennino</strong> Centrale, a conferma <strong>della</strong> vitalità floristica di questo distretto fitogeografico (segregazione e differenziamento di<br />

popolazioni, formazione di neoendemismi).<br />

Gli exsiccata delle entità raccolte sono conservati nell‘Herb. Tondi, a Roma, presso il Centro Scolastico Monte Mario, via<br />

G.B. De Rossi, 48.<br />

I confronti d‘erbario sono stati condotti consultando l‘Erbario del Dipartimento di Biologia Vegetale dell‘Università “La<br />

Sapienza” di Roma (RO), specificando, se necessario, l‘appartenenza degli esemplari all‘Herb. Generale (HG), all‘Herb.<br />

Horti Romani (HR) e all‘Herb. Anzalone (HA).<br />

Per quanto riguarda l‘ordine e la nomenclatura, il presente elenco floristico è stato compilato secondo Flora d‘Italia<br />

(PIGNATTI, 1982). Alcuni binomi desunti da Flora Europaea (TUTIN et al., 1964-1980) e da Med-Checklist, limitatamente<br />

ai volumi pubblicati (GREUTER et al. 1984-1989), sono segnalati nel testo con un asterisco (*).<br />

Per tutte le entità elencate sono riportate la forma biologica e la categoria corologica, desunte da S. PIGNATTI (l.c.). Per<br />

ognuna di esse, inoltre, vengono fornite indicazioni sull‘habitat di raccolta (sigle in tab. 3) e, per le specie più rare ed<br />

interessanti, le stazioni di rinvenimento e brevi dati sulla loro distribuzione nel Lazio.<br />

Con il segno ! vengono indicate le prime segnalazioni di specie per il Lazio mentre con il segno # sono riportate le specie che<br />

sulla <strong>Laga</strong> presentano le uniche stazioni note per la regione.<br />

LA BANCA DATI<br />

La necessità di gestire in modo appropriato l‘elevato numero di specie, ha condotto alla ideazione e realizzazione di un<br />

archivio che contenesse tutte le informazioni relative alle specie e che potesse essere facilmente consultato, senza difficoltà,<br />

da un utente non esperto.<br />

I dati sono stati inizialmente archiviati mediante l‘utilizzo di un software integrato (Ashton Tate Framework II). Tale<br />

software si è rivelato ben presto non sufficientemente versatile per gestire un elevato numero di informazioni. Ci siamo<br />

quindi orientati verso un prodotto specifico per la gestione di archivi (Borland dBASE 5).<br />

Il database è stato concepito per una gestione “orizzontale” <strong>dei</strong> dati; ogni record dell‘archivio è strutturato per contenere tutte<br />

le informazioni relative alla specie all‘interno <strong>dei</strong> diversi campi.<br />

NOME CAMPO DESCRIZIONE CONTENUTO CAMPO<br />

INFO Codice informatizzato <strong>della</strong> specie (Pignatti, 1980)<br />

FAMNO Numero <strong>della</strong> Famiglia (Pignatti, 1982)<br />

FAM Nome <strong>della</strong> Famiglia<br />

GENNO Numero del Genere (Pignatti, 1982)<br />

GENERE Nome del Genere<br />

SPENO Numero <strong>della</strong> Specie (Pignatti, 1982)<br />

RUBIN Codice RUBIN<br />

SSP Sigla relativa all‘eventuale Sottospecie<br />

SPECIE Nome <strong>della</strong> Specie<br />

DET Determinatore <strong>della</strong> Specie<br />

SUBSP Nome <strong>della</strong> Sottospecie<br />

DET2 Determinatore <strong>della</strong> Sottospecie<br />

SIN1 SIN11 Eventuali sinonimi<br />

ITA1 ITA7 Nomi italiani<br />

FORMA Forma biologica<br />

TIPO Tipo corologico<br />

NOTE1 NOTE4 Indicazioni sull’ecologia e sulla presenza nell‘area <strong>della</strong> specie<br />

SLM Distribuzione altitudinale <strong>della</strong> specie rispetto ad una quota di riferimento<br />

HAB Habitat in cui la specie si sviluppa nell‘area<br />

PED Esigenze <strong>della</strong> specie riguardo al substrato<br />

IND Validità <strong>della</strong> specie come indicatore di buona qualità ambientale<br />

STANZ Status <strong>della</strong> specie nel Lazio (Anzalone, 1984) ed eventuali aggiornamenti<br />

LOC Riferimento cartografico per il rinvenimento e sulla distribuzione <strong>della</strong> specie<br />

ETNO Numero <strong>dei</strong> fogli d‘erbario relativi alla specie<br />

BIBLIO Riferimenti bibliografici relativi alla specie


8<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Questa organizzazione del materiale, pur presentando il vantaggio di contenere tutte le informazioni relative alla specie in un<br />

unica scheda appositamente realizzata per consentire la visualizzazione <strong>dei</strong> dati, mostra nel contempo i seguenti svantaggi:<br />

Difficoltà di stampare il contenuto in formato diverso dalla scheda;<br />

Difficoltà nella consultazione del materiale in “browse” (modalità “foglio elettronico”);<br />

Necessità di prenotare una elevata quantità di spazio sul disco rigido senza necessariamente occuparla.<br />

Abbiamo ritenuto opportuno pertanto studiare soluzioni che permettessero di superare questi svantaggi e mettessero in<br />

condizione l‘utente di interfacciarsi più facilmente con il database nella fase di presentazione <strong>dei</strong> risultati.<br />

Sono stati messi a punto quattro files di programmazione che hanno permesso di preparare i files di stampa nel formato<br />

desiderato senza alterare il contenuto del file di partenza. In tal modo si è resa possibile l‘introduzione <strong>dei</strong> dati in un formato<br />

scheda e la trasformazione del materiale ad inserimento dati ultimato.<br />

Il materiale è stato elaborato per la presentazione del presente lavoro in forma stampata mediante l‘utilizzo di soli 3 campi:<br />

SPPRT Numero <strong>della</strong> Famiglia, del Genere, <strong>della</strong> Specie (PIGNATTI, 1982)<br />

SSP Sigla relativa all‘eventuale Sottospecie<br />

FAGESPETC In sequenza verticale: Codice RUBIN, Famiglia, Genere, Specie (più determinatore), Sottospecie (più<br />

determinatore) Forma biologica, Tipo corologico, Sinonimi, Nomi italiani, Localizzazione, Note<br />

Per la stampa del materiale sono stati utilizzati i seguenti caratteri:<br />

Famiglie TIMES NEW ROMAN GRASSETTO,<br />

Genere, Specie, Sottospecie<br />

CORSIVO, MAIUSCOLETTO<br />

Times New Roman, grassetto, corsivo<br />

Numero di Famiglia/Genere/Specie, Determinatore, Caratteristiche ecologiche <strong>della</strong> Times New Roman, normale<br />

specie, Nomi italiani, Localizzazione <strong>della</strong> specie, Note<br />

Sinonimi Times New Roman, corsivo<br />

Codice RUBIN<br />

Courier New, normale<br />

Numero <strong>della</strong> Famiglia corpo 11<br />

Numero del Genere e Codice informatico <strong>della</strong> specie corpo 10<br />

Numero <strong>della</strong> specie corpo 9<br />

L’indicizzazione alfabetica nell’Elenco alfabetico di famiglie, generi, specie, sinonimi e nomi italiani è stata realizzata<br />

mediante un apposito programma e secondo il criterio di ignorare qualsiasi elemento tra le lettere componenti l’elemento da<br />

indicizzare, sia esso uno spazio, un trattino, un’apostrofo o altro.<br />

In conclusione il sistema di gestione <strong>dei</strong> dati prevede:<br />

un file mastro (FLORLAGA.DBF) utilizzato essenzialmente per l‘immissione <strong>dei</strong> dati e per la consultazione via<br />

computer mediante schede dedicate ad ogni specie da cui è possibile ottenere informazioni su sinonimie, forma, tipo,<br />

status nella regione Lazio, distribuzione nel territorio considerato, eventuale presenza di sottospecie e un rimando<br />

immediato ai fogli d‘erbario relativi alla specie considerata.<br />

Il file mastro costituisce il serbatoio <strong>dei</strong> dati ed è quello nel quale vengono effettuate aggiunte, modifiche e cancellazioni.<br />

Periodicamente, a seguito di variazioni di contenuto dal file mastro vengono generati altri due files:<br />

un file sistematico (FLORSIST.DBF) in cui le specie sono ordinate secondo la Flora d‘Italia e i dati riferiti ad ogni<br />

specie sono visualizzati in verticale al di sotto <strong>della</strong> specie secondo la seguente sequenza:<br />

- Famiglia<br />

- Genere<br />

- specie appartenenti al genere precedute dal codice RUBIN<br />

- eventuali sottospecie precedute dal codice RUBIN<br />

- eventuali sinonimi<br />

- nome/i italiano/i<br />

- dati ecologici (forma biologica, tipo corologico, habitat, pedologia, indicatore)<br />

- localizzazione <strong>della</strong> specie (eventuale)<br />

- note (eventuali)<br />

un file alfabetico (FLORALPH.DBF) con rimandi nel caso <strong>dei</strong> sinonimi e <strong>dei</strong> nomi italiani alla specie desiderata.<br />

Per la elaborazione <strong>dei</strong> files destinati alla produzione di documenti stampati, si è utilizzato il programma Microsoft Word per<br />

Windows 6.0.<br />

ESEMPI:


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

9<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Numero <strong>della</strong><br />

specie<br />

secondo<br />

LISTA SISTEMATICA<br />

Forma biologica,<br />

Tipo corologico,<br />

Habitat,<br />

pedologia,<br />

indicatore<br />

Codice di RUBIN<br />

279 PERS VIV Persicaria vivipara (L.) Roℑse Decraene (*)<br />

ELENCO (indice) ALFABETICO<br />

Binomio scientifico<br />

G rhiz ; (Circum) Artico-Alpina ; PA ; S ; -<br />

Polygonum viviparum L.<br />

Unica località nota per il Lazio. E‘ diffusa sulla <strong>Laga</strong> nei pascoli subalpini e alpini su<br />

terreno acido e subacido.<br />

Agro Nero, Cima Lepri, Pizzo di Sevo, Cima <strong>della</strong> Laghetta.<br />

Per la ricerca <strong>dei</strong> taxa in elenco, si fa riferimento al numero progressivo di famiglia/genere/specie secondo PIGNATTI 1982.<br />

nome italiano<br />

53 CARPINUZ<br />

Carpino comune Carpinus betulus<br />

Carpino nero Ostrya carpinifolia<br />

Carpinus<br />

1884001 187 CARP BET Carpinus betulus L .<br />

499 CARUM Z Carum<br />

6020001 2553 CARU CAR Carum carvi L.<br />

Carum carvifolium Arcang. Carum heldreichii<br />

Carum flexuosum Nym. Carum heldreichii<br />

Determinatore<br />

Sinonimo<br />

Distribuzione<br />

geografica <strong>della</strong><br />

specie nell‘area<br />

Note integrative<br />

sulla specie<br />

Codice<br />

informatico <strong>della</strong><br />

specie secondo<br />

Pignatti, 1982<br />

Numero di famiglia/genere/<br />

specie secondo Pignatti,<br />

1982<br />

Codice di RUBIN<br />

Sinonimo<br />

Binomio scientifico<br />

In questo lavoro abbiamo adottato, in forma sperimentale, la codifica utilizzata dal Nordic Code Centre (per conto del Nordic<br />

Council of Ministers) per la realizzazione del NCC biological species thesaurus, gestito e edito dal Documentation Center<br />

dello Swedish Museum of Natural History di Stoccolma, utilizzato per la codifica delle specie vegetali ed animali <strong>della</strong><br />

Scandinavia. Si tratta di una procedura già collaudata e di facile utilizzo, messa a punto per consentire ai ricercatori di<br />

registrare dati che saranno comprensibili anche in futuro, di scambiare dati tra diversi progetti e di facilitare la gestione<br />

informatica del materiale (ÖSTERDAHL, 1985; ÖSTERDAHL e ÖSTERDAHL, 1990; ÖSTERDAHL e ZETTERBERG,<br />

1981; PINBORG e PAULE, 1990).<br />

Si tratta di una serie di archivi informatizzati creati con lo scopo di registrare tutti i principali gruppi di organismi.<br />

Gli archivi comprendono oltre al nome scientifico e ai sinonimi, informazioni sulla validità <strong>dei</strong> nomi e sulle relazioni<br />

sistematiche fra i taxa. In molti casi contengono anche parametri sugli habitat, distribuzione geografica, nomi vernacolari e<br />

altre informazioni secondarie necessarie per la gestione e per creare liste basate su differenti criteri di ricerca.


10<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

I nomi scientifici sono generalmente lunghi. Gli archivi NCC offrono codici standardizzati che possono convenientemente<br />

usati al posto <strong>dei</strong> nomi scientifici. I codici consistono in un mnemotecnico, unico all‘interno di ogni archivio, che, associato<br />

al designatore di archivio, lo rende unico nel thesaurus. Il mnemotecnico è costituito da una stringa di 8 caratteri che formano<br />

la prima parte del codice. Esso è ricavato dal nome scientifico secondo le seguenti regole di abbreviazione:<br />

Livelli più alti <strong>della</strong> famiglia: i primi 8 caratteri del nome.<br />

PTERIDOP Pteridophyta<br />

Famiglia: i primi sette caratteri del nome più una X in ottava posizione.<br />

RANUNCUX Ranunculaceae<br />

Genere: i primi sette caratteri del nome più una Z in ottava posizione.<br />

FRITILLZ Fritillaria<br />

BETULA Z Betula<br />

Specie: i primi quattro caratteri del nome del genere, uno spazio, i primi tre caratteri del nome <strong>della</strong> specie.<br />

GENT NIV Gentiana nivalis<br />

POA ANN Poa annua<br />

Sottospecie: i primi due caratteri del nome del genere, uno spazio, i primi due caratteri del nome <strong>della</strong> specie, un punto, i<br />

primi due caratteri del nome <strong>della</strong> sottospecie.<br />

PI NI.NI Pinus nigra subsp. nigra<br />

JU OX.OX Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus<br />

Sono previste ulteriori modalità di codifica per i gruppi, le varietà, gli ibridi e le forme (non utilizzati nel presente lavoro).<br />

La seconda parte del codice è costituita dal designatore di archivio, formato da una lettera e da un numero; esso fa parte<br />

integrante del codice e va sempre indicata quando si utilizzano i codici al di fuori dell‘archivio.<br />

I codici utilizzati in questo lavoro provengono dall‘archivio NCC B4 (ÖSTERDAHL, 1985).<br />

Quando due o più mnemonici standard sono identici tra loro, si interviene manualmente per disambiguarli. Questi mnemonici<br />

sono detti devianti e sono indicati da una freccia (>) che non fa parte del codice.<br />

Tutti i mnemotecnici identici sono esclusi dall‘archivio e sono detti banditi.<br />

Alla fine del presente lavoro sono elencati i codici devianti e quelli banditi.<br />

Naturalmente l‘aggiunta di nuove specie potrà creare ulteriori codici devianti e banditi.<br />

Dobbiamo rilevare che, a nostro giudizio, l‘applicazione <strong>dei</strong> codici RUBIN alle specie (vegetali e animali) di un paese non<br />

può prescindere dalla sua applicazione ad un contesto geografico più esteso (ad esempio all‘Europa). In caso contrario si<br />

andrà inevitabilmente incontro alla creazione di codici uguali per specie diverse in diversi paesi.<br />

Ribadiamo pertanto che i codici contenuti nel presente lavoro, pur coincidendo in larga misura con quelli attribuiti dal NCC,<br />

sono da considerarsi attribuiti in via sperimentale ed il loro utilizzo va inteso, oltre che come un primo tentativo di<br />

applicazione alla <strong>flora</strong> italiana di codici già in uso in parte dell‘Europa, come una proposta per l‘adozione di tali codici per<br />

tutta la <strong>flora</strong> italiana al fine di realizzare una standardizzazione quanto mai auspicabile alla luce del sempre crescente<br />

scambio di informazioni scientifiche fra i vari paesi europei. Riteniamo tuttavia che attualmente essi non possano essere<br />

utilizzati prima di aver stabilito regole comuni per la loro attribuzione nei vari paesi europei.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

11<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

1 LYCOPODX LYCOPODIACEAE<br />

1 HUPERZIZ Huperzia<br />

ELENCO SISTEMATICO<br />

1 ! HUPE SEL Huperzia selago (L.) Bernh.<br />

Ch rept ; Subcosmopolita ; AC ; S ; +<br />

Lycopodium selago L.<br />

Licopodio abietino<br />

La scoperta di questo interessante elemento degli arbusteti acidofili a Vaccinium, compiuta dal prof. Widner di<br />

Berna (BRILLI-CATTARINI, com. pers.), amplia verso S l‘areale <strong>della</strong> specie, diffusa dall‘arco alpino<br />

all‘<strong>Appennino</strong> Tosco-Emiliano (PIGNATTI, 1: 37, 1982).<br />

Pizzo di Sevo, 1800-1900 m, leg. Widner (PESA).<br />

2 SELAGINX SELAGINELLACEAE<br />

5 SELAGINZ Selaginella<br />

11 SELA DEN Selaginella denticulata (L.) Link<br />

Ch rept ; Steno-Mediterranea ; BF ; = ; -<br />

Selaginella denticolata<br />

4 EQUISETX EQUISETACEAE<br />

7 EQUISETZ Equisetum<br />

18 EQUI HYE Equisetum hyemale L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BF,BM ; = ; -<br />

Equiseto invernale<br />

F.so di Selva Grande, 1350 m, 30.IV.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.Tronto, 1200 m, 30.IV.1994, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

19 EQUI RAM Equisetum ramosissimum Desf.<br />

a EQ RA.RA ramosissimum<br />

G rhiz ; Circumboreale ; PM,PS,PI ; S<br />

Equiseto ramosissimo<br />

20 ! EQUI VAR Equisetum variegatum Schleicher<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UG ; = ; +<br />

Equiseto variegato<br />

Si tratta <strong>della</strong> prima segnalazione <strong>della</strong> specie per l‘<strong>Appennino</strong>. La stazione, ubicata sopra Amatrice, lungo il<br />

greto di un torrente, è stata scoperta da A. Brilli-Cattarini e L. Gubellini che me ne hanno gentilmente trasmesso<br />

notizia.<br />

F.so di Selva Grande, 1350 m, 7.IX.1991, leg. Brilli-Cattarini et Gubellini (PESA)<br />

22 EQUI PAL Equisetum palustre L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UT,UA ; S ; -<br />

Equiseto palustre<br />

25 EQUI ARV Equisetum arvense L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; PI,U ; = ; -<br />

Equiseto <strong>dei</strong> campi<br />

26 EQUI TEL Equisetum telmateja Ehrh.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; PM ; = ; -<br />

Equisetum maximum Auct.<br />

Equiseto massimo


12<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

5 OPHIOGLX OPHIOGLOSSACEAE<br />

9 BOTRICHZ Botrichium<br />

31 BOTR LUN Botrichium lunaria (L.) Swartz<br />

G rhiz ; Orofita Subcosmopolita ; PA ; = ; -<br />

Botrichio lunaria<br />

Pizzo di Sevo, 2200 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

8 ADIANTAX ADIANTACEAE<br />

12 ADIANTUZ Adiantum<br />

42 ADIA CAP Adiantum capillus-veneris L.<br />

G rhiz ; Pantropicale ; UF,US ; N ; +<br />

Capelvenere comune<br />

12 HYPOLEPX HYPOLEPIDACEAE<br />

16 PTERIDIZ Pteridium<br />

47 PTER AQU Pteridium aquilinum (L.) Kuhn<br />

G rhiz ; Cosmopolita ; AT,BQ,BF ; S ; -<br />

Pteris aquilina L.<br />

Felce aquilina<br />

15 ASPLENIX ASPLENIACEAE<br />

20 ASPLENIZ Asplenium<br />

54 ASPL TRI Asplenium trichomanes L.<br />

c AS TR.QU quadrivalens D.E. Meyer<br />

H ros ; Cosmopolita temperata ; R ; N ; -<br />

Asplenio tricomane<br />

62 ASPL ONO Asplenium onopteris L.<br />

H ros ; Subtropicale-nesicola ; R,BQ,BF ; S ; -<br />

Asplenio maggiore<br />

66 ASPL RUT Asplenium ruta-muraria L.<br />

AS RU.RU ruta-muraria<br />

H ros ; Circumboreale ; R ; C ; -<br />

Asplenio ruta di muro<br />

21 CETERACZ Ceterach<br />

69 CETE OFF Ceterach officinarum DC.<br />

H ros ; Eurasiatica temperata ; R ; NC ; -<br />

Asplenium ceterach L. (*)<br />

Cedracca comune<br />

16 ATHYRIAX ATHYRIACEAE<br />

24 CYSTOPTZ Cystopteris<br />

75 CYST FRA Cystopteris fragilis (L.) Bernh.<br />

H caesp ; Cosmopolita ; R,BF ; NC ; -<br />

Cystopteris regia (L.) Desv.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

13<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Cystopteris alpina (Roth) Desv.<br />

Felcetta fragile<br />

17 ASPIDIAX ASPIDIACEAE<br />

27 POLYSTIZ Polystichum<br />

82 POLY LON Polystichum lonchitis (L.) Roth.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BF ; N ; -<br />

Dryopteris lonchitis O. Kuntze<br />

Aspidium lonchitis Swartz<br />

Felce lonchite<br />

S.Egidio, 1420 m, 29.IX.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

83 POLY ACU Polystichum aculeatum (L.) Roth.<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BF ; N ; -<br />

Polystichum lobatum (Hudson) Chevall.<br />

Dryopteris aculeatum O. Kuntze<br />

Felce aculeata<br />

S.Egidio, 1400 m, 29.IX.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

84 POLY SET Polystichum setiferum (Forsskål) Woynar<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BF,BM ; S ; -<br />

Polystichum aculeatum (L.) Roth var. setiferum Fiori<br />

Polystichum angulare (Kit.) C.Presl<br />

Dryopteris setifera Woynar<br />

Dryopteris aculeata O.Kuntze subsp. angularis S. & Th.<br />

Felce setifera<br />

28 DRYOPTEZ Dryopteris<br />

86 DRYO FIL Dryopteris filix-mas (L.) Schott<br />

G rhiz ; Subcosmopolita ; BQ,BF ; N ; -<br />

Nephrodium filix-mas Strempel<br />

Polystichum filix-mas Roth<br />

Felce maschio<br />

19 POLYPODX POLYPODIACEAE<br />

32 POLYPODZ Polypodium<br />

98 >POLY VUE Polypodium vulgare L.<br />

H ros ; Circumboreale ; BQ,BF ; = ; -<br />

Felce dolce<br />

Polipodio comune<br />

23 PINACEAX PINACEAE<br />

37 ABIES Z Abies<br />

107 ABIE ALB Abies alba Miller<br />

P scap ; Coltivata ; BC,BF,BA ; S ; -<br />

Abies pectinata (Lam.) DC.<br />

Abete bianco<br />

Questa specie, piuttosto abbondante nei versanti marchigiano e teramano (LONGHITANO & RONSISVALLE,<br />

1974; ORSOMANDO, 1972 e 1974; PEDROTTI, 1982a e 1982b), è stata reintrodotta negli estesi<br />

rimboschimenti di Cima Le Serre e di Preta. Tuttavia, non si può escludere che alcuni esemplari autoctoni<br />

sopravvivano ancora nei lembi meno accessibili delle faggete di Pannicaro e di S.Egidio. In quest‘ultima località,


14<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

in particolare, l‘abete bianco doveva essere presente almeno fino al 1954-55, anni <strong>dei</strong> rilevamenti per la stesura<br />

<strong>della</strong> tavoletta IGM 132 II SE ‘PIETRALTA‘ in cui è chiaramente simboleggiato.<br />

38 PICEA Z Picea<br />

109 PICE EXC Picea excelsa (Lam.) Link<br />

P scap ; Coltivata ; BA ; = ; -<br />

Picea vulgaris Link<br />

Picea abies (L.) Karsten<br />

Peccio<br />

Abete rosso<br />

Introdotta con la precedente.<br />

39 LARIX Z Larix<br />

110 LARI DEC Larix decidua Miller<br />

P scap ; Coltivata ; BA ; = ; -<br />

Larix europaea DC.<br />

Larice comune<br />

Introdotta nel rimboschimento di Cima Le Serre.<br />

40 PINUS Z Pinus<br />

112 PINU NIG Pinus nigra Arnold<br />

PI NI.NI nigra<br />

P scap ; Coltivata ; BA ; = ; -<br />

Pinus nigricans Host<br />

Pinus austriaca Host<br />

Pino austriaco<br />

Pino nero<br />

Largamente introdotta e spontaneizzata.<br />

114 PINU SYL Pinus sylvestris L.<br />

P scap ; Coltivata ; BA ; = ; -<br />

Pino silvestre<br />

Introdotta nei rimboschimenti e spontaneizzata.<br />

24 CUPRESSX CUPRESSACEAE<br />

41 >CUPRESUZ Cupressus<br />

123 CUPR SEM Cupressus sempervirens L.<br />

P scap ; Coltivata ; BA ; = ; -<br />

Cipresso comune<br />

Introdotta nei rimboschimenti.<br />

44 JUNIPERZ Juniperus<br />

126 JUNI COM Juniperus communis L.<br />

JU CO.CO communis<br />

P caesp ; Circumboreale ; AT,PM,PS ; = ; -<br />

Ginepro comune<br />

127 JUNI NAN Juniperus nana Willd.<br />

NP ; Artico-Alpina (Eurasiatica) ; PA ; = ; +<br />

Juniperus communis L. var. montana Ait.<br />

Juniperus communis L. subsp. alpina (Suter) Celak (*)<br />

Ginepro nano<br />

129 JUNI OXY Juniperus oxycedrus L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

15<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

a JU OX.OX oxycedrus<br />

P caesp ; Euri-Mediterranea ; AT ; = ; -<br />

J. rufescens Link<br />

Ginepro ossicedro<br />

25 TAXACEAX TAXACEAE<br />

45 TAXUS Z Taxus<br />

132 TAXU BAC Taxus baccata L.<br />

P scap ; Paleotemperata ; BF ; = ; +<br />

Tasso comune<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

F.so di Selva Grande, 1500 m, 24.X.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

27 SALICACX SALICACEAE<br />

47 SALIX Z Salix<br />

137 # SALI PEN Salix pentandra L.<br />

P caesp ; Eurosiberiana ; UG,UT ; S ; +<br />

Salice odoroso<br />

Questa entità eurosibirica è presente in Italia solo nelle Alpi Centrali e in un‘unica stazione sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong><br />

(MARTINI & PAIERO, 1988). Nella località in questione la presenza <strong>della</strong> specie è legata ad ambienti<br />

pseudotorbosi e a risorgenze su suoli arenacei acidi o subacidi.<br />

Agro Nero, ca. 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi)<br />

139 SALI ALB Salix alba L.<br />

P scap ; Paleotemperata ; BR,UG ; = ; -<br />

Salice comune<br />

141 SALI TRI Salix triandra L.<br />

P caesp ; Eurosiberiana ; BR,UG ; = ; -<br />

Salix amygdalina L.<br />

Salice da ceste<br />

143 # SALI HER Salix herbacea L.<br />

Ch frut ; (Circum) Artico-Alpina ; EN,PA ; S ; +<br />

Salice erbaceo<br />

Elemento relitto a distribuzione artico-alpina; sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> si rinviene nel piano alpino, dove predilige<br />

suoli silicei a prolungato innevamento e caratterizza la vegetazione delle vallette nivali. Nell‘ambito di queste<br />

cenosi criofile F. PEDROTTI (1982 a/b) ha distinto due facies principali. Un primo tipo è rappresentato da una<br />

vegetazione molto densa, a grado di copertura elevato, caratterizzata da Alopecurus gerardi Vill. e Trifolium<br />

thalii Vill. (Trifolio-Alopecuretum gerardi PEDROTTI 1981). Meno diffuso è un secondo tipo, costituito<br />

prevalentemente da popolamenti a salici nani, Salix herbacea L. e S. retusa L., a grado di copertura molto basso.<br />

In entrambi i casi si tratta di cenosi a carattere relittuale, decisamente povere rispetto alle analoghe vegetazioni<br />

delle Alpi, che testimoniano la migrazione di molte specie alpine verso l‘<strong>Appennino</strong> durante le glaciazioni<br />

quaternarie (MARTINI & PAIERO, l.c.). Nel Lazio, la specie si rinviene unicamente sulla <strong>Laga</strong> (PEDROTTI,<br />

1983).<br />

Pizzo di Sevo, ca. 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

144 >SALI REA Salix retusa L.<br />

Ch frut ; Orofita Europea ; EN,PA ; S ; +<br />

Salice retuso<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima Lepri, ca. 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

151 SALI APE Salix apennina A. Skvortsov<br />

P caesp ; Endemica ; UG,UP ; = ; +


16<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Salix nigricans Sm. var. apennina Borzì<br />

Salix nigricans Auct. Fl. Ital. p.p. non Smith<br />

Salice dell‘<strong>Appennino</strong><br />

Pur non essendo riportata nel <strong>Prodromo</strong> di B. ANZALONE (1984), questo interessante endemismo è presente<br />

anche in altre località del Reatino (MARTINI & PAIERO, l.c.). Sulla <strong>Laga</strong> la specie è relativamente frequente<br />

nei luoghi umidi del piano montano.<br />

Agro Nero, 1450-1500 m, 7/21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

157 SALI CIN Salix cinerea L.<br />

P caesp ; Paleotemperata ; BQ,BR ; = ; -<br />

Salice cinereo<br />

160 SALI CAP Salix caprea L.<br />

P scap ; Eurasiatica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Salicone<br />

Salice delle capre<br />

169 SALI PUR Salix purpurea L.<br />

P caesp ; Eurasiatica temperata ; UG,PI ; C ; -<br />

Salice rosso<br />

48 POPULUSZ Populus<br />

173 POPU ALB Populus alba L.<br />

P scap ; Paleotemperata ; BR ; = ; -<br />

Gattice<br />

Pioppo bianco<br />

175 >POPU TRA Populus tremula L.<br />

P scap ; Eurosiberiana ; BQ,BF ; = ; -<br />

Populus australis Ten.<br />

Pioppo tremulo<br />

176 POPU NIG Populus nigra L.<br />

P scap ; Paleotemperata ; BR,PI ; = ; -<br />

Populus pyramidalis Roz.<br />

Populus italica Duroi<br />

Pioppo cipressino<br />

Pioppo nero<br />

28 JUGLANDX JUGLANDACEAE<br />

50 JUGLANSZ Juglans<br />

179 JUGL REG Juglans regia L.<br />

P scap ; SW-Asiatica ; PC ; = ; -<br />

Noce comune<br />

Coltivato ed inselvatichito.<br />

29 BETULACX BETULACEAE<br />

51 BETULA Z Betula<br />

180 BETU PEN Betula pendula Roth<br />

P scap ; Eurosiberiana ; BQ,BF ; S ; +<br />

Betula verrucosa Ehrh.<br />

Betula alba L.<br />

Betulla verrucosa<br />

cfr. TONDI & PLINI, 1988; PLINI & TONDI, 1989 e TONDI, 1992.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

17<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

F.so Capo Rio, 1250-1425 m.<br />

52 ALNUS Z Alnus<br />

184 ALNU GLU Alnus glutinosa (L.) Gaertner<br />

P scap ; Paleotemperata ; BR ; N ; -<br />

Ontano comune<br />

186 ALNU COR Alnus cordata (Loisel.) Desf.<br />

P scap ; Coltivata ; BQ ; N ; -<br />

Alnus neapolitana Targioni-T.<br />

Alnus cordifolia Ten.<br />

Ontano cordato<br />

Introdotta nei rimboschimenti e spontaneizzata.<br />

Cima Le Serre, 1350 m, 5.IV/20.V.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

30 CORYLACX CORYLACEAE<br />

53 CARPINUZ Carpinus<br />

187 CARP BET Carpinus betulus L.<br />

P scap ; C-Europeo-Caucasica ; BR ; = ; +<br />

Carpino comune<br />

54 OSTRYA Z Ostrya<br />

189 OSTR CAR Ostrya carpinifolia Scop.<br />

P scap ; Circumboreale-Pontica ; AT,BQ ; = ; -<br />

Carpinella<br />

Carpino nero<br />

55 CORYLUSZ Corylus<br />

190 CORY AVE Corylus avellana L.<br />

P caesp ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Avellana<br />

Nocciolo comune<br />

31 FAGACEAX FAGACEAE<br />

56 FAGUS Z Fagus<br />

191 FAGU SYL Fagus sylvatica L.<br />

P scap ; C-Europea ; BF,BQ ; = ; -<br />

Faggio comune<br />

57 CASTANEZ Castanea<br />

192 CAST SAT Castanea sativa Miller<br />

P scap ; SE-Europea ; BQ,BF ; S ; +<br />

Castanea vesca Gaertn.<br />

Castagno comune<br />

58 QUERCUSZ Quercus<br />

199 QUER CER Quercus cerris L.<br />

P scap ; N-Euri-Mediterranea ; BQ,BF,BR,BA ; S ; -<br />

Cerro


18<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

204 QUER PUB Quercus pubescens Willd.<br />

P scap ; SE-Europea (Subpontica) ; BQ,AT ; = ; -<br />

Quercus nicotrae Lojacono<br />

Quercus lanuginosa Thuile<br />

Roverella<br />

Quercia pubescente<br />

32 ULMACEAX ULMACEAE<br />

59 ULMUS Z Ulmus<br />

208 ULMU GLA Ulmus glabra Hudson<br />

P scap ; Europeo-Caucasica ; BQ,AS ; = ; -<br />

Ulmus scabra Miller<br />

Ulmus montana With.<br />

Olmo di montagna<br />

209 ULMU MIN Ulmus minor Miller<br />

P caesp ; Europeo-Caucasica ; BQ,AS ; = ; -<br />

Ulmus carpinifolia Suckow<br />

Ulmus campestris Auct. non L.<br />

Olmo comune<br />

36 SANTALAX SANTALACEAE<br />

71 THESIUMZ Thesium<br />

235 ! THES PYR Thesium pyrenaicum Pourret<br />

a TH PY.PY pyrenaicum<br />

H scap ; W-Europea ; PS,PM,UG ; S ; -<br />

Thesium pratense Ehrh.<br />

Linaiola pirenaica<br />

Questa specie, tipica <strong>dei</strong> pascoli acidofili a Nardus, è qui segnalata per la prima volta nel Lazio.<br />

Cima Le Serre e F.so di Selva Grande, leg. Brilli-Cattarini et Gubellini (PESA).<br />

241 THES BAV Thesium bavarum Schrank<br />

G rad ; SE-Europeo-Pontica ; BQ,AT,PM,PS ; C ; +<br />

Thesium montanum Ehrh.<br />

Linaiola bavarese<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Strada per Macchie Piane, 1400 m, 15.VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1450,<br />

30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1450 m, 21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

242 THES LIN Thesium linophyllon L.<br />

H scap ; SE-Europea ; BM,PS ; C ; -<br />

Thesium intermedium Schrader<br />

Thesium linifolium Schrank<br />

Linaiola comune<br />

Pur non essendo citata per il Lazio da B. ANZALONE (1984), la specie è abbastanza diffusa nella regione, nei<br />

prati aridi e ai margini <strong>dei</strong> boschi termofili (sub Th. linifolium Schrank). Sulla <strong>Laga</strong> la si rinviene talvolta a quote<br />

più elevate del limite altitudinale (1200 m) riportato da S. PIGNATTI (Fl.It., 1: 132, 1982) e, non di rado, nelle<br />

radure <strong>della</strong> faggeta.<br />

Strada per Sette Fonti, ca. 1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

37 LORANTHX LORANTHACEAE<br />

72 LORANTHZ Loranthus<br />

245 LORA EUR Loranthus europaeus Jacq.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

19<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

P ep ; Europeo-Caucasica ; BQ ; = ; -<br />

Vischio quercino<br />

73 VISCUM Z Viscum<br />

246 VISC ALB Viscum album L.<br />

P ep ; Eurasiatica ; BA ; = ; -<br />

Vischio comune<br />

41 POLYGONX POLYGONACEAE<br />

78 >POGONUMZ Polygonum<br />

266 POLY AVI Polygonum aviculare L.<br />

T rept ; Cosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Polygonum eterophyllum Lindman<br />

Correggiola<br />

Poligono centinodia<br />

269 >POLY ART Polygonum arenastrum Boreau<br />

T rept ; Subcosmopolita ; PI ; S ; -<br />

Polygonum aequale Lindman<br />

Poligono <strong>dei</strong> sabbioni<br />

278 POLY BIS Polygonum bistorta L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; PF,PM,N ; N ; -<br />

Poligono bistorta<br />

279 # PERS VIV Persicaria vivipara (L.) Ronse Decraene (*)<br />

G rhiz ; (Circum) Artico-Alpina ; PA ; S ; -<br />

Polygonum viviparum L.<br />

Poligono viviparo<br />

Uniche località di rinvenimento per il Lazio. La specie è stata già segnalata come nuova per la regione da G.<br />

TONDI (1992).<br />

Lago <strong>della</strong> Selva, 1490 m, 15.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2300 m, 10.VIII.1989,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi); T. Castellano, 1250 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m,<br />

21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

83 RUMEX Z Rumex<br />

290 RUME TEN Rumex tenuifolius (Wallr.) Löve<br />

H scap ; Orofita S-Europeo-W-Asiatica ; PS ; S ; -<br />

Rumex acetosella L. var. tenuifolius Wallr.<br />

Rumex acetosella L. var. angustifolius Koch<br />

Romice a foglie sottili<br />

M. L‘Inversaturo, 1400-1500 m, 7/8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

291 >RUME ALA Rumex acetosella L.<br />

H scap ; Subcosmopolita ; PS,PI ; S ; -<br />

Romice acetosella<br />

293 RUME SCU Rumex scutatus L.<br />

H scap ; Subcosmopolita ; PI,M,PS ; S ; -<br />

Romice scudato<br />

298 RUME NEB Rumex nebroides Campd.<br />

H scap ; Orofita N-Mediterranea ; PS,M ; S ; -<br />

Rumex acetosa var. alpinus Boiss. et var. nebroides Fiori<br />

Rumex gussonei Auct. plur. vix Arcang.<br />

Rumex triangularis Guss. non DC.


20<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Romice di Gussone<br />

Pizzo di Sevo, 1900 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2250 m, 10.VIII.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); Strada per Macchie Piane, 1400 m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

299 >RUME ASA Rumex acetosa L.<br />

H scap ; Circumboreale ; PF ; = ; -<br />

Erba brusca<br />

Romice acetosa<br />

304 RUME ALP Rumex alpinus L.<br />

H scap ; Orofita Europeo-Caucasica ; N ; N ; -<br />

Rabarbaro alpino<br />

Romice alpino<br />

Stazzo di Gorzano, 1880 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Piani Fonte (Stazzo di Selva Grande), 1545<br />

m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

42 CHENOPOX CHENOPODIACEAE<br />

87 CHENOPOZ Chenopodium<br />

331 CHEN BON Chenopodium bonus-henricus L.<br />

H scap ; Circumboreale ; PM,N ; N ; -<br />

Farinello tutta-buona<br />

Farinello buon-enrico<br />

344 CHEN ALB Chenopodium album L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Chenopodium pseudopulifolium Murr<br />

Chenopodium strictum Roth<br />

Chenopodium suecicum Murr<br />

Farinello comune<br />

43 AMARANTX AMARANTHACEAE<br />

103 AMARANTZ Amaranthus<br />

386 AMAR CHL Amaranthus chlorostachys L.<br />

T scap ; Neotropicale ; PI ; = ; -<br />

Amaranthus hybridus L. p.p.<br />

Amaranto a spiga verde<br />

49 PORTULAX PORTULACACEAE<br />

114 PORTULAZ Portulaca<br />

415 PORT OLE Portulaca oleracea L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Porcellana comune<br />

50 CARYOPHX CARYOPHYLLACEAE<br />

116 ARENARIZ Arenaria<br />

419 AREN BER Arenaria bertolonii Fiori<br />

Ch suffr ; Endemica (Orofita Tirreniana) ; M ; C ; +<br />

Arenaria saxifraga (Bertol.) Fenzl<br />

Arenaria di Bertoloni


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

21<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Sulla <strong>Laga</strong>, questa entità endemica ad ampia diffusione caratterizza cenosi pioniere, discontinue ed eterogenee,<br />

che colonizzano aree soggette ad intensa erosione, come canaloni, versanti a forte acclività e creste ventose, su<br />

substrato molassico (PEDROTTI, 1982 b).<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 1700-2400 m, 31.VIII.1991,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

425 AREN SER Arenaria serpyllifolia L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PS,UG ; = ; -<br />

Arenaria serpillifolia<br />

117 MOEHRINZ Moehringia<br />

428 MOEH TRI Moehringia trinervia (L.) Clairv.<br />

MO TR.TR trinervia<br />

H scap ; Eurasiatica ; BQ,BF ; NS ; -<br />

Moehringia a 3 nervi<br />

118 MINUARTZ Minuartia<br />

454 MINU VER Minuartia verna (L.) Hiern<br />

a MI VE.VE verna<br />

Ch suffr ; Eurasiatica ; M,PS ; S ; -<br />

Minuartia verna subsp. gerardi Hayek<br />

Arenaria gerardi Willd.<br />

Minuartia primaverile<br />

454 ! MINU VER Minuartia verna (L.) Hiern<br />

c MI VE.CO collina (Neilr.) Halliday<br />

Ch suffr ; Eurasiatica ; PS ; = ; -<br />

Minuartia verna (L.) Hiern subsp. montana (Fenzl) Hayek<br />

Alsine verna Wahlemb. var. typica Fiori<br />

Minuartia primaverile<br />

Si tratta di entità nuova per il Lazio e la stazione <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> costituisce la seconda segnalazione <strong>della</strong> sottospecie<br />

per l‘Italia peninsulare, dopo il ritrovamento <strong>della</strong> stessa a Villetta Barrea, nel Parco Nazionale d‘Abruzzo<br />

(LOCHE, LEONE & SQUARTINI, 1991). Questo elemento SE-Europeo presenta in Italia un areale<br />

frammentato ed incerto che, dal Carso Triestino, raggiunge le pendici delle Alpi Giulie a N, (dubitativamente)<br />

Merano ed il Vicentino ad W-NW e, infine, le due stazioni peninsulari centro-appenniniche a S.<br />

Colle S.Giovanni, 1400 m, 13.VI.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); M. L‘Inversaturo, ca. 1500 m, 7.VI.1992, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

120 STELLARZ Stellaria<br />

462 STEL NEM Stellaria nemorum L.<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF ; N ; -<br />

Centocchio <strong>dei</strong> boschi<br />

463 STEL MED Stellaria media (L.) Vill.<br />

H bienn ; Cosmopolita ; UL,UA ; = ; -<br />

Centocchio comune<br />

Paperina<br />

464 STEL NEG Stellaria neglecta Weihe<br />

T scap ; Paleotemperata ; PI,PS ; = ; -<br />

Centocchio a fiori grandi<br />

Ho rinvenuto più volte esemplari con caratteristiche intermedie tra Stellaria media e S. neglecta, per la presenza<br />

di sepali lunghi 5-6 mm (o più), petali minori <strong>dei</strong> sepali (ca. 2/3), stami in media 5 e semi con ρ medio di 1.4<br />

mm.<br />

466 STEL HOL Stellaria holostea L.<br />

Ch scap ; Europeo-Caucasico ; BF,BM ; = ; -


22<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Centocchio garofanina<br />

123 CERASTIZ Cerastium<br />

475 CERA TOM Cerastium tomentosum L.<br />

Ch suffr ; Endemica ; R,M ; C ; +<br />

Cerastium album Presl<br />

Cerastium repens L. (nom. dub.)<br />

Cerastium columnae Ten.<br />

Cerastium longifolium Ten.<br />

Cerastium elatum Ten.<br />

Cerastium samnianum Seringe<br />

Peverina tomentosa<br />

477 CERA ARV Cerastium arvense L.<br />

c CE AR.ST strictum (Koch) Schinz & R. Keller<br />

Ch suffr ; Orofita S-Europea ; M,PS ; C<br />

Peverina a foglie strette<br />

477 CERA ARV Cerastium arvense L.<br />

d CE AR.SU suffruticosum (L.) Nym.<br />

Ch suffr ; Orofita S-Europea ; R,M ; S ; -<br />

Peverina a foglie strette<br />

Nell‘ambito di Cerastium gr. arvense L. la variabilità è estremamente elevata ed i reperti spesso difficilmente<br />

discriminabili: sulla <strong>Laga</strong> sono diffuse forme intermedie tra la subsp. strictum e la subsp. suffruticosum e, molto<br />

più raramente, forme di passaggio alla subsp. arvense, che, tuttavia, non è presente nell‘area studiata, essendo<br />

limitata all‘Italia Settentrionale.<br />

478 CERA THO Cerastium thomasii Ten.<br />

Ch suffr ; Endemica ; M ; C ; +<br />

Peverina di Thomas<br />

Questo interessante endemismo centro-appenninico è noto solo per i M.ti Ernici (BEGUINOT, 1900, in RO!) e<br />

per il Terminillo (MONTELUCCI, 1951-52, sub C. arvense L. var. viscatum Montelucci).<br />

Cima Lepri, ca. 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

491 CERA FON Cerastium fontanum Baumg.<br />

CE FO.VU vulgare (Hartman) Greuter & Burdet (*)<br />

H scap ; Eurasiatica div. Cosmopolita ; PM,PS ; = ; -<br />

Cerastium triviale Link<br />

Cerastium viscosum L. (nom. ambig.)<br />

Cerastium vulgatum L. (nom. conf.)<br />

Cerastium caespitosum Gilib. (nom. illeg.)<br />

Cerastium holosteoides Fries ampl. Hylander subsp. triviale (Link) Möschl<br />

Peverina <strong>dei</strong> prati<br />

492 CERA BRA Cerastium brachypetalum Desportes et Pers.<br />

CE BR.BR brachypetalum<br />

T scap ; Euri-Mediterranea (Subpontica) ; R,M ; C ; -<br />

Peverina a petali brevi<br />

M. Doro, 1400 m, 20.VI.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, IV.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

493 CERA LUR Cerastium luridum Guss.<br />

T scap ; Steno-Mediterraneo-Turaniana ; PS ; = ; -<br />

Cerastium roeseri Boiss. et Heldr.<br />

Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. var. viscidum Arcangeli<br />

Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. subsp. taurinum (Sprengel) Murb. (*)<br />

Peverina viscida<br />

494 CERA TEN Cerastium tenoreanum Seringe<br />

T scap ; SE-Europea ; PS ; = ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

23<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Cerastium pilosum Ten. non Hornem.<br />

Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. subsp. tenoreanum (Ser.) Soó. (*)<br />

Peverina di Tenore<br />

Strada per Macchie Piane, 1400 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

497 CERA LIG Cerastium ligusticum Viv.<br />

T scap ; W-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Cerastium litigiosum De Lens<br />

Cerastium campanulatum Viv.<br />

Cerastium praecox Ten.<br />

Peverina ligure<br />

500 CERA PUM Cerastium pumilum Curtis<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Cerastium obscurum Chaubard<br />

Peverina piccola<br />

F.so di Selva Grande, 1200 m, 6.V.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); Strada per Macchie Piane, 1400 m,<br />

19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

501 CERA GLU Cerastium glutinosum Fries<br />

T scap ; Euri-Mediterranea (Subpontica) ; PS,PI,M ; S ; -<br />

Peverina glutinosa<br />

Strada per Sette Fonti, ca. 1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

506 CERA SEM Cerastium semidecandrum L.<br />

T scap ; Eurasiatica div. Cosmopolita ; PS,PI ; = ; -<br />

Peverina annuale<br />

126 SAGINA Z Sagina<br />

512 SAGI GLA Sagina glabra (Willd.) Fenzl<br />

H caesp ; Orofita SW-Europea ; PA ; = ; -<br />

Sagina glabra<br />

514 SAGI SUB Sagina subulata (Swartz) C. Presl<br />

H caesp ; Submediterraneo-Subatlantica ; US,UA ; S ; -<br />

Sagina subulata<br />

127 SCLERANZ Scleranthus<br />

524 SCLE POL Scleranthus polycarpos L.<br />

b SC PO.VE verticillatus Tausch (*)<br />

H bienn ; Mediterraneo-Atlantica ; PS,M ; S ; -<br />

Scleranthus verticillatus Tausch<br />

Scleranthus polycarpos L. collinus (Hornung) Pign.<br />

Centograni a frutti piccoli<br />

129 PARONYCZ Paronychia<br />

532 PARO KAP Paronychia kapela (Hacq.) A. Kerner<br />

a PA KA.KA kapela<br />

H caesp ; Mediterraneo-Montana ; PS,PA ; C ; -<br />

Paronichia <strong>della</strong> Kapela<br />

F.so di Selva Grande a Colle del Vento, 1350 m, 30.V.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

130 HERNIARZ Herniaria<br />

535 HERN GLA Herniaria glabra L.<br />

H caesp ; Paleotemperata ; PS,PA ; = ; -<br />

Herniaria microcarpa Presl


24<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Erniaria glabra<br />

Gli individui raccolti sono tutti perenni, con foglie ciliate: S. PIGNATTI (Fl.It., 1: 230, 1982)) annota che forme<br />

di questo tipo, rare e prevalentemente di montagna, sono state descritte come H. microcarpa Presl.<br />

137 SPERGULZ Spergularia<br />

555 SPER RUB Spergularia rubra (L.) Presl<br />

Ch suffr ; Subcosmopolita temperata ; PI,PS ; S ; -<br />

Spergularia campestris (L.) Asch.<br />

Spergularia radicans Presl<br />

Spergularia comune<br />

139 LYCHNISZ Lychnis<br />

562 >LYCH FLC Lychnis flos-cuculi L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PF,PM,PI ; = ; -<br />

Silene flos-cuculi (L.) Greuter & Burdet subsp. flos-cuculi (*)<br />

Crotonella fior di cuculo<br />

140 AGROSTEZ Agrostemma<br />

565 AGRO GIT Agrostemma githago L.<br />

T scap ; Europeo-C-Siberiana ; PC ; S ; -<br />

Githago segetum Desf.<br />

Lychnis githago Scop.<br />

Gittaione comune<br />

141 SILENE Z Silene<br />

566 SILE ITA Silene italica (L.) Pers.<br />

SI IT.IT italica<br />

H ros ; Euri-Mediterranea ; PS,BM ; = ; -<br />

Silene italiana<br />

573 SILE NUT Silene nutans L.<br />

SI NU.NU nutans<br />

H ros ; Paleotemperata ; BF,BQ,PM ; = ; -<br />

Silene ciondola<br />

Colle S.Giovanni, 1550 m, 13.VI.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

576 SILE STA Silene staminea Bertol.<br />

H ros ; Endemica ; PM,PA ; C ; +<br />

Silene roemeri Friv.<br />

Silene multi<strong>flora</strong> Ten.<br />

Silene roemeri Friv. (*)<br />

Silene di Roemer<br />

Recentemente, M. FOGGI e C. RICCERI (1993) hanno ritipificato questo endemismo appenninico vicariante di<br />

S. roemeri Friv. <strong>dei</strong> Balcani, rivalutando il binomio del Bertoloni.<br />

Macchie Piane, 1600 m, 30.V.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

582 SILE VUL Silene vulgaris (Moench) Garcke<br />

a SI VU.VU vulgaris<br />

H scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Silene cucubalus Wibel<br />

Silene inflata (Salisb.) Sm.<br />

Silene venosa (Gilib.) Asch.<br />

Strigoli<br />

Silene rigonfia<br />

Bubbolini


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

25<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

589 SILE PAR Silene parnassica Boiss. et Spruner<br />

SI PA.PA parnassica<br />

H caesp ; Orofita Appenninico-dinarica (anfiadriatica) ; R,PS ; S ; -<br />

Silene del Parnaso<br />

La specie è segnalata solo per il Terminillo (Rio Fuggio, presso Leonessa, da B. ANZALONE et alii, 1994), per<br />

i M.ti <strong>della</strong> Duchessa (STEINBERG, 1952; PETRICCIONE, 1993) e per i M.ti Aurunci (MORALDO et al.,<br />

1990): gli esemplari di quest‘ultima località, però, sono senza dubbio da riferire alla genuina Silene saxifraga L.<br />

(ANZALONE, in litt.).<br />

M. L‘Inversaturo, 1650 m, 24.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

591 SILE GRA Silene graefferi Guss. (*)<br />

H caesp ; Orofita S-Europea ; PS,BM ; = ; +<br />

Silene ciliata Pourret var. graefferi (Guss.) Fiori<br />

Silene ciliata Pourret<br />

Silene cigliata<br />

E‘ nota per il Terminillo (MONTELUCCI, 1951-52) e i M.ti <strong>della</strong> Duchessa (STEINBERG, l.c.;<br />

PETRICCIONE, l.c.).<br />

Sentiero per Fonte Pane e Cacio, 1600-1700 m, 23.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, ca. 1900<br />

m, 23.IX.1990, leg. Plini (Herb. Tondi).<br />

592 SILE ACA Silene acaulis (L.) Jacq.<br />

b SI AC.BR bryoides (Jord.) Nyman<br />

Ch pulv ; (Circum) Artico-Alpina ; PA,M ; = ; -<br />

Silene acaulis var. pedemontana Favre<br />

Silene elongata Bellardi<br />

Silene a cuscinetto<br />

Cfr. FOGGI e RICCERI, 1989.<br />

Cima Lepri, 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

597 SILE ARM Silene armeria L.<br />

T scap ; C-Europea ; PS ; S ; -<br />

Silene a mazzetti<br />

599 SILE LAT Silene latifolia Poiret<br />

SI LA.AL alba (Miller) Greuter et Burdet (*)<br />

H bienn ; Paleotemperata ; PI ; = ; -<br />

Melandryum pratense Roehling<br />

Lychnis alba Miller<br />

Melandryum album Garcke excl. var.<br />

Melandryum vespertinum Fries<br />

Silene alba (Miller) Krause<br />

Silene bianca<br />

601 SILE DIO Silene dioica (L.) Clairv.<br />

H scap ; Paleotemperata ; PI,PC,N ; N ; -<br />

Melandryum diurnum Fries<br />

Lychnis dioica L.<br />

Melandryum dioicum Sch. et Th.<br />

Melandryum rubrum (Weigel) Garcke<br />

Lychnis sylvestris Schkuhr<br />

Melandryum sylvestre Roehling<br />

Lychnis diurna Sibth.<br />

Silene dioica<br />

Sentiero per Fonte Pane e Cacio, 1650 m, 30.IX.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

144 GYPSOPHZ Gypsophila<br />

630 # GYPS REP Gypsophila repens L.<br />

Ch suffr ; Orofita S-Europea ; M ; C ; +<br />

Gipsofila strisciante


26<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

L‘unica località di rinvenimento finora certa per il Lazio, già segnalata come nuova da G. TONDI (1992).<br />

Colle S.Giovanni, 1350 m, 12.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

145 SAPONARZ Saponaria<br />

639 SAPO OCY Saponaria ocymoides L.<br />

H scap ; Orofita SW-Europea ; M ; C ; -<br />

Saponaria rossa<br />

640 SAPO OFF Saponaria officinalis L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PI,BR,UG ; = ; -<br />

Saponaria comune<br />

147 PETRORHZ Petrorhagia<br />

643 PETR SAX Petrorhagia saxifraga (L.) Link<br />

a PE SA.SA saxifraga<br />

H caesp ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Gypsophila gasparrinii Guss.<br />

Dianthus saxifraga L.<br />

Tunica saxifraga Scop.<br />

Tunica rigida Boiss.<br />

Gypsophila permixta Guss.<br />

Garofanina spaccasassi<br />

644 PETR PRO Petrorhagia prolifera (L.) P.W.Ball et Heywood<br />

T scap. ; Euri-Mediterranea ; PS,PI ; = ; -<br />

Dianthus proliferus L.<br />

Tunica prolifera Scop.<br />

Kolrauschia prolifera Kunth<br />

Garofanina annuale<br />

148 DIANTHUZ Dianthus<br />

651 DIAN CAR Dianthus carthusianorum L.<br />

b DI CA.TE tenorei (Lacaita) Pign.<br />

H scap ; Endemica ; PS ; C ; -<br />

Garofano <strong>dei</strong> certosini<br />

Diversi esemplari raccolti a Macchie Piane e a Colle S.Giovanni, per alcuni caratteri (forma delle squame, foglie<br />

più sottili, calice verdastro e fusti più gracili) si avvicinano di più alla subsp. carthusianorum: la situazione<br />

rimane confusa e qualsiasi tentativo di inquadramento risulta controverso a causa dell‘elevata variabilità<br />

specifica (PIGNATTI, 1: 267, 1982).<br />

653 DIAN ARM Dianthus armeria L.<br />

DI AR.AR armeria<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BQ,BM ; = ; -<br />

Garofano a mazzetti<br />

654 DIAN DEL Dianthus deltoides L.<br />

DI DE.DE deltoides<br />

H caesp ; Eurasiatica ; PM,PS ; = ; -<br />

Garofano minore<br />

Sentiero per Fonte Pane e Cacio, 1900-2000 m, 23.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2000 m,<br />

31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

656 DIAN SYL Dianthus sylvestris Wulfen<br />

a DI SY.SY sylvestris<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; PM,PS ; C ; -<br />

Dianthus inodorus Kerner<br />

Dianthus virgineus G. et G.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

27<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Garofano selvatico<br />

663 DIAN MON Dianthus monspessulanus L.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM,AC,BF ; S ; -<br />

Dianthus hyssopifolius Auct. Fl. Ital.<br />

Garofano di bosco<br />

Strada per Macchie Piane, 1300 m, 14.VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima <strong>della</strong> Laghetta, 1950 m,<br />

10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

664 DIAN STE Dianthus stenbergii Sieber<br />

b DI ST.MA marsicus (Ten.) Pign.<br />

H caesp ; Endemica ; PS,M ; C ; -<br />

Dianthus marsicus Ten.<br />

Garofano abruzzese<br />

Diversi esemplari di Dianthus, raccolti dal piano montano ai macereti di vetta, andrebbero riferiti secondo S.<br />

PIGNATTI (Fl. It., 1: 272, 1982) a questa sottospecie endemica dell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Tuttavia, accurate<br />

ricerche d‘erbario ed osservazioni personali e di altri, mi spingono a ritenere dubbia l‘identità stessa del taxon,<br />

sia perchè le forme ridenominate da S. PIGNATTI (l.c.) con l‘epiteto sottospecifico marsicus non corrispondono<br />

al D. marsicus di M. Tenore, che con questo nome aveva identificato piante alte quasi 50 cm! (TENORE, 1830);<br />

sia perchè sulla <strong>Laga</strong> è possibile incontrare, senza soluzione di continuità, una serie di forme di passaggio tra<br />

questa entità e la precedente, che consente di ipotizzare la corrispondenza <strong>della</strong> prima con forme altitudinali o<br />

stazionali <strong>della</strong> seconda.<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, ca. 2000 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

53 RANUNCUX RANUNCULACEAE<br />

153 HELLEBOZ Helleborus<br />

671 HELL FOE Helleborus foetidus L.<br />

Ch suffr ; Subatlantica ; BQ,BF,BN,AT ; = ; -<br />

Elleboro puzzolente<br />

154 ERANTHIZ Eranthis<br />

677 ERAN HYE Eranthis hyemalis (L.) Salisb.<br />

G rhiz ; S-Europea ; PI,BM ; = ; -<br />

Piè di gallo<br />

157 TROLLIUZ Trollius<br />

683 # TROL EUR Trollius europaeus L.<br />

H scap ; Artico-Alpina (Euroamericana) ; BM,PM ; = ; +<br />

Vulparia<br />

Botton d‘oro<br />

Luparia<br />

Si tratta dell‘unica località di rinvenimento per il Lazio, già segnalata da G. TONDI (1992). T. europaeus è<br />

specie boreale, a carattere spiccatamente orofilo, diffusasi in <strong>Appennino</strong> durante la glaciazione würmiana. La sua<br />

distribuzione è quindi limitata a pochi accantonamenti-rifugio concentrati principalmente nell‘<strong>Appennino</strong> Tosco-<br />

Emiliano e nel settore <strong>centrale</strong>, tra i Sibillini e l‘Altopiano di Rivisondoli (DEL PRETE et al., 1980; PIGNATTI,<br />

1: 284, 1982).<br />

Faggeta di Pannicaro, 1600 m, VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

159 ACTAEA Z Actaea<br />

685 ACTA SPI Actaea spicata L.<br />

G rhiz ; Eurasiatica temperata ; BF ; = ; -<br />

Barba di capra<br />

160 CALTHA Z Caltha


28<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

686 CALT PAL Caltha palustris L.<br />

H ros ; Circumboreale ; UA,UT,UL ; = ; +<br />

Caltha cornuta Schott, Nyman et Kotschy<br />

Calta palustre<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

T. Castellano, ca. 1300 m, 7.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

162 DELPHINZ Delphinium<br />

698 DELP FIS Delphinium fissum W. et K.<br />

H scap ; Orofita Eurasiatica ; PS ; C ; -<br />

Delphinium velutinum Bertol.<br />

Speronella lacerata<br />

M. Doro, 1600 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

163 CONSOLIZ Consolida<br />

706 CONS REG Consolida regalis S.F.Gray<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PC ; = ; -<br />

Delphinium consolida L.<br />

Erba cornetta<br />

Speronella consolida<br />

164 ANEMONEZ Anemone<br />

708 ANEM NEM Anemone nemorosa L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Anemone bianca<br />

710 ANEM RAN Anemone ranunculoides L.<br />

G rhiz ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Anemone gialla<br />

711 ANEM APE Anemone apennina L.<br />

G rhiz ; SE-Europea ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Anemone dell‘<strong>Appennino</strong><br />

712 ANEM NAR Anemone narcissifolia L.<br />

a AN NA.NA narcissifolia (1753) (*)<br />

G rhiz ; (Circum) Artico-Alpina ; PA,PM ; C ; -<br />

Anemone narcissi<strong>flora</strong> L. (1759), nomen illegittimum<br />

Anemone narcissino<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

M. Doro, 1600 m, 13.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 1850 m, 29.V.1994, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi).<br />

165 HEPATICZ Hepatica<br />

719 HEPA NOB Hepatica nobilis Miller<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Anemone hepatica L.<br />

Hepatica triloba Chaix<br />

Erba trinità<br />

166 PULSATIZ Pulsatilla<br />

720 PULS ALP Pulsatilla alpina (L.) Delarbre<br />

a PU AL.AL alpina<br />

H scap ; Orofita S-Europea N-Americana (Anfiatlantica) ; PA ; = ; -<br />

Anemone millefoliata Bertol.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

29<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Anemone alpina L.<br />

Pulsatilla alpina<br />

167 CLEMATIZ Clematis<br />

725 CLEM VIT Clematis vitalba L.<br />

P lian ; Europeo-Caucasica ; BQ ; = ; -<br />

Viorna<br />

Clematide vitalba<br />

169 RANUNCUZ Ranunculus<br />

737 RANU ACR Ranunculus acris L.<br />

H scap ; Subcosmopolita ; PI,PM ; = ; -<br />

Piè di gallina<br />

Ranuncolo comune<br />

Piè di nibbio<br />

M. Doro, 1450-1500 m, 13.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

740 RANU LAN Ranunculus lanuginosus L.<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Ranunculus umbrosus Ten. et Guss.<br />

Ranuncolo lanuto<br />

743 >RANU RNS Ranunculus repens L.<br />

H rept ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; UP,UG ; = ; -<br />

Crescione selvatico<br />

Ranuncolo strisciante<br />

744 RANU NEM Ranunculus nemorosus DC.<br />

H scap ; S-Europeo-S-Siberiana ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Ranunculus aureus Schleich.<br />

Ranunculus breyninus Auct. non Crantz<br />

Ranuncolo <strong>dei</strong> boschi<br />

Colle S.Giovanni verso il Cavallo di Voceto, 1650 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva<br />

Grande, ca. 1500 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

748 RANU THO Ranunculus thomasii Ten.<br />

H scap ; Endemica ; BM,PS,PM ; = ; -<br />

Ranuncolo <strong>dei</strong> boschi<br />

Ranuncolo di Thomas<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1500 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, presso il Sacro Cuore, 1350 m,<br />

6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

749 RANU POL Ranunculus pollinensis (Terr.) Chio v.<br />

H scap ; Endemica ; BM,M ; C ; +<br />

Ranunculus sartorianus Auct. Fl. Ital. non Boiss. et Heldr.<br />

Ranuncolo del Pollino<br />

Macchie Piane, 1600 m, 30.V.1993, leg. Tondi, det. Marchi (Herb. Tondi).<br />

750 RANU APE Ranunculus apenninus Chiov.<br />

H scap ; Endemica ; PA ; = ; +<br />

Ranuncolo dell‘<strong>Appennino</strong><br />

F.so di Selva Grande, ca. 1500 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1600 m, 30.V.1993, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

756 RANU ORE Ranunculus oreophilus Bieb.<br />

H scap ; Orofita S-Europeo-Caucasica ; PA,PM,R ; C ; -<br />

Ranuncolo orofilo


30<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Macera <strong>della</strong> Morte, 2070 m, 3.VI.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 2000-2200 m, 1.VII.1988, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1800 m, 23.IV.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Selva Grande, ca. 1500 m,<br />

30.V.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

758 RANU BUL Ranunculus bulbosus L.<br />

a RA BU.BU bulbosus<br />

H scap ; Eurasiatica ; PM,PI ; = ; -<br />

Ranuncolo bulboso<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

758 RANU BUL Ranunculus bulbosus L.<br />

c RA BU.AL aleae (Willk.) Rouy et Fouc.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PM ; = ; -<br />

Ranuncolo bulboso<br />

777 RANU MIL Ranunculus millefoliatus Vahl.<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; PS,PM ; = ; -<br />

Ranuncolo millefoglio<br />

781 RANU FIC Ranunculus ficaria L.<br />

a RA FI.FI ficaria<br />

G bulb ; Eurasiatica ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Ranuncolo favagello<br />

796 # RANU PLA Ranunculus platanifolius L.<br />

H scap ; Europea ; BF,BM ; N ; -<br />

Ranuncolo a foglie di Platano<br />

Si tratta dell‘unica località di rinvenimento <strong>della</strong> specie per il Lazio, già segnalata da G. TONDI (1992).<br />

F.so di Selva Grande, Piani Fonte, 1545 m, 7.V.1992, leg. Plini et Tondi (Herb. Tondi).<br />

815 RANU TRI Ranunculus trichophyllus Chaix<br />

a RA TR.TR trichophyllus<br />

I rad ; Europea ; UL,UT ; =<br />

Ranunculus cesatianus Caldesi<br />

Ranunculus paucistamineus Tausch<br />

Ranunculus drouetii F.W. Schultz<br />

Ranunculus pantothrix Auct.<br />

Ranuncolo a foglie capillari<br />

172 AQUILEGZ Aquilegia<br />

821 AQUI VUL Aquilegia vulgaris L.<br />

H scap ; Paleotemperata ; BF,BM,UF ; = ; +<br />

Aquilegia comune<br />

Spesso, ho osservato esemplari con densa pelosità ghiandoloso-vischiosa nelle infiorescenze, foglie ottuse alla<br />

biforcazione <strong>dei</strong> rami fiorali, stami exerti per 2-3 mm, che potrebbero essere riferiti ad Aquilegia viscosa Gouan.<br />

173 THALICTZ Thalictrum<br />

832 THAL AQU Thalictrum aquilegifolium L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BF,BM ; = ; -<br />

Pigamo colombino<br />

838 THAL FLA Thalictrum flavum L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; UA,BM ; = ; -<br />

Pigamo giallo<br />

Colle S.Giovanni, 1600 m, 12.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); M. Doro, 1450 m, 1.VII.1988, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi); M. Doro, 1600 m, 16.VIII.1990, leg. Plini (Herb. Tondi).


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

31<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

55 PAEONIAX PAEONIACEAE<br />

176 PAEONIAZ Paeonia<br />

847 PAEO OFF Paeonia officinalis L.<br />

b PA OF.VI villosa (Huth) Cullen et Heyw.<br />

G rhiz ; Europeo-Caucasica ; PM,BF,BQ ; = ; -<br />

Paeonia paradoxa Anderson<br />

Peonia selvatica<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Faggeta di Pannicaro, 1600 m, 23.VII.1984, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

56 GUTTIFEX GUTTIFERAE<br />

177 HYPERICZ Hypericum<br />

858 HYPE MON Hypericum montanum L.<br />

H caesp ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Erba di S. Giovanni montana<br />

864 HYPE RIC Hypericum richeri Vill.<br />

a HY RI.RI richeri<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PA,AC ; = ; -<br />

Erba di S. Giovanni di Belleval<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, La Forca, 2200 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

872 HYPE PER Hypericum perforatum L.<br />

a HY PE.PE perforatum<br />

H scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PS,BM ; = ; -<br />

Erba di S.Giovanni comune<br />

872 HYPE PER Hypericum perforatum L.<br />

c HY PE.AN angustifolium (DC.) Gaudin<br />

H scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PS,PM,AT,PI ; = ; -<br />

Erba di S. Giovanni comune<br />

59 PAPAVERX PAPAVERACEAE<br />

179 PAPAVERZ Papaver<br />

878 PAPA RHO Papaver rhoeas L.<br />

T scap ; E-Mediterranea (Sinantropica) ; PI ; = ; -<br />

Papavero comune<br />

182 CHELIDOZ Chelidonium<br />

891 CHEL MAJ Chelidonium majus L.<br />

H scap ; Eurasiatica div. Circumboreale ; PI ; = ; -<br />

Erba da porri<br />

Celidonia<br />

184 CORYDALZ Corydalis<br />

897 CORY CAV Corydalis cava (L.) Schweigg. et Koerte<br />

G bulb ; Europeo-Caucasica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Corydalis tuberosa DC.<br />

Corydalis bulbosa sensu Fl. Europ. non DC.<br />

Colombina cava


32<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

899 CORY PUM Corydalis pumila (Host) Reichemb.<br />

G bulb ; C-Europea ; PM,BF ; = ; -<br />

Colombina minore<br />

Strada per Macchie Piane, 1500-1550 m, 30.III/21.IV.1991, leg. Tondi et Plini (Herb. Tondi).<br />

185 FUMARIAZ Fumaria<br />

905 FUMA CAP Fumaria capreolata L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Fumaria bianca<br />

912 FUMA OFF Fumaria officinalis L.<br />

a FU OF.OF officinalis<br />

T scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Feccia<br />

Fumaria comune<br />

Fumosterno<br />

61 CRUCIFEX CRUCIFERAE<br />

192 ALLIARIZ Alliaria<br />

933 ALLI PET Alliaria petiolata (MB.) Cavara et Grande<br />

H bienn ; Paleotemperata ; BR ; N ; -<br />

Sisymbrium alliaria Scop.<br />

Alliaria officinalis Andrz.<br />

Erysimum alliaria L.<br />

Alliaria comune<br />

193 ARABIDOZ Arabidopsis<br />

934 ARAB THA Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.<br />

T scap ; Paleotemperata div. Cosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Stenophragma thaliana Celak<br />

Arabis thaliana L.<br />

Sisymbrium thaliana Gay<br />

Arabetta comune<br />

198 ERYSIMUZ Erysimum<br />

952 ERYS PSE Erysimum pseudorhaeticum Polatschek<br />

H scap ; Endemica ; R,M ; C ; -<br />

Erysimum sylvestre Auct. Fl. Ital.<br />

Violacciocca appenninica<br />

202 MATTHIOZ Matthiola<br />

967 MATT FRU Matthiola fruticulosa (L.) Maire<br />

Ch suffr ; Subendemica ; M ; C ; +<br />

Matthiola tristis R.Br.<br />

Violacciocca minore<br />

Pizzo di Sevo, ca. 2000 m, 5.VII.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

203 BARBAREZ Barbarea<br />

974 BARB BRA Barbarea bracteosa Guss.<br />

H scap ; Orofita S-Mediterranea ; PI,UA ; = ; -<br />

Erba di S.Barbara bratteata


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

33<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Colle S.Giovanni, 1250 m, 13.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); M. L‘Inversaturo, 1500 m, 7.VI.1992, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); Strada per Macchie Piane, ca. 1350 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

975 BARB VUL Barbarea vulgaris R. Br.<br />

H scap ; Eurosiberiana div. Cosmopolita ; UA ; = ; -<br />

Barbarea arcuata Rchb.<br />

Erba di S.Barbara comune<br />

205 RORIPPAZ Rorippa<br />

981 RORI SYL Rorippa sylvestris (L.) Besser<br />

RO SY.SY sylvestris<br />

H scap ; Eurasiatica ; UA ; = ; -<br />

Nasturtium sylvestre R. Br.<br />

Crescione radicina<br />

208 CARDAMIZ Cardamine<br />

988 CARD BUL Cardamine bulbifera (L.) Crantz<br />

G rhiz ; Pontico-C-Europea ; BF ; = ; -<br />

Dentaria bulbifera L.<br />

Dentaria minore<br />

992 CARD ENN Cardamine enneaphyllos (L.) Crantz<br />

G rhiz ; SE-Europea (Anfiadriatica) ; BF ; = ; -<br />

Dentaria enneaphyllos L.<br />

Dentaria a 9 foglie<br />

997 CARD AMA Cardamine amara L.<br />

CA AM.GR grandifolia Arcang.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; UC,UG,UP ; = ; -<br />

Cardamine amara L. var. calabrica Paoletti<br />

Cardamine latifolia Vahl non Lej.<br />

Cardamine raphanifolia sensu Pignatti<br />

Billeri di Calabria<br />

T. Castellano, loc. Cardito, 1250 m, 6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Valle Conca, 1350 m,<br />

6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1000 ! CARD PRA Cardamine pratensis L.<br />

CA PR.PR pratensis<br />

H scap ; Europea ; UP,UL,UG ; = ; -<br />

Billeri <strong>dei</strong> prati<br />

T. Castellano, 1300 m, 25.IV.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); Piani Fonte (Stazzo di Selva Grande), 1545 m,<br />

7.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Valle Conca, 1350 m, 8.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1009 CARD IMP Cardamine impatiens L.<br />

CA IM.IM impatiens<br />

T scap ; Eurasiatica ; BM,UG ; = ; -<br />

Billeri comune<br />

1011 CARD HIR Cardamine hirsuta L.<br />

T scap ; Cosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Billeri primaticcio<br />

210 ARABIS Z Arabis<br />

1019 ARAB SAG Arabis sagittata (Bertol.) DC.<br />

H bienn ; SE-Europea ; PS,BM,M ; C ; -<br />

Arabetta saettata


34<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1020 ARAB HIR Arabis hirsuta (L.) Scop.<br />

H bienn ; Europea ; PS,AT,M ; = ; -<br />

Arabetta irsuta<br />

1025 ARAB COL Arabis collina Ten.<br />

H scap ; Orofita Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Arabis muricola Jordan<br />

Arabis muralis Bertol. non Salisb.<br />

Arabetta collinare<br />

1027 ARAB TUR Arabis turrita L.<br />

H scap ; S-Europea ; PS,AT,BM ; = ; -<br />

Arabetta maggiore<br />

1028 # ARAB AUR Arabis auriculata Lam.<br />

T scap ; Orofita Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Arabis recta Vill.<br />

Arabetta orecchiuta<br />

Questa specie non era stata più rinvenuta nel Lazio da oltre un secolo (ANZALONE, 1984); l‘ultima<br />

segnalazione risale a N. TERRACCIANO (1878) che raccolse la pianta presso Cassino. Sulla <strong>Laga</strong>,<br />

probabilmente, Arabis auriculata Lam. presenta una diffusione più ampia: nel giugno 1992, infatti, è stata<br />

osservata anche da A. Brilli-Cattarini e coll. nei dintorni di Amatrice, presso uno stazzo abbandonato (1200 m<br />

s.l.m.).<br />

Strada per Macchie Piane, 23.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1035 ARAB ALP Arabis alpina L.<br />

b AR AL.CA caucasica (Willd.) Briq.<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; M,R,PS ; = ; -<br />

Arabis albida Steven<br />

Arabis caucasica Willd.<br />

Arabetta alpina<br />

212 LUNARIAZ Lunaria<br />

1040 LUNA ANN Lunaria annua L.<br />

a LU AN.AN annua<br />

H scap ; SE-Europea ; BM,UF,AS ; = ; -<br />

Lunaria biennis Moench<br />

Erba d‘argento<br />

Lunaria meridionale<br />

214 ALYSSUMZ Alyssum<br />

1046 ALYS ALY Alyssum alyssoides (L.) L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; C ; -<br />

Alyssum calycinum L.<br />

Alisso annuo<br />

1052 ALYS MON Alyssum montanum L.<br />

Ch suffr ; Pontico-C-Europea ; PS,M ; C ; -<br />

Alisso montanino<br />

1053 ALYS DIF Alyssum diffusum Ten.<br />

Ch suffr ; N-Mediterraneo-Montana ; PS,M ; = ; -<br />

Alisso diffuso<br />

Pizzo di Sevo, 2100 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

220 DRABA Z Draba<br />

1070 DRAB AIZ Draba aizoides L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

35<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; PS,M,R ; C ; -<br />

Draba affinis Host<br />

Draba alpina Vitm.<br />

Draba aizoide<br />

Distinguere questa entità dall‘affine D. aspera Bertol. non risulta affatto agevole; i caratteri diacritici considerati<br />

dalle flore correnti (pelosità del fusto, lunghezza dello stilo e, soprattutto, forma delle siliquette) spesso non<br />

consentono di discriminare con sicurezza le due specie . Sulla <strong>Laga</strong>, infatti, si incontra una serie continua di<br />

forme, da quella, prevalente, a scapo glabro, frutto compresso e stilo di 3-5 mm, inquadrabile come D. aizoides<br />

L., a quelle con scapo più o meno peloso, frutto un po‘ rigonfio e stilo di circa 6 mm, che andrebbero riferite a<br />

D. aspera Bertol.<br />

Pizzo di Sevo, ca. 1900 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1800 m, IV.1989, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi); Tracciolino d‘Annibale, ca. 1800 m, 30.V.1992, leg. Plini (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 1900 m,<br />

29.V.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1080 DRAB MUR Draba muralis L.<br />

T scap ; Circumboreale ; PS,PI ; = ; -<br />

Draba murale<br />

221 EROPHYLZ Erophyla<br />

1082 EROP PRA Erophyla praecox (Steven) DC. (*)<br />

T scap ; Circumboreale ; PI,PS ; S ; -<br />

Draba verna L.<br />

Erophyla verna (L.) Chevall. subsp. praecox (Steven) Walters<br />

Draba primaverile<br />

Macchie Piane, 1800 m, 22.IV.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); strada per Macchie Piane, 1250 m, 17.III.1991,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, 1250 m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Le Serre, 1390<br />

m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

224 KERNERAZ Kernera<br />

1086 KERN SAX Kernera saxatilis (L.) Rchb.<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; M,R ; C ; -<br />

Cochlearia saxatilis L.<br />

Coclearia delle rupi<br />

F.so di Selva Grande, 1150 m, VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

227 NESLIA Z Neslia<br />

1092 NESL PAN Neslia paniculata (L.) Desv.<br />

NE PA.TH thracica (Velen.) Bornm.<br />

T scap ; Turaniana (Archeofita) ; PI,PC ; = ; -<br />

Neslia apiculata Fish., Mayer et Avé-L.<br />

Vogelia paniculata Hornem.<br />

Neslia comune<br />

228 CAPSELLZ Capsella<br />

1093 CAPS BUR Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus<br />

H bienn ; Cosmopolita (Sinantropica) ; PI ; = ; -<br />

Borsapastore comune<br />

1094 CAPS RUB Capsella rubella Reuter<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PC ; = ; -<br />

Borsapastore annuale<br />

231 HORNUNGZ Hornungia<br />

1100 HORN PET Hornungia petraea (L.) Rchb.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS,M ; = ; -


36<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Hutchinsia petraea R. Br.<br />

Iberi<strong>della</strong> rupina<br />

235 THLASPIZ Thlaspi<br />

1106 THLA ARV Thlaspi arvense L.<br />

T scap ; W-Asiatica (Archeofita) ; PI ; = ; -<br />

Erba storna comune<br />

Capricchia, ca. 1200 m, 19.V.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1108 THLA PER Thlaspi perfoliatum L.<br />

a TH PE.PE perfoliatum<br />

T scap ; Paleotemperata ; PI,PS ; = ; -<br />

Erba storna perfogliata<br />

1113 THLA PRA Thlaspi praecox Wulfen<br />

H scap ; Orofita SE-Europea ; PM,PS ; C ; -<br />

Erba storna montanina<br />

1116 THLA STY Thlaspi stylosum (Ten.) Mutel<br />

Ch suffr ; Endemica ; PA,EN ; C ; -<br />

Erba storna appenninica<br />

237 IBERIS Z Iberis<br />

1123 IBER CAR Iberis carnosa Willd. (*)<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; UG,M ; C ; -<br />

Iberis integerrima Moris<br />

Iberis tenoreana DC.<br />

Iberis pruitii Tineo<br />

Iberide di Pruiti<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1300 m, 13.VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

238 BISCUTEZ Biscutella<br />

1130 BISC LAE Biscutella laevigata L.<br />

a BI LA.LA laevigata<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PS,M ; C ; -<br />

Biscutella saxatilis Schleich.<br />

Biscutella montanina<br />

239 LEPIDIUZ Lepidium<br />

1140 LEPI CAM Lepidium campestre (L.) R. Br.<br />

T scap ; Europeo-Caucasica ; PI ; = ; -<br />

Erba-storna<br />

Lepidio campestre<br />

M. L‘Inversaturo, ca. 1350 m, 7.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

244 DIPLOTAZ Diplotaxis<br />

1158 DIPL TEN Diplotaxis tenuifolia (L.) DC.<br />

H scap ; Submediterraneo-Subatlantica ; PI,PS ; = ; -<br />

Ruchetta selvatica<br />

246 SINAPISZ Sinapis<br />

1179 SINA ARV Sinapis arvensis L.<br />

SI AR.AR arvensis<br />

T scap ; Steno-Mediterranea ; PI ; = ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

37<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Brassica sinapistrum Boiss.<br />

Brassica arvensis Rabenh.<br />

Senape selvatica<br />

257 CALEPINZ Calepina<br />

1198 CALE IRR Calepina irregularis (Asso) Thell.<br />

T scap ; Mediterraneo-Turaniana ; PI ; = ; -<br />

Calepina corvini Desv.<br />

Miagro rostellato<br />

62 RESEDACX RESEDACEAE<br />

261 RESEDA Z Reseda<br />

1203 >RESE LOA Reseda luteola L.<br />

H bienn ; Eurasiatica div. Circumboreale ; PI ; = ; -<br />

Reseda bion<strong>della</strong><br />

1207 >RESE LEA Reseda lutea L.<br />

H scap ; Europea ; PI ; = ; -<br />

Reseda reyeri Porta et Rigo<br />

Reseda comune<br />

65 CRASSULX CRASSULACEAE<br />

267 UMBILICZ Umbilicus<br />

1219 UMBI RUP Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy<br />

G bulb ; Mediterraneo-Atlantica ; R,UF,BF ; = ; -<br />

Cotyledon umbilicus-veneris Auct. Fl. Ital.<br />

Umbilicus pendulinus DC.<br />

Ombelico di Venere comune<br />

268 SEMPERVZ Sempervivum<br />

1223 SEMP ARA Sempervivum arachnoideum L.<br />

Ch succ ; Orofita SW-Europea ; R,M,PS ; S ; -<br />

Semprevivo ragnateloso<br />

Cima Lepri, 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1226 SEMP TEC Sempervivum tectorum L.<br />

Ch succ ; Orofita S-Europea ; R,M,PS ; = ; -<br />

Sempervivum alpinum Gris. et Schenk<br />

Sempervivum schottii Bak.<br />

Semprevivo maggiore<br />

271 SEDUM Z Sedum<br />

1238 SEDU SED Sedum sediforme (Jacq.) Pau<br />

Ch suffr ; Steno-Mediterranea ; M ; C ; -<br />

Sedum nicaeense All.<br />

Sedum altissimum Poiret<br />

Borracina di Nizza<br />

1240 SEDU RUP Sedum rupestre L.<br />

SE RU.RU rupestre<br />

Ch succ ; W- e C-Europea ; R,M ; C ; -<br />

Sedum reflexum L. (1755)


38<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Borracina rupestre<br />

1241 SEDU AMP Sedum amplexicaule DC.<br />

SE AM.TE tenuifolium (Sm.) Greuter (*)<br />

Ch succ ; Steno-Mediterranea ; R,M ; = ; -<br />

Sedum rostratum Ten.<br />

Sedum tenuifolium (S. et S.) Strobl<br />

Borracina guainata<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 29/30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1242 SEDU ACR Sedum acre L.<br />

Ch succ ; Europeo-Caucasica ; R,PI ; = ; -<br />

Sedum neglectum Ten.<br />

Borracina acre<br />

1243 SEDU SEX Sedum sexangulare L.<br />

Ch succ ; C-Europea ; R,M ; = ; -<br />

Sedum mite Gilib.<br />

Sedum boloniense Loisel.<br />

Erba pignola<br />

Borracina insipida<br />

1245 SEDU ALB Sedum album L.<br />

Ch succ ; Euri-Mediterranea ; R,M ; = ; -<br />

Sedum clusianum Guss.<br />

Sedum micranthum Bast.<br />

Borracina bianca<br />

1246 SEDU DAS Sedum dasyphyllum L.<br />

a SE DA.DA dasyphyllum<br />

Ch succ ; Euri-Mediterranea ; R,M ; S ; -<br />

Erba <strong>della</strong> Madonna<br />

Borracina cinerea<br />

Sulla <strong>Laga</strong> si incontrano con frequenza esemplari con pelosità ghiandolare limitata all‘infiorescenza,<br />

corrispondenti alla var. adenocladum Burnat (PIGNATTI, 1: 500, 1982).<br />

1254 SEDU ATR Sedum atratum L.<br />

a SE AT.AT atratum<br />

T scap ; Orofita S-Europea ; M,EN,PS ; C ; -<br />

Borracina verde-scura<br />

Pizzo di Sevo, 2400 m, VI.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

66 SAXIFRAX SAXIFRAGACEAE<br />

273 SAXIFRAZ Saxifraga<br />

1267 SAXI ROT Saxifraga rotundifolia L.<br />

H scap ; Orofita S-Europeo-Caucasica ; BF ; = ; -<br />

Erba stella<br />

Sassifraga a foglie rotonde<br />

1273 SAXI ADS Saxifraga adscendens L.<br />

H bienn ; Orofita C- e S-Europea ; PA,PS ; = ; -<br />

Saxifraga controversa Sternb.<br />

Sassifraga ascendente<br />

La Forca, 2190 m, 20.VI.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1274 SAXI TRI Saxifraga tridactylites L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Saxifraga exilis Pollini


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

39<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Lucernicchia<br />

Sassifraga annuale<br />

1275 SAXI BUL Saxifraga bulbifera L.<br />

H scap ; NE-Mediterranea ; PM,AT,BM ; = ; -<br />

Sassifraga bulbifera<br />

1277 SAXI GRA Saxifraga granulata L.<br />

H scap ; Subatlantica ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Sassifraga granulosa<br />

1300 SAXI AIZ Saxifraga aizoides L.<br />

Ch suffr ; Circumboreale ; PS,M,UA,UG ; = ; -<br />

Saxifraga autumnalis Auct.<br />

Sassifraga gialla<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1400 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Tracciolino d‘Annibale, ca. 1800 m,<br />

14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1301 ! SAXI OPP Saxifraga oppositifolia L.<br />

a SA OP.OP oppositifolia<br />

Ch pulv ; Circum-Artico-Alpina ; R,M ; = ; +<br />

Sassifraga a foglie opposte<br />

E‘ la prima segnalazione <strong>della</strong> specie nel Lazio. Sulla <strong>Laga</strong> sono presenti sia questa entità sia la seguente. Le<br />

piante di Saxifraga oppositifolia da noi raccolte differiscono dal tipo solo per le dimensioni delle foglie, in media<br />

decisamente maggiori.<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, 29.VIII.1991, leg. Tondi (HA); Tracciolino d‘Annibale, 1800 m, V.1992, leg.<br />

Plini (Herb. Tondi).<br />

1301 e SAXI SPE Saxifraga speciosa Dörfler et Hayek<br />

Ch pulv ; Endemica ; PA,R,M ; C ; +<br />

Saxifraga oppositifolia L. var. apennina Terr. non S. apennina Bertol.<br />

Sassifraga a foglie opposte<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, 29.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2350-2400 m, 31.VIII.1991,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi); Tracciolino d‘Annibale, 1800 m, V.1992, leg. Plini (Herb. Tondi).<br />

1314 SAXI POR Saxifraga porophylla Bertol.<br />

Ch pulv ; Endemica ; R,M ; C ; +<br />

Sassifraga porosa<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 29.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1500 m, 7.V.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

1320 SAXI PAN Saxifraga paniculata Miller<br />

b SA PA.ST stabiana (Ten.) Pign.<br />

Ch pulv ; Endemica ; R,M,PS ; = ; -<br />

Sassifraga alpina<br />

274 CHRYSOSZ Chrysosplenium<br />

1324 # CHRY ALT Chrysosplenium alternifolium L.<br />

H scap ; Circumboreale ; BF,BQ ; = ; -<br />

Erba-milza comune<br />

Entità rarissima nel Lazio, è stata segnalata una sola volta, da L. GRANDE (1916) per i M.ti <strong>della</strong> Meta ‘alla<br />

Forestella, in quel di Picinisco‘. L‘indicazione, desunta da un reperto di Tenore e Gussone nell‘Herb. Tenore<br />

(NAP), è stata localizzata in Campania dagli Autori successivi (FIORI, 1923-29; PIGNATTI 1982) senza tener<br />

conto, però, delle mutate situazioni <strong>dei</strong> confini regionali. L‘unico dato inedito disponibile è anch‘esso piuttosto<br />

antico: si tratta, infatti, di un solo campione raccolto nel 1901 presso Pescorocchiano (Cicolano) da A. Pappi<br />

(HR).<br />

F.so di Selva Grande, 1300 m, VI.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

275 PARNASSZ Parnassia


40<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1326 PARN PAL Parnassia palustris L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; UT,S ; = ; -<br />

Parnassia<br />

Tracciolino d‘Annibale, ca. 1800 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

277 RIBES Z Ribes<br />

1328 RIBE MUL Ribes multiflorum Kit.<br />

a RI MU.MU multiflorum<br />

NP ; NE-Mediterraneo-Montana ; BF ; = ; -<br />

Ribes multifloro<br />

1332 RIBE UVA Ribes uva-crispa L.<br />

NP ; Eurasiatica ; BF,BM ; = ; -<br />

Ribes grossularia L.<br />

Ribes uva-spina<br />

1334 RIBE ALP Ribes alpinum L.<br />

NP ; Eurosiberiana ; BF,R ; = ; +<br />

Ribes alpino<br />

F.so di Selva Grande, 1450-1500 m, 27.VIII.1988/8.VI.1992/30.V.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, Piani<br />

Fonte, 1545 m, 7.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); T. Castellano, S.S. 557, 1300 m, 11.V.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

67 ROSACEAX ROSACEAE<br />

281 RUBUS Z Rubus<br />

1345 RUBU IDA Rubus idaeus L.<br />

NP ; Circumboreale ; BM ; N ; -<br />

Frambos<br />

Rovo ideo<br />

Lampone<br />

1357 RUBU ULM Rubus ulmifolius Schott<br />

NP ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Rubus dalmaticus Trattn.<br />

Rovo comune<br />

1385 RUBU CAE Rubus caesius L.<br />

NP ; Eurasiatica ; BR,BQ,BF ; = ; -<br />

Rovo bluastro<br />

282 ROSA Z Rosa<br />

1395 ROSA PEN Rosa pendulina L.<br />

NP ; Orofita S-Europea ; BM,BF ; = ; -<br />

Rosa alpina L.<br />

Rosa alpina<br />

Strada per Macchie Piane, ca. 1500 m, 12.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1404 ROSA CAN Rosa canina L. sensu Bouleng.<br />

NP ; Paleotemperata ; AT,PI,BM ; = ; -<br />

Rosa deseglisei Auct. p.p. non Boreau<br />

Rosa stylosa Desv.<br />

Rosa lutetiana Léman<br />

Rosa andegavensis Bast.<br />

Rosa verticillacantha Boreau<br />

Rosa obtusifolia Desv.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

41<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Rosa corymbifera Borkh.<br />

Rosa dumetorum Thuil.<br />

Rosa collina Jacq.<br />

Rosa nitidula Besser<br />

Rosa abietina Gren.<br />

Rosa selvatica comune<br />

283 AGRIMONZ Agrimonia<br />

1411 AGRI EUP Agrimonia eupatoria L.<br />

H scap ; Subcosmopolita ; BM,PI ; = ; -<br />

Eupatoria<br />

Agrimonia comune<br />

284 AREMONIZ Aremonia<br />

1413 AREM AGR Aremonia agrimonoides (L.) DC.<br />

H ros ; Orofita NE-Mediterranea ; BF,BQ ; = ; -<br />

Agrimonia agrimonoides L.<br />

Agrimonia delle faggete<br />

M. Doro, 1600 m, VI.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); strada per Macchie Piane, ca. 1350 m, 19.V.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

285 SANGUISZ Sanguisorba<br />

1416 SANG MIN Sanguisorba minor Scop.<br />

b SA MI.MU muricata (Gremli) Briq.<br />

H scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PS,PI ; C ; -<br />

Poterium polygamum W. et K.<br />

Poterium sanguisorba L.<br />

Bibinella<br />

Salvastrella minore<br />

287 DRYAS Z Dryas<br />

1418 DRYA OCT Dryas octopetala L.<br />

Ch rept ; (Circum) Artico-Alpina ; M,PA ; C ; +<br />

Camedrio alpino<br />

288 GEUM Z Geum<br />

1422 ! GEUM RIV Geum rivale L.<br />

H scap ; Circumboreale ; UP ; = ; +<br />

Cariofillata <strong>dei</strong> rivi<br />

E‘ la prima segnalazione di questo interessante elemento circumboreale per il Lazio. La specie, scoperta sulla<br />

<strong>Laga</strong> da A. Brilli-Cattarini e L. Gubellini, presenta una distribuzione appenninica alquanto discontinua: piuttosto<br />

rara nell‘<strong>Appennino</strong> Settentrionale, dalla Liguria al M. Amiata, diventa sporadica nel settore Centro-<br />

Meridionale, localizzata in pochissime stazioni relitte: <strong>Monti</strong>gno (BRILLI-CATTARINI e BALLELLI, 1979),<br />

M. Cucco (MENGHINI e DE CAPITE, 1973), M. Subasio (MENGHINI, 1970), M.ti Martani (MENGHINI e<br />

BONI, 1970), Valle del Menotre (MILLETTI e BENCIVENGA, 1974), Ternano orientale (BENCIVENGA,<br />

MENGHINI e MINCIGRUCCI, 1975), Pantano di Scanno (AVENA e ROSATI, 1973), Campitelli di Alfedena<br />

(CONTI, 1992b), Villavallelonga (DEL PRETE, DONINI e GARBARI, 1980, da un reperto di L. Grande in FI),<br />

Matese in loc. Vallecupa (N. TERRACCIANO, 1878, non confermata da F. BIANCHINI, 1988), e, infine, Muro<br />

Lucano (TENORE, 1831; N. TERRACCIANO, 1913; GAVIOLI, 1947) e Sila (TENORE, 1830; GRANDE,<br />

1913; SARFATTI, 1959).<br />

Cima Le Serre, 1350 m, VII.1993, leg. Brilli-Cattarini e Gubellini (PESA).<br />

1424 GEUM URB Geum urbanum L.<br />

H scap ; Circumboreale ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Cariofillata comune


42<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

289 POTENTIZ Potentilla<br />

1441 POTE DET Potentilla detommasii Ten.<br />

H scap ; SE-Europea ; PS ; C ; -<br />

Cinquefoglia di Tommasi<br />

1448 POTE CRA Potentilla crantzii (Crantz) Beck<br />

H scap ; (Circum) Artico-Alpina ; PA,PM ; C ; -<br />

Potentilla salisburgensis Haenke<br />

Cinquefoglia di Crantz<br />

1452 POTE RIG Potentilla rigoana Wolf.<br />

H scap ; Endemica ; PA ; C ; -<br />

Macchie Piane, ca. 1700 m, 22.IV.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1457 POTE REP Potentilla reptans L.<br />

H ros ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PI,BM,UA ; = ; -<br />

Erba pecorina<br />

Cinquefoglia comune<br />

1467 POTE MIC Potentilla micrantha Ramond<br />

H ros ; Euri-Mediterranea ; BM,AT ; = ; -<br />

Cinquefoglia fragola-secca<br />

290 SIBBALDZ Sibbaldia<br />

1469 # SIBB PRO Sibbaldia procumbens L.<br />

H scap ; Artico-Alpina (Europea) ; EN,PA ; S ; +<br />

Potentilla sibbaldii Hall. fil.<br />

Sibbaldia<br />

Elemento relitto artico-alpino, sulla <strong>Laga</strong> cresce nelle vallette nivali a Salix herbacea L. e S. retusa L. e nelle<br />

brughiere ipsofile a Vaccinium myrtillus L. e V. gaultherioides Bigelow (PEDROTTI, 1983). Questa rara entità<br />

silicicola microterma presenta una distribuzione appenninica localizzata ai massicci più elevati del settore<br />

laziale-abruzzese; è segnalata per i M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (LÜDI, 1943; PEDROTTI, l.c.), per il Gran Sasso<br />

(GUSSONE, 1826; TENORE, 1831-42; CRUGNOLA, 1894; FURRER e FURNARI, 1960; ZODDA, 1953 e<br />

1967), per la Majella (TENORE, l.c.; CHIAPELLA-FEOLI e FEOLI, 1977) e, infine, per le Mainarde (CONTI,<br />

1992a).<br />

Pizzo di Sevo, 2200-2350 m, 27.VII.1976, leg. F. Pedrotti (CAME); La Forca, 2150 m, 20.VI.1993, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

291 FRAGARIZ Fragaria<br />

1470 FRAG VES Fragaria vesca L.<br />

H rept ; Eurosiberiana div. Cosmopolita ; BM,BQ,BF ; = ; -<br />

Fragola comune<br />

293 ALCHEMIZ Alchemilla<br />

1476 # ALCH TRA Alchemilla transiens (Buser) Buser<br />

H ros ; Artico-Alpina (Europea) ; PA ; S ; +<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima Lepri, ca. 2300 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1483 ALCH NIT Alchemilla nitida Buser<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PA,PS,UG ; C ; -<br />

Alchemilla hoppeana (Rchb.) D. Torre<br />

In Italia è diffusa su gran parte dell‘arco alpino e nell‘<strong>Appennino</strong> Centro-Meridionale; inoltre, a questa specie<br />

andrebbero riferite molte delle segnalazioni di A. hoppeana (Rchb.) D. Torre, che non farebbe parte <strong>della</strong> nostra<br />

Flora. Nel Lazio è presente sui principali rilievi (M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, Terminillo, M.ti <strong>della</strong> Duchessa, M.ti


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

43<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Simbruini, M.ti Ernici e M.ti <strong>della</strong> Meta), dove colonizza preferibilmente i pascoli sassosi ed i macereti calcifili<br />

d‘altitudine.<br />

1489 >ALCH GLU Alchemilla glaucescens Wallr.<br />

H ros ; Eurasiatica ; PM,PA,PS ; S ; -<br />

Alchemilla pubescens Auct. fl. ital. non Lam.<br />

Alchemilla hybrida Auct. fl. ital. non L.<br />

Ventaglina ibrida<br />

Comune, soprattutto nei nardeti subalpini.<br />

1490 ALCH FLA Alchemilla flabellata Buser<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; PA,PM,N ; S ; +<br />

Alchemilla acutata Buser<br />

Pianta tipica <strong>dei</strong> nardeti secondari soggetti a pascolamento, sulla <strong>Laga</strong> è localmente abbondante (per es. alla<br />

Forca tra Pizzo di Sevo e Cima Lepri). La sua distribuzione in Italia è limitata all‘arco alpino, ove è piuttosto<br />

comune, e a sporadiche stazioni appenniniche disgiunte: Corno alle Scale, presso Lizzano (BO), e Pratofiorito<br />

(LU) nell‘App. Tosco-Emiliano (PIGNATTI, Fl.It., 1: 593, 1982; specimina visa in HG!), M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, Gran<br />

Sasso e M.ti <strong>della</strong> Meta nell‘App. Centrale (PIGNATTI, l.c. ; TONDI, 1993 e dati inediti).<br />

Diffusa nei pascoli di Pizzo di Sevo e Cima Lepri, oltre i 2000 m.<br />

1492 ALCH COL Alchemilla colorata Buser<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; PA,PM ; = ; -<br />

Ventaglina ibrida<br />

Entità ampiamente diffusa sulle principali catene dell‘Europa centro-meridionale, dai Pirenei ai Carpazi, è<br />

comune in tutto l‘arco alpino e, localmente, nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Nel Lazio è certamente presente anche al<br />

Terminillo (FIORI, 1929; MONTELUCCI 1951-52 sub A. vulgaris L. var. pubescens Lam. fo. colorata Buser;<br />

PETRICCIONE et al., 1991), sui M.ti Simbruini (TAMMARO et al., 1974; VERI e BRUNO, 1978; VERI,<br />

1988) e sui M.ti <strong>della</strong> Meta (leg. Minutillo, dato ined.). Antichi reperti conservati in RO, inoltre, attestano la<br />

presenza di questa specie anche nel Cicolano (M. Navegna e dint., prov. RI, ca. 1506 m,<br />

28.V/30.V/3.VI/20.VIII.1901, leg. Pappi, HR nn. 17426-29-30-31-32) e sui M.ti Ernici (‘in cacumine <strong>Monti</strong>s<br />

Monna‘, 1951 m, 28.VI.1898, leg. Cortesi, HR nn. 17414-15).<br />

Nei pascoli, dal piano montano alle vette. Abbastanza comune.<br />

1493 ALCH ILL Alchemilla illyrica Rothm.<br />

H ros ; Illirica ; PA,PM,PS ; S ; -<br />

Entità illirica, conosciuta fino ad ora solo per le Alpi Giulie, i monti <strong>della</strong> Dalmazia e <strong>della</strong> Carinzia meridionale<br />

(il typus, proveniente dai Fünf Spitzen presso Raibl, in Slovenia, è andato perduto). Nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale è<br />

presente sui M.ti Ernici, sui M.ti Simbruini e sulla <strong>Laga</strong> (TONDI, 1993), ma probabilmente è più diffusa, perchè<br />

facilmente confusa con A. colorata Buser e A. glaucescens Wallr. S. FRÖHNER (1990) considera questa specie<br />

sinonimo di A. colorata Buser, ma, per quanto ho potuto osservare, in <strong>Appennino</strong> le due entità sembrano<br />

chiaramente distinte. Tuttavia, mancando i tipi di riferimento ed essendo piuttosto scarno il protologo<br />

(ROTHMALER, 1962, p. 227), non è da escludere che le piante appenniniche possano costituire stirpe<br />

autonoma.<br />

1497 ALCH MON Alchemilla monticola Opiz.<br />

H ros ; Eurasiatica ; PM ; N ; -<br />

Alchemilla vulgaris var. sylvestris Asch. et Gr.<br />

Alchemilla pastoralis Buser<br />

In Italia è comune sulle Alpi e nell‘<strong>Appennino</strong> Settentrionale, più rara e localizzata nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Nel<br />

Lazio è presente al Terminillo (Rio Fuggio, 1000-1200 m, 31.VI/2.VII.1993, leg. Campo, Santangelo e Strumia<br />

[ANZALONE et al., 1994]), alla Duchessa (STEINBERG, 1952 sub A. silvestris Schm.), sui M.ti Ernici (M.<br />

Viglio [ABBATE, 1894 sub A. vulgaris L. var. silvestris Burn.] e M. Monna-Campo Catino, VI.1988, leg.<br />

Macedone, HA), sui M.ti Simbruini (M. Autore [CUFODONTIS, 1939 sub A. silvestris Schm.]), sui M.ti <strong>della</strong><br />

Meta (Forca d‘Acero e M. Meta [FALQUI, 1899 sub. A. vulgaris L.]).<br />

Pascoli subalpini ricchi di nitrati, sui versanti meno acclivi; piuttosto comune<br />

1499 >ALCH STI Alchemilla strigosula Buser<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PM ; = ; -<br />

Ventaglina


44<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Interessante entità alpino-pirenaica e S-Europea, diffusa dai Pirenei all‘Alta Slovenia. In Italia è comune su tutto<br />

l‘arco alpino, mentre diventa rarissima e localizzata sull‘<strong>Appennino</strong>, dove è presente solo nel Reggiano al M.<br />

Ventasso, nel Reatino al Terminillo (Rio Fuggio, 1000-1200 m, 30.VI/2.VII.1993, leg. Campo, Santangelo e<br />

Strumia [ANZALONE et al., 1994]) e alla Majella (pascoli <strong>della</strong> Majelletta, 2000 m, 20.VI.1972, leg. Tammaro,<br />

AQUI). Sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> è specie rarissima <strong>dei</strong> pascoli asciutti del piano montano (Poo violaceae-Nardetum<br />

PEDROTTI 1981 e Brachypodio-Nardetum PIGNATTI 1976).<br />

M. L‘Inversaturo, 1500 m, 7.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1500 >ALCH SCR Alchemilla subcrenata Buser<br />

H ros ; Eurasiatica ; PM ; = ; -<br />

Ventaglina<br />

Entità N e C Europea, con areale che si estende a S fino all‘Italia e alla Bugaria sud-occidentale. Nella nostra<br />

penisola è comune in tutto l‘arco alpino, mentre diviene rarissima nell‘<strong>Appennino</strong> Centro-Settentrionale. E‘<br />

segnalata, infatti, solo per il Reggiano (M. Ventasso e Sega di Civago); tuttavia, raccolte personali e l‘analisi<br />

degli exsiccata in RO permettono di estendere l‘areale appenninico <strong>della</strong> specie alle Marche (M. Catria),<br />

all‘Abruzzo (P.N.A. e M. Sirente) e al Lazio. In questa regione, oltre alle stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, A. subcrenata è<br />

presente al Terminillo (Rio Fuggio, 1000-1200 m, 30.VI/2.VII.1993, leg. Campo, Santangelo e Strumia<br />

[ANZALONE et al., 1994]) e alla Valle di Canneto, nel P.N.A. (MINUTILLO, 1994). Sulla base di un‘antico<br />

reperto, la specie era presente fino ad un secolo fa anche sui M.ti Simbruini (M. Livata, 1000-1500 m,<br />

10.VIII.1897, leg. E.Chiovenda e A.Pappi, HR n. 17423), ma recenti ricerche non confermano questo dato.<br />

Pascoli montani e subalpini, ricchi di nitrati, e radure in faggeta; non rara.<br />

1505 ! ALCH COM Alchemilla cfr. compta Buser<br />

H ros ; Subendemica ; PM ; = ; -<br />

Ventaglina<br />

E‘ un endemismo sudalpino, diffuso dalla Svizzera meridionale al Tirolo <strong>centrale</strong>. In Italia la specie è indicata<br />

unicamente per l‘arco alpino, dal Cadore al Bormiese (PIGNATTI, Fl.It., 1: 596, 1982). Data l‘estrema<br />

disgiunzione <strong>della</strong> stazione appenninica rispetto all‘areale principale, ho preferito riportare il binomio specifico<br />

con dubbio; tuttavia non ho incontrato particolari difficoltà nella determinazione <strong>dei</strong> campioni (ROTHMALER,<br />

1962; WALTHER e PAWLOWSKI in TUTIN et al., 1964-80; HESS, LANDOLT e HIRZEL, 1970;<br />

PIGNATTI, l.c.; FRÖHNER, 1990) e anche le condizioni ecologiche <strong>della</strong> stazione rispecchiano le esigenze<br />

<strong>della</strong> specie, pascoli alpini da umidi a secchi, prati acquitrinosi, su suoli moderatamente secchi fino a impregnati<br />

d‘acqua, per lo più ricchi di calcare, humificati, più o meno ricchi di nitrati.<br />

1507 ALCH UND Alchemilla undulata Buser<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PM,PA ; = ; +<br />

E‘ entità a baricentro alpino, che in <strong>Appennino</strong> risulta piuttosto rara e localizzata. Oltre alle stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong><br />

(TONDI, 1992), per il Lazio non si hanno segnalazioni in bibliografia: tuttavia, dall‘esame degli specimina visa,<br />

la specie risulta presente anche al Terminillo (estate 1992, Herb. Picarella), sui M.ti <strong>della</strong> Duchessa (1976, leg.<br />

Anzalone, HA), e sui M.ti Simbruini (Filettino, 12.VIII.1856, leg. Rolli, Herb. Rolli in HR n. 17425 p.p.; sopra<br />

Vallepietra, leg. Anzalone, HA).<br />

Cima Lepri, 2250 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1516 >ALCH GAB Alchemilla glabra Neygenf<br />

H ros ; Eurasiatica ; PM ; = ; -<br />

Alchemilla alpestris Auct.<br />

Comune sulle Alpi e nell‘<strong>Appennino</strong> Settentrionale, questa specie è più rara e localizzata nell‘<strong>Appennino</strong><br />

Centrale. Fatta eccezione per le stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, per il Lazio non si hanno altre indicazioni bibliografiche;<br />

tuttavia, l‘analisi <strong>dei</strong> campioni in RO permette di ampliare la distribuzione al Terminillo (Sella di Leonessa,<br />

2000 m, 18.VII.1992, leg. Anzalone, HA), ai M.ti Simbruini (M. Autore, 1987, leg. Pignatti, HA) e ai M.ti <strong>della</strong><br />

Meta, al limite meridionale dell‘areale (M. Meta, VIII.1988, leg. Martelloni, HR n.17421).<br />

Radure fresche del piano montano, presso sorgenti o ruscelli: piuttosto comune.<br />

1518 ALCH COR Alchemilla coriacea Buser<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; PM,UP,US ; = ; +<br />

Alchemilla vulgaris L. subsp. coriacea (Buser) Sch. u. K.<br />

Entità ad areale frammentato (baricentro occidentale), diffusa dalla Spagna all‘Austria. In Italia è presente nelle<br />

Alpi Piemontesi, sulle Dolomiti e, molto rara, nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Oltre alle località <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (Macchie<br />

Piane, Agro Nero, F.so di Selva Grande), la specie sarebbe presente nel Lazio solo sui M.ti Simbruini (VERI,<br />

1988, da bibliografia), dove però non è stata rinvenuta da quasi un secolo, e sulle Mainarde.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

45<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Nei prati umidi,presso sorgenti e ruscelli e nelle radure <strong>della</strong> faggeta:non rara.<br />

1522 # >ALCH STA Alchemilla straminea Buser<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; PM,PA ; = ; +<br />

In Italia questa specie è diffusa, con ampie lacune, dalle Alpi Marittime alle Dolomiti; le stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong><br />

rappresentano l‘unica indicazione certa per l‘<strong>Appennino</strong>. Forma popolamenti, anche piuttosto estesi, nelle radure<br />

<strong>della</strong> faggeta e nei pascoli secondari del piano montano (TONDI, 1993).<br />

M. L‘Inversaturo, 1500 m, 7.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 24.VI.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

1525 # ALCH FAL Alchemilla fallax Buser<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; EN,PA ; S ; +<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2100 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1527 # ALCH INC Alchemilla incisa Buser<br />

H ros ; Orofita C- e S-Europea ; PM,UP ; = ; -<br />

Ventaglina<br />

L‘areale di questa entità si estende dalla Francia orientale (Giura e Vosgi) alle Catene Alpina e Appenninica, fino<br />

ai Carpazi. Sull‘<strong>Appennino</strong> è presente solo al M. Uccelliera (PT) e sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, dove raggiunge il limite<br />

meridionale <strong>della</strong> sua distribuzione (TONDI, 1993). E‘ specie igrofila delle radure di faggeta ma, non di rado, la<br />

si può osservare anche nei pascoli montani, limitatamente però ai canali di impluvio o ai limiti del bosco.<br />

F.so di Selva Grande, 1500 m, 8.VI.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1600 m, 12.VI.1993, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

294 APHANESZ Aphanes<br />

1529 APHA ARV Aphanes arvensis L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PC,PI ; S ; -<br />

Alchemilla arvensis Scop.<br />

Ventaglina <strong>dei</strong> campi<br />

295 PYRUS Z Pyrus<br />

1533 PYRU PYR Pyrus pyraster Burgsd.<br />

P scap ; Eurasiatica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Pyrus communis var. achras (Gaertn.) Wallr.<br />

Pero selvatico<br />

296 MALUS Z Malus<br />

1538 MALU SYL Malus sylvestris Miller<br />

P scap ; C-Europeo-Caucasica ; BQ ; S ; -<br />

Malus acerba Mérat<br />

Pyrus malus L. var. sylvestris Auct.<br />

Melo selvatico<br />

297 SORBUS Z Sorbus<br />

1540 SORB DOM Sorbus domestica L.<br />

P scap ; Euri-Mediterranea ; BM,BQ ; = ; -<br />

Pyrus sorbus Gaertn.<br />

Pyrus domestica Ehrh.<br />

Sorbolo<br />

Sorbo comune<br />

1541 SORB AUC Sorbus aucuparia L.<br />

P scap ; Europea ; BF ; S ; -<br />

Sorbo degli uccellatori


46<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1542 SORB TOR Sorbus torminalis (L.) Crantz<br />

P caesp ; Paleotemperata ; BQ ; = ; -<br />

Pyrus torminalis Ehrh.<br />

Crataegus torminalis L.<br />

Ciavardello<br />

Sorbo torminale<br />

Baccarello<br />

1544 SORB ARI Sorbus aria (L.) Crantz<br />

P caesp ; Paleotemperata ; BQ,BF ; = ; -<br />

Pyrus aria Ehrh.<br />

Crataegus aria L.<br />

Rialto<br />

Sorbo montano<br />

Farinaccio<br />

298 AMELANCZ Amelanchier<br />

1547 AMEL OVA Amelanchier ovalis Medicus<br />

a AM OV.OV ovalis<br />

P caesp ; Mediterraneo-Montana ; AT,PS,M,R ; C ; -<br />

Aronia rotundifolia Pers.<br />

Amelanchier vulgaris Moench<br />

Pero corvino<br />

299 COTONEAZ Cotoneaster<br />

1548 COTO NEB Cotoneaster nebrodensis (Guss.) Koch<br />

NP ; S-Europeo-Pontica ; BQ,PS,R ; = ; -<br />

Cotoneaster tomentosus Lindley<br />

Cotognastro bianco<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 27.VIII.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

302 CRATAEGZ Crataegus<br />

1552 CRAT OXY Crataegus oxyacantha L.<br />

P caesp ; C-Europeo-Subatlantica ; BQ,AT ; = ; -<br />

Crataegus oxyacanthoides Thuil.<br />

Crataegus laevigata (Poiret) DC.<br />

Biancospino selvatico<br />

1554 CRAT MON Crataegus monogyna Jacq.<br />

P caesp ; Paleotemperata ; BQ,AT ; C ; -<br />

Azaruolo selvatico<br />

Biancospino comune<br />

303 PRUNUS Z Prunus<br />

1562 >PRUN CRF Prunus cerasifera Ehrh.<br />

P caesp ; W-Asiatico-Pontica ; PC,AT,BM ; = ; -<br />

Pyrus myrobalana (L.) Loisel<br />

Mirabolano<br />

Ciliegio-susino<br />

Inselvatichito.<br />

1563 PRUN SPI Prunus spinosa L.<br />

P caesp ; Europeo-Caucasica ; AT,PI ; = ; -<br />

Vegro<br />

Pruno selvatico<br />

Prugnolo


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

47<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

1568 PRUN AVI Prunus avium L.<br />

P scap ; Pontica ; BQ ; S ; -<br />

Cerasus avium Moench<br />

Ciliegio<br />

1570 PRUN MAH Prunus mahaleb L.<br />

P caesp ; S-Europeo-Pontica ; BQ,BM ; = ; -<br />

Cerasus mahaleb Miller<br />

Ciliegio canino<br />

68 LEGUMINX LEGUMINOSAE<br />

308 LABURNUZ Laburnum<br />

1577 LABU ANA Laburnum anagyroides Medicus<br />

P scap ; S-Europea ; BQ,BF ; = ; -<br />

Cytisus laburnum L.<br />

Laburnum vulgare Presl<br />

Cantamaggio<br />

Maggiociondolo comune<br />

Avorniello<br />

CYTISOPZ Cytisophyllum<br />

1582 CYTI SES Cytisophyllum sessilifolium (L.) O.F. Lang (*)<br />

P caesp ; SW-Europea ; AT,BQ,BF,PI ; = ; -<br />

Cytisus sessilifolius L.<br />

Citiso a foglie sessili<br />

311 CYTISOPZ CYTISUS<br />

1588 CYTI SCO Cytisus scoparius (L.) Link<br />

P caesp ; Europea (Subatlantica) ; AT,BQ,PI ; S ; -<br />

Sarothamnus scoparius Wimmer<br />

Citiso scopario<br />

Ginestra <strong>dei</strong> carbonai<br />

312 CHAMAECZ Chamaecytisus<br />

1589 CHAM SPI Chamaecytisus spinescens (Presl) Rothm.<br />

Ch suffr ; Subendemica Italo-Dalmatica (Anfiadriatica) ; PS ; C ; -<br />

Cytisus spinescens Presl<br />

Cytisus subspinescens Briq.<br />

Citiso spinoso<br />

1591 CHAM TRI Chamaecytisus triflorus (Lam.) Skalická (*)<br />

Ch suffr ; Eurosiberiana ; AT,BQ ; S ; -<br />

Cytisus hirsutus L.<br />

Chamaecytisus hirsutus (L.) Link subsp. hirsutus<br />

Citiso peloso<br />

314 GENISTAZ Genista<br />

1594 GENI TIN Genista tinctoria L.<br />

a GE TI.TI tinctoria<br />

Ch suffr ; Eurasiatica ; BQ,BF,AT ; S ; -<br />

Genista anxantica Ten.<br />

Genista elata Wenderoth


48<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Genista vergata Willd.<br />

Ginestra minore<br />

1612 # GENI SAG Genista sagittalis L.<br />

GE SA.SA sagittalis (*)<br />

Ch suffr ; C- e S-Europea ; PM,AT ; S ; -<br />

Genistella sagittale Gams<br />

Chamaespartium sagittale (L.) P. Gibbs<br />

Ginestra alata<br />

Sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> sono localizzate le uniche stazioni <strong>della</strong> specie nel Lazio (TONDI, 1992). M. L‘Inversaturo,<br />

ca. 1500 m, 28.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); strada per Macchie Piane, ca. 1500 m, 28.VIII.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi e HA).<br />

317 SPARTIUZ Spartium<br />

1614 SPAR JUN Spartium junceum L.<br />

P caesp ; Euri-Mediterranea ; AT ; = ; -<br />

Ginestra odorosa<br />

Ginestra comune<br />

322 ROBINIAZ Robinia<br />

1623 ROBI PSE Robinia pseudoacacia L.<br />

P caesp ; N-Americana (spontaneizzata) ; BQ,PI,AT ; = ; -<br />

Gaggia<br />

Robinia<br />

Acacia<br />

324 COLUTEAZ Colutea<br />

1625 COLU ARB Colutea arborescens L.<br />

CO AR.AR arborescens<br />

P caesp ; Euri-Mediterranea (Subpontica) ; PI ; = ; -<br />

Vesicaria<br />

325 ASTRAGAZ Astragalus<br />

1639 ASTR DEP Astragalus depressus L.<br />

H ros ; Orofita S-Europeo-Pontica ; PM,PS ; C ; -<br />

Astragalus bonannii Presl<br />

Astragalus leucophaeus Sm.<br />

Astragalo depresso<br />

1641 ASTR GLY Astragalus glycyphyllos L.<br />

H rept ; Europeo-S-Siberiana ; BQ,AT,PI ; = ; -<br />

Astragalo falsa-liquerizia<br />

1648 ASTR SIR Astragalus sirinicus Ten.<br />

Ch frut ; C-Mediterraneo-Montana ; PS,PM ; = ; +<br />

Astragalo del M. Sirino<br />

cfr. TONDI, 1992. Alcuni esemplari raccolti sulla <strong>Laga</strong>, in stazioni ventose d‘alta quota, presentano spine<br />

alquanto patenti, corolla bianco-giallastra con carena soffusa di violetto e vessillo non più lungo di 12 mm.<br />

Questo habitus non corrisponde alla descrizione riportata in Flora d‘Italia (PIGNATTI, 1: 659, 1982), nè ho<br />

potuto riscontrarlo negli exsiccata esaminati in RO.<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1350 m, 30.IV.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Capricchia, al F.so di Valle Conca,<br />

1380 m, 9.V/6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1649 ASTR SEM Astragalus sempervirens Lam.<br />

c AS SE.GU gussonei Pign.<br />

Ch frut ; N-Mediterraneo-Montana ; PS,R ; C ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

49<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Astragalus aristatus L‘Hér.<br />

Astragalo spinoso<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, 1900-2000 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Capricchia, al F.so di Valle Conca, ca. 1350<br />

m, 6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1655 ASTR MON Astragalus monspessulanus L.<br />

a AS MO.MO monspessulanus<br />

H scap ; Euri-Mediterranea (baricentro W) ; PS ; P ; -<br />

Astragalo rosato<br />

326 OXYTROPZ Oxytropis<br />

1663 OXYT CAM Oxytropis campestris (L.) DC.<br />

OX CA.CA campestris<br />

H scap ; Orofita C- e S-Europea ; PA,PM ; = ; -<br />

Astragalo villoso<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, 2000 m, VII.1986, leg.Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2440 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi).<br />

1666 # OXYT PIL Oxytropis pilosa (L.) DC.<br />

Ch suffr ; Europeo-W-Asiatica ; PS,PM ; = ; -<br />

Astragalo peloso<br />

Nella <strong>Laga</strong> sono localizzate le uniche stazioni <strong>della</strong> specie nel Lazio (TONDI, 1992). Alcuni esemplari, per le<br />

dimensioni (piante di circa 15-20 cm), le stipole triangolari a base allargata e la presenza di peli scuri su calice e<br />

stipole, si avvicinano all‘endemica O. caputoi Moraldo et La Valva. Anche per questa entità si tratterebbe <strong>della</strong><br />

prima segnalazione per la regione e le stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> rappresenterebbero il limite settentrionale dell‘areale.<br />

Considerata l‘elevata variabilità di O. Pilosa per i suddetti caratteri, resta il dubbio sulla reale validità<br />

sistematica dell‘endemismo centro-appenninico.<br />

M.Doro, ca. 1400 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 1750 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi); F.so di Selva Grande, presso Colle del Vento, 1450 m, 26.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

335 VICIA Z Vicia<br />

1684 VICI PIS Vicia pisiformis L.<br />

H scap ; C-Europeo-Caucasica ; BF ; S ; -<br />

Veccia pisellina<br />

Questa rara leguminosa nemorale presenta in Italia un areale piuttosto frammentato, con due distretti principali e<br />

disgiunti: un settore alpino, esteso dal Vicentino alla Val di Susa, ed uno centro-appenninico occidentale,<br />

limitato ai boschi acidofili del Lazio. Altre stazioni sono segnalate per il Mantovano, il Monferrato, a Godiasco<br />

presso Voghera, e a Polenta nel Cesenate (PIGNATTI, Fl.It., 1: 674, 1982). La sua presenza sui Colli Albani, nei<br />

dintorni di Rocca Priora e S. Cesareo, era nota da tempo<br />

(ANZALONE, 1962; specimina visa in HA); recentemente, è stata osservata anche sui M.ti Cimini (a N del Lago<br />

di Vico e presso S. Martino al Cimino), ai margini di cerreta e di faggeta mista (BLASI et alii, 1986;<br />

SCOPPOLA, 1994, in stampa). La stazione <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, in faggeta, eleva il limite altitudinale <strong>della</strong> specie di quasi<br />

400 m (cfr. PIGNATTI, l.c.).<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1690 VICI CRA Vicia cracca L.<br />

VI CR.CR cracca<br />

H scap ; Eurasiatica div. Circumboreale ; PI ; = ; -<br />

Veccia montanina<br />

1702 VICI HIR Vicia hirsuta (L.) S.F. Gray<br />

T scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Ervum terronii Ten.<br />

Ervum hirsutum L.<br />

Veccia tentennina


50<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1711 VICI PAN Vicia pannonica Crantz<br />

b VI PA.ST striata (Bieb.) Nyman<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Vicia purpurascens DC.<br />

Veccia ungherese<br />

Strada per Macchie Piane, 1350-1400 m, 9.V. e 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1712 VICI SAT Vicia sativa L.<br />

a VI SA.SA sativa<br />

T scap ; Mediterraneo-Turaniana div. Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Vicia sativa subsp. obovata Gaudin<br />

Veccia dolce<br />

1712 VICI SAT Vicia sativa L.<br />

d VI SA.NI nigra (L.) Ehrh. (*)<br />

T scap ; Mediterraneo-Turaniana div. Subcosmopolita ; PC,PI ; = ; -<br />

Vicia lughanensis Schleicher<br />

Vicia segetalis Thuill.<br />

Vicia sativa L. subsp. segetalis (Thuill.) Gaudin<br />

Veccia dolce<br />

Questa sottospecie non è riportata nel <strong>Prodromo</strong> di B. Anzalone (1984) ma solo per una svista, essendo assai<br />

comune e ben nota in tutta la regione.<br />

1720 VICI BIT Vicia bithynica (L.) L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Veccia dentellata<br />

337 LATHYRUZ Lathyrus<br />

1726 LATH VER Lathyrus vernus (L.) Bernh.<br />

a LA VE.VE vernus<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Orobus vernus L.<br />

Cicerchia primaticcia<br />

1727 LATH VEN Lathyrus venetus (Miller) Wohlf.<br />

G rhiz ; Pontica ; BQ ; = ; -<br />

Lathyrus variegatus (Ten.) G.et G.<br />

Orobus venetus Miller<br />

Orobus variegatus Ten.<br />

Cicerchia veneta<br />

1735 LATH PRA Lathyrus pratensis L.<br />

H scap ; Paleotemperata ; AT,PI,E ; = ; -<br />

Erba galletta<br />

Cicerchia <strong>dei</strong> prati<br />

1740 LATH SYL Lathyrus sylvestris L.<br />

H scand ; Europeo-Caucasica ; PS ; = ; -<br />

Cicerchione<br />

Cicerchia silvestre<br />

1756 LATH CLY Lathyrus clymenum L.<br />

T scap ; Steno-Mediterranea ; PI,BQ,AT ; = ; -<br />

Lathyrus tenuifolius Desf.<br />

Cicerchia porporina<br />

1759 LATH NIS Lathyrus nissolia L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Cicerchia semplice


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

51<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

F.so di Selva Grande, 1150 m, VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, al S.Cuore, ca. 1250 m, VI.1988, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

339 ONONIS Z Ononis<br />

1778 ONON SPI Ononis spinosa L.<br />

a ON SP.SP spinosa<br />

Ch suffr ; Euri-Mediterranea ; AT,PS ; = ; -<br />

Ononis arvensis Auct.<br />

Bonaga arrestabue<br />

Ononide spinosa<br />

340 MELILOTZ Melilotus<br />

1789 >MELI AUS Melilotus altissima Thuill.<br />

G rhiz ; Eurosiberiana ; UG,BR ; = ; -<br />

Melilotus macrorrhiza (W. et K.) Pers.<br />

Meliloto altissimo<br />

F. Tronto, ca. 1200 m, 8.IX.1990, leg. Plini (Herb. Tondi).<br />

1790 MELI ALB Melilotus alba Medicus<br />

T scap ; Eurasiatica div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Meliloto bianco<br />

1791 >MELI OFI Melilotus officinalis (L.) Lam.<br />

H bienn ; Eurasiatica div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Melilotus arvensis Wallr.<br />

Melilotus petitpierreana Willd.<br />

Meliloto comune<br />

342 MEDICAGZ Medicago<br />

1806 MEDI LUP Medicago lupulina L.<br />

ME LU.CF cfr. var. cupaniana (Guss.) Boiss.<br />

T scap ; Paleotemperata ; PI ; = ; -<br />

Medicago cupaniana Guss.<br />

Erba medica lupulina<br />

1808 MEDI SAT Medicago sativa L.<br />

a ME SA.SA sativa<br />

H scap ; Eurasiatica ; PF,PC ; = ; -<br />

Medicago media Pers.<br />

Medicago varia Martyn<br />

Medica<br />

Erba medica<br />

Erba spagna<br />

1835 MEDI MIN Medicago minima (L.) Bartal.<br />

a ME MI.MI minima<br />

T scap ; Euri-Mediterraneo-C-Asiatica (Steppica) ; PI,PS ; C ; -<br />

Medicago minima var. calabra N. Terr.<br />

Medicago minima var. vulgaris Urba<br />

Erba medica minima<br />

343 TRIFOLIZ Trifolium<br />

1839 TRIF MON Trifolium montanum L.<br />

a TR MO.MO montanum<br />

H scap ; S-Europeo-Pontica ; PM,PS ; C ; -<br />

Trifoglio montano


52<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

M. Doro, 1500 m, 10.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1840 TRIF REP Trifolium repens L.<br />

a TR RE.RE repens<br />

H rept ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PM,PF,PI ; = ; -<br />

Trifoglio bianco<br />

Trifoglio ladino<br />

1842 TRIF THA Trifolium thalii Vill.<br />

H caesp ; Orofita SW-Europea ; PA,EN ; S ; +<br />

Trifoglio di Thal<br />

M. Gorzano, 2450 m, 20.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2360 m, 10.VIII.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

1859 TRIF BAD Trifolium badium Schreber<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM,PA ; = ; -<br />

Trifoglio bruno<br />

M. Doro, 1500 m, VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1860 # TRIF SPA Trifolium spadiceum L.<br />

T scap ; Europea (Circumboreale-Europea) ; UT,UA ; S ; +<br />

Trifoglio spadiceo<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1865 TRIF CAM Trifolium campestre Schreber<br />

T scap ; W-Paleotemperata ; PI,PS ; = ; -<br />

Trifolium agrarium Auct. Fl. Ital. non L.<br />

Trifolium procumbens L. nomen ambig.<br />

Trifoglio campestre<br />

1878 TRIF INC Trifolium incarnatum L.<br />

b TR IN.MO molinerii (Hornem.) Syme<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PI ; S ; -<br />

Trifolium stramineum Presl<br />

Trifolium molinerii Balbis<br />

Trifoglio incarnato<br />

1879 TRIF PRA Trifolium pratense L.<br />

a TR PR.PR pratense<br />

H scap ; Eurosiberiana div. Subcosmopolita ; PI,PM,PF ; = ; -<br />

Trifoglio rosso<br />

Trifoglio pratense<br />

Trifoglio violetto<br />

1879 TRIF PRA Trifolium pratense L.<br />

c TR PR.SE semipurpureum (Strobl.) Pign.<br />

H scap ; Eurosiberiana div. Subcosmopolita ; PM,PA ; = ; -<br />

Trifolium pratense var. silanum Fiori<br />

Trifolium pratense var. semipurpureum Strobl.<br />

Trifolium pratense var. flavicans Guss. non Ser.<br />

Trifoglio rosso<br />

Trifoglio pratense<br />

Trifoglio violetto<br />

1887 TRIF MED Trifolium medium L.<br />

G rhiz ; W-Eurasiatica ; PM,PF,BM ; = ; -<br />

Trifoglio medio<br />

1889 TRIF ALP Trifolium alpestre L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

53<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; PI,BQ,AT,PM ; = ; -<br />

Trifoglio alpestre<br />

Pizzo di Sevo, 1800 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, ca. 1600 m, 2.VII.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); M. Doro, 1500 m, 4.VII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1891 TRIF ANG Trifolium angustifolium L.<br />

a TR AN.AN angustifolium<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PM ; S ; -<br />

Trifoglio angustifoglio<br />

1893 TRIF OCH Trifolium ochroleucum Hudson<br />

H rept ; Pontico-Euri-Mediterranea ; PI,PS,PM ; = ; -<br />

Trifoglio bianco-giallo<br />

1900 TRIF SQU Trifolium squarrosum L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Trifolium panormitanum Presl<br />

Trifoglio squarroso<br />

Colle S. Giovanni, 1450 m, 13.VI.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

344 DORYCNIZ Dorycnium<br />

1905 DORY HER Dorycnium herbaceum Vill. (*)<br />

Ch suffr ; S-Europeo-Pontica ; PS,PM ; S ; -<br />

Dorycnium pentaphyllum Scop. subsp. herbaceum (Vill.) Rouy<br />

Trifoglino legnoso<br />

345 LOTUS Z Lotus<br />

1908 LOTU COR Lotus corniculatus L.<br />

H scap ; Paleotemperata div. Cosmopolita ; PS,PM,PF ; = ; -<br />

Lotus corniculatus var. genuinus Pospikal<br />

Lotus corniculatus var. arvensis Pers.<br />

Lotus corniculatus var. vulgaris Koch<br />

Ginestrino comune<br />

1909 LOTU ALP Lotus alpinus (DC.) Schleicher<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PA ; = ; +<br />

Ginestrino alpino<br />

Specie piuttosto rara nell‘Italia appenninica ed insulare (PIGNATTI, Fl. It. 1: 745, 1982; FOGGI e RICCERI,<br />

1989). E’ stata raccolta anche sui M.ti <strong>della</strong> Duchessa (STEINBERG, 1952; exsiccata in FI, sub. Lotus<br />

corniculatus L. var. alpinus [Schleicher] Fiori).<br />

Pizzo di Sevo vicino a Macera <strong>della</strong> Morte, 12.VII.1856, leg. Parlatore, sub. Lotus corniculatus (FI); Cima <strong>della</strong><br />

Laghetta, 2250 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2430 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi); idem, 2400 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, ca. 1500 m, 8.VI.1992,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

349 ANTHYLLZ Anthyllis<br />

1932 ANTH VUL Anthyllis vulneraria L.<br />

a AN VU.MA maura (Beck) Lindb.<br />

H scap ; SW-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Anthyllis maura Beck<br />

Vulneraria comune<br />

1932 ANTH VUL Anthyllis vulneraria L.<br />

b AN VU.RU rubri<strong>flora</strong> (DC.) Arcangeli (*)<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PI ; = ; -<br />

Anthyllis dillenii Auct. P. P. non Schultes<br />

Anthyllis spruneri (Boiss) Beck


54<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Anthyllis vulneraria L. subsp. praepropera (A. Kerner) Bornm.<br />

Vulneraria comune<br />

1932 ! ANTH VUL Anthyllis vulneraria L.<br />

c AN VU.CF cfr. x adriatica Beck<br />

H scap ; Illirica ; PS,PI ; = ; -<br />

Anthyllis dillenii Auct. P. P.<br />

Vulneraria comune<br />

La reale presenza di questo taxon sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> è dubbia: F. CONTI (1987) afferma di averla osservata<br />

anche al Bosco Martese nel versante teramano. Anche gli esemplari che ho raccolto si avvicinano, non senza<br />

forzature, alla descrizione riportata da S. PIGNATTI (Fl.It. 1: 752, 1982), mentre non sono affatto inquadrabili<br />

secondo Flora Europaea (TUTIN et alii, 1964-80). E‘ probabile che vadano riferiti piuttosto alla subsp.<br />

weldeniana (Rchb.) Cullen, sebbene presentino caratteristiche del tutto peculiari: capolino generalmente unico,<br />

corolla ± arrossata, calice di 10-11 cm con peli appressati bianchi e lucidi, fusto di 20-40 cm irsuto per peli<br />

patenti negli internodi inferiori, foglie cauline 1-3, quelle inferiori con 1 segmento apicale molto più grande <strong>dei</strong><br />

laterali (che talvolta sono del tutto assenti).<br />

M. Doro, ca. 1400 m, 11.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, 1250-1300 m, 13.VI.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); strada per Macchie Piane, ca. 1400 m, 11.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1932 ANTH VUL Anthyllis vulneraria L.<br />

j AN VU.PU pulchella (Vis.) Bornm.<br />

H scap ; SE-Europea ; PA,PM ; = ; -<br />

Vulneraria comune<br />

1932 ANTH VUL Anthyllis vulneraria L.<br />

k AN VU.VU vulnerarioides (All.) Arcangeli<br />

H scap ; Orofita SW-Europea ; PA,PS ; C ; -<br />

Vulneraria<br />

Pizzo di Sevo, ca. 1850 m, 29.V.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

351 CORONILZ Coronilla<br />

1937 CORO EME Coronilla emerus L.<br />

a CO EM.EM emerus<br />

NP ; Subatlantica ; AT,BQ ; = ; -<br />

Hippocrepis emerus (L.) Lassen subsp. emerus (*)<br />

Dondolino<br />

Cornetta dondolina<br />

1938 CORO VAL Coronilla valentina L.<br />

CO VA.VA valentina<br />

NP ; SW-Mediterranea ; R,S ; C ; -<br />

Cornetta di Valenza<br />

1940 CORO MIN Coronilla minima L.<br />

Ch suffr ; W-Mediterranea ; PM,PS ; C ; -<br />

Cornetta minima<br />

1943 CORO VAR Coronilla varia L.<br />

H scap ; SE-Europea div. Circumboreale ; PS,PM,PI ; = ; -<br />

Securigera varia (L.) Lassen (*)<br />

Vecciarini<br />

Cornetta ginestrina<br />

1945 CORO SCO Coronilla scorpioides (L.) Koch<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Canterella<br />

Cornetta coda-di-scorpione<br />

Pié di Corvo


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

55<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

352 HIPPOCRZ Hippocrepis<br />

1948 HIPP COM Hippocrepis comosa L.<br />

H caesp ; C- e S-Europea ; PM,PS,PI ; C ; -<br />

Sferracavallo comune<br />

355 ONOBRYCZ Onobrychis<br />

1962 ONOB MON Onobrychis montana DC.<br />

ON MO.MO montana<br />

H scap ; Orofita Europeo-Caucasica ; PM,PS ; C ; -<br />

Lupinella montana<br />

1964 ONOB VIC Onobrychis viciifolia Scop.<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; PM,PA ; = ; -<br />

Onobrychis sativa Lam.<br />

Crocetta<br />

Lupinella comune<br />

Fieno-santo<br />

1965 ONOB CAP Onobrychis caput-galli (L.) Lam.<br />

T scap ; Steno-Mediterranea ; AT,PS ; = ; -<br />

Lupinella cresta di gallo<br />

69 OXALIDAX OXALIDACEAE<br />

356 OXALIS Z Oxalis<br />

1970 OXAL ACE Oxalis acetosella L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BF ; = ; -<br />

Acetosella <strong>dei</strong> boschi<br />

Strada per Macchie Piane, ca. 1500 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

70 GERANIAX GERANIACEAE<br />

357 GERANIUZ Geranium<br />

1977 GERA SYL Geranium sylvaticum L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PM,BF,N ; A ; -<br />

Geranio silvano<br />

Pizzo di Sevo, ca. 1800 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

1980 GERA NOD Geranium nodosum L.<br />

G rhiz ; N-Mediterraneo-Montana ; BF ; = ; +<br />

Geranio nodoso<br />

M. L‘Inversaturo, 1600 m, 12.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); strada per Macchie Piane, 1300 m,<br />

14.VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, ca. 1400 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1982 GERA REF Geranium reflexum L.<br />

G rhiz ; NE-Mediterraneo-Montana (Anfiadriatica) ; BF,PM ; = ; +<br />

Geranio a petali riflessi<br />

1983 GERA TUB Geranium tuberosum L.<br />

G rhiz ; S-Siberiano-S-Europea ; PM ; = ; -<br />

Geranio tuberoso<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima Le Serre, 1350 m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).


56<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1990 GERA PYR Geranium pyrenaicum Burm. fil.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PM,AT ; = ; -<br />

Geranio <strong>dei</strong> Pirenei<br />

1991 GERA ROT Geranium rotundifolium L.<br />

T scap ; Paleotemperata (Sinantropica) ; PI ; = ; -<br />

Geranio malvaccino<br />

1992 GERA MOL Geranium molle L.<br />

T scap ; Eurasiatica div. Subcosmopolita ; PI,PS ; = ; -<br />

Geranio volgare<br />

1995 GERA COL Geranium columbinum L.<br />

T scap ; Europeo-S-Siberiana (Substeppica) ; PI,PS ; = ; -<br />

Geranio colombino<br />

1996 GERA DIS Geranium dissectum L.<br />

T scap ; Eurasiatica div. Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Geranio sbran<strong>della</strong>to<br />

1997 GERA LUC Geranium lucidum L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; R,UF ; = ; -<br />

Geranio lucido<br />

1998 GERA ROB Geranium robertianum L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; R,PI,BQ,BR ; = ; -<br />

Geranio di S. Roberto<br />

358 ERODIUMZ Erodium<br />

2006 EROD MAL Erodium malacoides (L.) L‘Hér.<br />

T scap ; Mediterraneo-Macaronesica ; PI,PC,PS ; = ; -<br />

Becco di gru malvaceo<br />

2011 >EROD CIM Erodium ciconium (L.) L‘Hér.<br />

T scap ; Euri-Mediterraneo-Pontica ; PS,PI ; = ; -<br />

Becco di gru maggiore<br />

2013 EROD CIC Erodium cicutarium (L.) L‘Hér.<br />

T scap ; Subcosmopolita (Sinantropica) ; PI,PC ; = ; -<br />

Geranium cicutarium L.<br />

Cicutaria<br />

Becco di gru comune<br />

72 LINACEAX LINACEAE<br />

363 LINUM Z Linum<br />

2024 LINU ALP Linum alpinum Jacq.<br />

a LI AL.GR gracilius (Bertol.) Pign.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM ; = ; -<br />

Linum perenne L. var. alpinum Schiede<br />

Lino celeste<br />

M. Doro, ca. 1600 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, 1500 m, 13.VI.1989, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

2029 LINU BIE Linum bienne Miller<br />

H bienn ; Euri-Mediterraneo-Subatlantica ; PS ; = ; -<br />

Linum angustifolium Hudson


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

57<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Lino selvatico<br />

2031 LINU VIS Linum viscosum L.<br />

H scap ; Orofita S-Europea (baricentro occidentale) ; PM,PS ; = ; -<br />

Lino malvino<br />

2032 # LINU HIR Linum cfr. hirsutum L.<br />

H scap ; SE-Europeo-Pontico ; PS ; = ; +<br />

Lino irsuto<br />

In diverse occasioni, insieme ad esemplari tipici di L. viscosum L., ho anche osservato individui con peli<br />

ghiandolari nella sola infiorescenza; questo carattere e la colorazione <strong>dei</strong> petali debolmente azzurrina nel secco,<br />

sulla scorta delle indicazioni date in Flora d‘Italia (PIGNATTI, Fl.It. 2: 24, 1982), porterebbe a confermare la<br />

presenza <strong>della</strong> specie nella <strong>Laga</strong> (CONTI & PIRONE, 1986). Dal confronto d‘erbario con esemplari tipici<br />

provenienti dalle pianure steppiche dell‘Ungheria e <strong>della</strong> Romania (RO, in HG) emergono, tuttavia, differenze<br />

piuttosto evidenti nelle dimensioni e nel portamento generale delle piante, che appaiono decisamente più grandi e<br />

rigogliose delle mie.<br />

Strada per Macchie Piane, ca. 1300 m, 12.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1500 m, 28.VIII.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1400 m, 29.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2035 LINU TEN Linum tenuifolium L.<br />

Ch suffr ; Submediterraneo-Pontica ; PS,PM ; C ; -<br />

Lino montano<br />

2038 LINU CAT Linum catharticum l.<br />

T scap ; Euri-Mediterraneo-Europea ; PS,PM ; C ; -<br />

Lino purgativo<br />

73 EUPHORBX EUPHORBIACEAE<br />

367 MERCURIZ Mercurialis<br />

2046 MERC PER Mercurialis perennis L.<br />

G rhiz ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Mercorella bastarda<br />

370 EUPHORBZ Euphorbia<br />

2070 EUPH DUL Euphorbia dulcis L.<br />

b EU DU.PU purpurata (Thuill.) Rothm.<br />

G rhiz ; C-Europea ; PM,BQ,BF ; = ; -<br />

Euforbia bitorzoluta<br />

2070 EUPH DUL Euphorbia dulcis L.<br />

a EU DU.DU dulcis<br />

G rhiz ; C-Europea ; BM,BF ; = ; -<br />

Euphorbia bitorzoluta<br />

Viene confermata la presenza nel Lazio di questa rara sottospecie, nota finora solo per le faggete intorno al lago<br />

di Vico (BLASI et al., 1986).<br />

Strada per Sette Fonti, ca. 1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2107 EUPH CYP Euphorbia cyparissias L.<br />

H scap ; C-Europea ; PI,PS ; = ; -<br />

Euforbia cipressina<br />

2109 EUPH AMY Euphorbia amygdaloides L.<br />

a EU AM.AM amygdaloides<br />

Ch suffr ; C-Europeo-Caucasica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Euforbia delle faggete<br />

Nei lembi di faggeta termofila, lungo la strada per Macchie Piane (ca. 1400 m), ho raccolto alcuni esemplari con<br />

fusti piuttosto legnosi e subglabri e con involucri abbondantemente pelosi.


58<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

77 POLYGALX POLYGALACEAE<br />

377 POLYGALZ Polygala<br />

2128 POLY MAJ Polygala major Jacq.<br />

H scap ; E-Mediterraneo-Pontica ; PS,PM ; C ; -<br />

Poligala maggiore<br />

2133 POLY NIC Polygala nicaeensis Risso<br />

b PO NI.ME mediterranea Chodat<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PM ; = ; -<br />

Poligala di Nizza<br />

F.so di Selva Grande, sopra Capricchia, 1200 m, 6.V/7.VII.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni,<br />

1500 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2137 >POLY VUI Polygala vulgaris L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,PM ; S ; -<br />

Poligala comune<br />

2139 POLY ANG Polygala angelisii Ten.<br />

H scap ; SE-Europea ; PM,PA ; S ; -<br />

Polygala amara Auct. Fl. Ital. p.p.<br />

Poligala di De Angelis<br />

2142 POLY AMA Polygala amarella Crantz<br />

H ros ; Europea (Subatlantica) ; UG,UP ; = ; +<br />

Poligala amarognola<br />

La specie è da considerarsi molto rara nel Lazio, in quanto indicata finora solo per alcune località <strong>dei</strong> M.ti<br />

Simbruini (VERI, 1988) e sui M.ti Ernici, a Trisulti (PALOMBI, 1986); peraltro, l‘impossibità di visionare i<br />

relativi exsiccata non consente di confermare con certezza queste segnalazioni.<br />

F.Tronto, 1200 m, 30.IV.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

80 ACERACEX ACERACEAE<br />

383 ACER Z Acer<br />

2154 ACER PLA Acer platanoides L.<br />

P scap ; Europeo-Caucasica ; BF ; N ; +<br />

Acero riccio<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Radicinola, verso le sorgenti del F. Tronto, 1470 m, 10.X.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2156 ACER CAM Acer campestre L.<br />

P scap ; Europeo-Caucasica (Subpontica) ; BQ ; N ; -<br />

Chioppo<br />

Acero oppio<br />

Loppio<br />

2157 ACER PSE Acer pseudoplatanus L.<br />

P scap ; Europeo-Caucasica ; BF ; N ; +<br />

Acero fico<br />

Acero di monte<br />

2159 ACER OBT Acer obtusatum W. et K. ex Willd.<br />

AC OB.OB obtusatum<br />

P scap ; SE-Europea ; BQ,BF ; N ; -<br />

Acero d‘Ungheria


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

59<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

2160 ACER NEA Acer cfr. neapolitanum Ten.<br />

P scap ; Endemica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Acer obtusatum W. et Kit. ex Willd. subsp. neapolitanum (Ten.) Pax (*)<br />

Acero napoletano<br />

82 BALSAMIX BALSAMINACEAE<br />

385 IMPATIEZ Impatiens<br />

2164 IMPA NOL Impatiens noli-tangere L.<br />

T scap ; Eurasiatica ; BQ,BR ; N ; -<br />

Balsamina gialla<br />

83 AQUIFOLX AQUIFOLIACEAE<br />

386 ILEX Z Ilex<br />

2169 ILEX AQU Ilex aquifolium L.<br />

P caesp ; Submediterraneo-Subatlantica ; BF ; N ; +<br />

Agrifoglio<br />

84 CELASTRX CELASTRACEAE<br />

387 EUONYMUZ Euonymus<br />

2170 EUON EUR Euonymus europaeus L.<br />

P caesp ; Eurasiatica ; BQ,AT ; = ; -<br />

Corallini<br />

Fusaria comune<br />

Berretto da prete<br />

2171 EUON LAT Euonymus latifolius (L.) Miller<br />

P caesp ; Mediterraneo-Montana ; BF ; = ; -<br />

Fusaria maggiore<br />

87 RHAMNACX RHAMNACEAE<br />

390 PALIURUZ Paliurus<br />

2176 PALI SPI Paliurus spina-christi Miller<br />

P caesp ; SE-Europeo-Pontica ; PI ; = ; -<br />

Paliurus aculeatus Lam.<br />

Paliurus australis Gaertner<br />

Spino-gatto<br />

Marruca<br />

Cappellini<br />

Soldini<br />

392 RHAMNUSZ Rhamnus<br />

2184 RHAM ALP Rhamnus alpinus L.<br />

b RH AL.FA fallax (Boiss.) Maire et Ptmg.<br />

P caesp ; W-Mediterraneo-Montana ; BF,R ; S ; -<br />

Rhamnus carniolicus Kerner<br />

Ranno alpino<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1400 m, 29.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2184 RHAM ALP Rhamnus alpinus L.<br />

a RH AL.AL alpinus L.


60<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

P caesp ; W-Mediterraneo-Montana ; PS,R,M ; = ; -<br />

Ranno alpino<br />

2186 RHAM PUM Rhamnus pumilus Turra<br />

NP ; Orofita S-Europea ; R ; C ; -<br />

Ranno spaccasassi<br />

Colle S.Giovanni, ca. 1500 m, 15.VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1500 m, 8.VI.1992,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

393 FRANGULZ Frangula<br />

2187 FRAN ALN Frangula alnus Miller<br />

P caesp ; C-Europeo-Caucasica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Rhamnus frangula L.<br />

Alno nero<br />

Frangola comune<br />

89 TILIACEX TILIACEAE<br />

396 TILIA Z Tilia<br />

2194 TILI COR Tilia cordata Miller<br />

P scap ; Europeo-Caucasica (Subpontica) ; BQ ; = ; -<br />

Tilia sylvestris Desf.<br />

Tilia parvifolia Ehrh.<br />

Tiglio selvatico<br />

90 MALVACEX MALVACEAE<br />

398 MALVA Z Malva<br />

2198 MALV MOS Malva moschata L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PI,N ; = ; -<br />

Malva orsiniana Ten.<br />

Malva moscata<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1400 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2199 MALV SYL Malva sylvestris L.<br />

H scap ; Eurosiberiana div. Subcosmopolita ; PI,N ; = ; -<br />

Malva ambigua Guss.<br />

Malva mauritiana L.<br />

Malva selvatica<br />

400 ALTHAEAZ Althaea<br />

2215 ALTH CAN Althaea cannabina L.<br />

H scap ; S-Europeo-W-Asiatica (Subpontica) ; UG ; = ; -<br />

Althaea narbonensis Pourret<br />

Malva canapina<br />

Altea canapina<br />

91 THYMELAX THYMELAEACEAE<br />

406 DAPHNE Z Daphne<br />

2226 DAPH MEZ Daphne mezereum L.<br />

NP ; Eurosiberiana ; BF ; = ; -<br />

Camalea<br />

Dafne mezereo


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

61<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Pepe di monte<br />

2228 DAPH LAU Daphne laureola L.<br />

NP ; Submediterraneo-Subatlantica ; BF ; S ; -<br />

Pepe montano<br />

Dafne laurella<br />

Laureola<br />

2230 DAPH OLE Daphne oleoides Schreber<br />

Ch frut ; Orofita C-Asiatico-Mediterranea ; R,M,PS ; C ; -<br />

Daphne jasminea S. et S.<br />

Daphne glandulosa Bertol.<br />

Dafne spatolata<br />

93 VIOLACEX VIOLACEAE<br />

409 VIOLA Z Viola<br />

2243 VIOL ALB Viola alba Besser<br />

b VI AL.DE dehnhardtii (Ten.) W. Becker<br />

H ros ; Euri-Mediterranea ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Viola bianca<br />

2250 VIOL REI Viola reichenbachiana Jordan ex Boreau<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BF ; = ; -<br />

Viola sylvestris Lam. p.p.<br />

Viola silvestre<br />

2251 VIOL RIV Viola riviniana Rchb.<br />

H scap ; Europea ; BF ; = ; -<br />

Viola di Rivinus<br />

F.so di Selva Grande, sopra Capricchia, 1200 m, 7.VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, ca. 1500 m,<br />

8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); strada per Macchie Piane, ca. 1500 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2273 VIOL EUG Viola eugeniae Parl.<br />

a VI EU.EU eugeniae<br />

H scap ; Endemica ; PM,PA ; C ; -<br />

Viola di Eugenia<br />

2275 VIOL TRI Viola tricolor L.<br />

a VI TR.TR tricolor<br />

H bienn ; Eurasiatica ; PI ; = ; -<br />

Suocera e Nuora<br />

Viola del pensiero<br />

Erba Trinità<br />

94 CISTACEX CISTACEAE<br />

410 CISTUS Z Cistus<br />

2283 CIST INC Cistus incanus L.<br />

NP ; Steno-Mediterranea ; AT,PS ; = ; -<br />

Cistus garganicus Ten.<br />

Cistus villosus Auct. Fl. Ital. an L.<br />

Cisto rosso<br />

413 HELIANTZ Helianthemum<br />

2301 HELI NUM Helianthemum nummularium (L.) Miller


62<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

c HE NU.OB obscurum (Celak.) Holub<br />

Ch suffr ; Europeo-Caucasica ; PS ; C ; -<br />

Helianthemum vulgare Gaertner var. genuinum Willk. p.p.<br />

Helianthemum chamaecistus Miller<br />

Helianthemum nummularium subsp. ovatum Sch. et Th.<br />

Eliantemo maggiore<br />

Alcuni esemplari raccolti in una radura <strong>della</strong> faggeta all‘Agro Nero di Illica (ca. 1400 m s.l.m.) presentano fusti<br />

eretti lunghi 40-50 cm, sparsamente pubescenti, foglie con lamina ellittica lunghe circa 6 volte la loro larghezza<br />

(le maggiori 5-7 x 35-40 mm) ± densamente tomentose su entrambe le pagine. I fiori, per contro, sono piccoli<br />

(sepali interni lunghi 5-6 mm, petali di 9-10 mm) e i boccioli decisamente acuti all‘apice.<br />

2303 HELI APE Helianthemum apenninum (L.) Miller<br />

Ch suffr ; SW-Europea ; R,M,PS ; C ; -<br />

Helianthemum pulverulentum Auct. Fl. Ital.<br />

Helianthemum polifolium Miller<br />

Eliantemo degli Appennini<br />

2307 HELI SAL Helianthemum salicifolium (L.) Miller<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Helianthemum intermedium (Pers.) Thib.<br />

Eliantemo annuale<br />

Strada per Macchie Piane, 1300-1400 m, 9.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2310 HELI OEL Helianthemum oelandicum (L.) DC.<br />

a HE OE.AL alpestre (Jacq.) Breistr.<br />

Ch suffr ; Orofita SW-Europea ; PA ; C ; -<br />

Eliantemo rupino<br />

Cima Lepri, 2440 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2310 HELI OEL Helianthemum oelandicum (L.) DC.<br />

b HE OE.IT italicum (L.) Font-Quer et Rothm.<br />

Ch suffr ; Orofita SW-Europea ; PS,PA ; = ; -<br />

Eliantemo rupino<br />

M. L‘Inversaturo, ca. 1600 m, 11.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

<br />

HELI OEL Helianthemum oelandicum (L.) DC.<br />

c HE OE.CA canum (L.) Bonnier (*)<br />

Ch suffr ; Europeo-Caucasica ; PS,PA ; C ; -<br />

Helianthemum marifolium Auct. Fl. Ital. non Miller<br />

Helianthemum vineale Sprengel<br />

Helianthemum canum (L.) Baumg. subsp. canum<br />

Eliantemo candido<br />

414 FUMANA Z Fumana<br />

2315 FUMA PRO Fumana procumbens (Dunal) G. et G.<br />

Ch suffr ; Euri-Mediterraneo-Pontica ; PS ; = ; -<br />

Fumana vulgaris Spach<br />

Helianthemum fumana Miller<br />

Fumana comune<br />

95 TAMARICX TAMARICACEAE<br />

417 MYRICARZ Myricaria<br />

2325 # MYRI GER Myricaria germanica (L.) Desv.<br />

P caesp ; Orofita Europeo-W-Asiatica ; UG ; = ; +<br />

Tamerice alpino<br />

Si tratta dell‘unica stazione <strong>della</strong> specie nel Lazio e di una delle più meridionali d‘Italia (TONDI, 1992).<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1300 m, 10.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

63<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

98 CUCURBIX CUCURBITACEAE<br />

421 BRYONIAZ Bryonia<br />

2338 BRYO DIO Bryonia dioica Jacq.<br />

H scand ; Euri-Mediterranea ; AT,BQ ; = ; -<br />

Brionia comune<br />

99 LYTHRACX LYTHRACEAE<br />

426 LYTHRUMZ Lythrum<br />

2347 LYTH SAL Lythrum salicaria L.<br />

H scap ; Subcosmopolita ; UG ; = ; -<br />

Salcerella comune<br />

103 ONAGRACX ONAGRACEAE<br />

433 CIRCAEAZ Circaea<br />

2366 CIRC LUT Circaea lutetiana L.<br />

H scap ; Circumboreale (Subatlantica) ; BF,UF ; = ; -<br />

Erba-maga comune<br />

436 EPILOBIZ Epilobium<br />

2376 EPIL ANG Epilobium angustifolium L.<br />

H scap ; Circumboreale ; BM,PM,UG ; S ; -<br />

Chamaenerion angustifolium Scop.<br />

Erba di S.Antonio<br />

Garofanino maggiore<br />

2377 EPIL DOD Epilobium dodonaei Vill.<br />

H scap ; Orofita S-Europeo-Caucasica ; M,PS,BM ; C ; -<br />

Chamaenerion palustre Auct. non Scop.<br />

Epilobium angustissimum Weber<br />

Epilobium rosmarinifolium Haenke<br />

Garofanino di Dodonaeus<br />

2379 EPIL HIR Epilobium hirsutum L.<br />

H scap ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; UA,UG,S ; = ; -<br />

Viole di palude<br />

Garofanino d‘acqua<br />

2380 EPIL PAR Epilobium parviflorum Schreber<br />

H scap ; Paleotemperata ; UA,UG ; = ; -<br />

Garofanino minore<br />

2381 EPIL MON Epilobium montanum L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; UA,UG,S,BM ; = ; -<br />

Garofanino di montagna<br />

2385 EPIL TET Epilobium tetragonum L.<br />

a EP TE.TE tetragonum<br />

H scap ; Paleotemperata ; UA,UT ; = ; -<br />

Garofanino quadrelletto<br />

2391 EPIL ALS Epilobium alsinifolium Vill.


64<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; Artico-Alpina (Europea) ; UT,S ; S ; +<br />

Epilobium origanifolium Lam.<br />

Garofanino basilichino<br />

Il ritrovamento di questo raro elemento boreale da parte di F. PEDROTTI (1983) sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> conferma la<br />

presenza <strong>della</strong> specie nel Lazio, dopo trent‘anni dalla segnalazione di C. STEINBERG (1952) per i M.ti <strong>della</strong><br />

Duchessa.<br />

Pizzo di Sevo, ca. 1900 m, 31.VII.1981, leg. Pedrotti (FI, CAME).<br />

104 HALORAGX HALORAGACEAE<br />

437 MYRIOPHZ Myriophyllum<br />

2393 MYRI SPI Myriophyllum spicatum L.<br />

I rad ; Subcosmopolita temperata ; UL ; = ; -<br />

Millefoglio d‘acqua comune<br />

108 CORNACEX CORNACEAE<br />

441 CORNUS Z Cornus<br />

2398 CORN SAN Cornus sanguinea L.<br />

P caesp ; Eurasiatica temperata ; BQ ; = ; -<br />

Corniolo sanguinello<br />

2399 CORN MAS Cornus mas L.<br />

P caesp ; SE-Europeo-Pontica ; BQ ; = ; -<br />

Corniolo maschio<br />

109 ARALIACX ARALIACEAE<br />

442 HEDERA Z Hedera<br />

2400 HEDE HEL Hedera helix L.<br />

a HE HE.HE helix<br />

P lian ; Submediterraneo-Subatlantica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Edera<br />

110 UMBELLIX UMBELLIFERAE<br />

444 SANICULZ Sanicula<br />

2405 SANI EUR Sanicula europaea L.<br />

H scap ; Orofita Paleotemperata ; BF ; = ; -<br />

Erba fragolina<br />

446 ASTRANTZ Astrantia<br />

2407 ASTR MAJ Astrantia major L.<br />

c AS MA.EL elatior (Frivaldsky) Maly<br />

H scap ; Orofita S-Europeo-Caucasica ; BM,BF ; = ; -<br />

Astrantia caucasica Auct.Fl.Ital. non Sprengel<br />

Astranzia maggiore<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

F.so di Selva Grande, 1550 m, 11.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

447 ERYNGIUZ Eryngium<br />

2420 ERYN AME Eryngium amethystinum L.<br />

H scap ; NE-Mediterranea ; PS ; C ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

65<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Eryngium dilatatum Auct. Ital. non Lam.<br />

Eryngium multifidum Guss. et Ten. non Lam.<br />

Calcatreppola ametistina<br />

2421 ERYN CAM Eryngium campestre L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; C ; -<br />

Bocca di ciuco<br />

Calcatreppola campestre<br />

452 CHAEROPZ Chaerophyllum<br />

2429 CHAE HIR Chaerophyllum hirsutum L.<br />

a CH HI.HI hirsutum<br />

H scap ; Orofita C- e S-Europeo-Caucasica ; BF,BM ; = ; -<br />

Cerfoglio selvatico<br />

2429 CHAE HIR Chaerophyllum hirsutum L.<br />

b CH HI.MA magellense (Ten.) Pign.<br />

H scap ; Endemica ; PS,BM ; = ; -<br />

Chaerophyllum magellense Ten.<br />

Cerfoglio <strong>della</strong> Majella<br />

453 ANTHRISZ Anthriscus<br />

2433 ANTH SYL Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm.<br />

H scap ; Paleotemperata ; BM,PM,PF ; = ; -<br />

Chaerefolium sylvestris Sch. et Th. subsp. sylvestre Th.<br />

Chaerophyllum sylvestris L.<br />

Cerefolium sylvestris Besser<br />

Cerfoglio selvatico<br />

460 BUNIUM Z Bunium<br />

2448 BUNI BUL Bunium bulbocastanum L.<br />

G bulb ; W-Europea ; PS ; C ; -<br />

Bulbocastano comune<br />

463 PIMPINEZ Pimpinella<br />

2458 PIMP TRA Pimpinella tragium Vill.<br />

Ch suffr ; Mediterraneo-Turaniana ; R,M ; C ; -<br />

Tragoselino rupestre<br />

2461 PIMP SAX Pimpinella saxifraga L.<br />

a PI SA.SA saxifraga<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; PS ; C<br />

Tragoselino comune<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1200 m, 20.VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, ca. 1400 m,<br />

10.XI.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

464 AEGOPODZ Aegopodium<br />

2464 AEGO POD Aegopodium podagraria L.<br />

G rhiz ; Eurosiberiana ; BF ; = ; -<br />

Girardina silvestre<br />

479 MEUM Z Meum<br />

2503 MEUM ATH Meum athamanticum Jacq.<br />

H scap ; Orofita W- e C-Europea ; PS,PM ; = ; -


66<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Finocchiello<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, ca. 2100 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1550 m,<br />

7.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

486 BUPLEURZ Bupleurum<br />

2527 BUPL FAL Bupleurum falcatum L.<br />

b BU FA.CE cernuum (Ten.) Arcang.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,AT,BM ; = ; -<br />

Bupleurum falcatum L. var. angustifolium Caruel<br />

Bupleurum exaltatum Bieb.<br />

Bupleurum sibthorpiano Auct. non Sm.<br />

Bupleuro falcato<br />

Strada per Macchie Piane, 1400 m, 13.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1.VII.1988, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi); F.so di Selva Grande, 1400 m, 29.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, ca. 1400 m,<br />

10.XI.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

487 TRINIA Z Trinia<br />

2532 TRIN DAL Trinia dalechampii (Ten.) Janchen<br />

H scap ; Orofita SE-Europea (Anfiadriatica) ; PA ; C ; -<br />

Sassifragia di Dalechamps<br />

499 CARUM Z Carum<br />

2553 ! CARU CAR Carum carvi L.<br />

H scap ; Paleotemperata ; PM ; = ; +<br />

Cumino tedesco<br />

Kümmel<br />

Carvi<br />

La stazione, scoperta da A.J. BRILLI-CATTARINI e coll., rappresenta l‘unica indicazione <strong>della</strong> specie per il<br />

Lazio ed il limite meridionale del suo areale in Italia.<br />

Cima Le Serre, ca. 1350 m, estate 1993 (BRILLI-CATTARINI & GUBELLINI, in litt.).<br />

2556 CARU HEL Carum heldreichii Boiss.<br />

H scap ; NE-Mediterraneo-Montana (Anfiadriatica) ; PS,PA ; C ; -<br />

Carum flexuosum Nym.<br />

Carum carvifolium Arcang.<br />

Kümmel rupestre<br />

Cima Lepri, 2200 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

503 ANGELICZ Angelica<br />

2564 ANGE SYL Angelica sylvestris L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BF,BR,UG ; = ; -<br />

Angelica selvatica<br />

510 PEUCEDAZ Peucedanum<br />

2580 PEUC AUS Peucedanum austriacum (Jacq.) Koch<br />

H scap ; SE-Europea ; BM,BF ; S ; -<br />

Imperatoria austriaca<br />

Strada per Sette Fonti, ca. 1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

511 PASTINAZ Pastinaca<br />

2586 PAST SAT Pastinaca sativa L.<br />

c PA SA.UR urens (Req.) Celak<br />

H bienn ; Eurosiberiana div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

67<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Pastinaca opaca Bernh. sensu Auct. Fl. Ital.<br />

Pastinaca comune<br />

512 HERACLEZ Heracleum<br />

2589 HERA SPH Heracleum sphondylium L.<br />

c HE SP.SI sibiricum (L.) Simonkai<br />

H scap ; Paleotemperata ; BF,BM ; N ; -<br />

Heracleum sibiricum L.<br />

Panace comune<br />

513 TORDYLIZ Tordylium<br />

2593 TORD APU Tordylium apulum L.<br />

T scap ; Steno-Mediterranea ; PS,PI ; = ; -<br />

Ombrellini pugliesi<br />

516 LASERPIZ Laserpitium<br />

2597 LASE GAR Laserpitium garganicum (Ten.) Bertol.<br />

a LA GA.GA garganicum<br />

H scap ; Endemica ; PS,M ; C ; -<br />

Ligusticum garganicum Ten.<br />

Laserpizio del Meridione<br />

Al F.so di Selva Grande, in pendii sassosi su marna (1400 m), ho raccolto anche la var. stabianum (Lacaita)<br />

Pign.<br />

2598 LASE LAT Laserpitium latifolium L.<br />

H scap ; Europea ; UG,UF,BM ; = ; -<br />

Laserpizio erba-nocitola<br />

Esemplari raccolti al F.so di S. Egidio (ca. 1400 m), in ambiente di forra, presentano foglie densamente<br />

tomentose: forme simili (ma a pelosità sparsa) sono state descritte per l‘<strong>Appennino</strong> Centro-meridionale come<br />

subvar. asperum (Crantz) Rouy et Cam. (PIGNATTI, Fl. It., 2: 243, 1982).<br />

F.so di S.Egidio, 1425 m, 29.IX.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Ortanza, 1350 m, 30.IV.1994, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

2603 # LASE GAL Laserpitium gallicum L.<br />

H scap ; Orofita NW-Mediterranea ; PS,M ; C ; +<br />

Laserpizio odoroso<br />

Raccolto alle sorgenti del Tronto da F. LUCCHESE (1986).<br />

523 DAUCUS Z Daucus<br />

2620 DAUC CAR Daucus carota L.<br />

a DA CA.CA carota<br />

H bienn ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Carota selvatica<br />

111 PYROLACX PYROLACEAE<br />

525 PYROLA Z Pyrola<br />

2624 PYRO MIN Pyrola minor L.<br />

H ros ; Circumboreale ; BF ; S ; -<br />

Piroletta minore<br />

Bosco di Pannicaro, 1650 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

526 ORTHILIZ Orthilia<br />

2628 ORTH SEC Orthilia secunda (L.) House


68<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Ch rept ; Circumboreale ; BF ; S ; -<br />

Ramischia secunda Garcke<br />

Pyrola secunda L.<br />

Piroletta pendula<br />

F.so di Selva Grande, 1350 m, 12.IX.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

528 MONOTROZ Monotropa<br />

2630 >MONO HYS Monotropa hypopitys L.<br />

G par ; Circumboreale ; BF ; = ; -<br />

Ipopitide<br />

112 ERICACEX ERICACEAE<br />

529 ERICA Z Erica<br />

2634 ERIC ARB Erica arborea L.<br />

P caesp ; Steno-Mediterranea ; BL,BF ; S ; +<br />

Ulice<br />

Erica arborea<br />

Radica<br />

Stipa<br />

Scopa<br />

Scopone<br />

535 ARCTOSTZ Arctostaphylos<br />

2645 ARCT UVA Arctostaphylos uva-ursi (L.) Sprengel<br />

Ch suffr ; (Circum) Artico-Alpina ; AC,PA ; S ; +<br />

Uva ursina<br />

F.so di Selva Grande, salendo al M. Gorzano, ca. 1900 m, 27.VIII.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2651 # VACC GAU Vaccinium gaultherioides Bigelow<br />

Ch frut ; Circumboreale ; AC,PA ; S ; +<br />

Vaccinium uliginosum L. subsp. microphyllum Lange<br />

Mirtillo falso<br />

Per questa entità boreale, diffusa nelle brughiere subalpine acidofile dalle Alpi all‘<strong>Appennino</strong> Settentrionale, i<br />

M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> rappresentano una stazione di rifugio al limite meridionale dell‘areale. E‘ stata raccolta per la<br />

prima volta da F. PEDROTTI e C. CORTINI PEDROTTI su Pizzo di Sevo, nel 1976. I loro rilievi hanno<br />

permesso di accertare sulla <strong>Laga</strong> la presenza di lembi relitti di brughiera riferibili all‘ass. Vaccinio-hypericetum<br />

richeri Pirola & Corbetta 1971, anch‘essa al limite meridionale di distribuzione. Con V. gaultherioides,<br />

caratterizzano questa cenosi V. myrtillus L., Hypericum richeri Vill., Persicaria vivipara Ronse Decraene,<br />

Soldanella alpina L., Antennaria dioica L., Avenella flexuosa (L.) Parl., Solidago virga-aurea L., Huperzia<br />

selago (L.) Bernh., il muschio Polytricum juniperinum Willd., i licheni Cetraria islandica e Peltigera rufescens<br />

(LÜDI, 1943; PEDROTTI & CORTINI PEDROTTI, 1978; PEDROTTI, 1982 a/b).<br />

2652 VACC MYR Vaccinium myrtillus L.<br />

Ch frut ; Circumboreale ; AC,PA,BF ; S ; +<br />

Mirtillo nero<br />

114 PRIMULAX PRIMULACEAE<br />

539 PRIMULAZ Primula<br />

2655 PRIM VUL Primula vulgaris Hudson<br />

H ros ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Primula grandi<strong>flora</strong> Lam.<br />

Primula acaulis (L.) Hill<br />

Occhio di Civetta


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

69<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Primula comune<br />

Primavera<br />

2656 PRIM ELA Primula elatior (L.) Hill<br />

b PR EL.IN intricata (G. et G.) Lüdi<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; BF,BM,UP ; = ; -<br />

Primula pallasi subsp. intricata Harrison<br />

Primula intricata G. et G.<br />

Primula maggiore<br />

Strada per S. Cuore, ca. 1300 m, 11.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Valle Conca, 1350 m, 6.VI.1992,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2657 PRIM VER Primula veris L.<br />

c PR VE.SU suaveolens (Bertol.) Guterm. et Ehrend. (*)<br />

H ros ; N-Mediterraneo-Montana ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Primula tommasinii G. et G.<br />

Primula officinalis (L.) Hill<br />

Primula columnae Ten.<br />

Primula veris L. subsp. columnae (Ten.) Lüdi<br />

Primula odorosa<br />

Cima Le Serre, ca. 1400 m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

541 ANDROSAZ Androsace<br />

2678 ANDR VIL Androsace villosa L.<br />

Ch rept ; Orofita Eurasiatica ; PS,M ; C ; -<br />

Androsace appenninica<br />

F.so di Selva Grande, al Colle del Vento, 1450 m, 8.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

543 SOLDANEZ Soldanella<br />

2697 SOLD ALP Soldanella alpina L.<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PA ; S ; +<br />

Soldanella comune<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

M. Le Vene, 2050 m, 15.VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, ca. 2000 m, 29.V.1994, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

545 CYCLAMEZ Cyclamen<br />

2700 CYCL HED Cyclamen hederifolium Aiton<br />

G bulb ; N-Mediterranea (Steno-) ; BQ,BF ; = ; -<br />

Cyclamen neapolitanum Ten.<br />

Pamporcino<br />

Ciclamino napoletano<br />

2702 CYCL REP Cyclamen repandum S. et S.<br />

G bulb ; N-Mediterranea ; BQ ; = ; -<br />

Cyclamen vernum Rchb.<br />

Cyclamen vernale O. Schwarz non Miller<br />

Ciclamino primaverile<br />

549 ANAGALLZ Anagallis<br />

2712 ANAG ARV Anagallis arvensis L.<br />

T rept ; Euri-Mediterranea div. Subcosmopolita ; PI,PC,PS ; = ; -<br />

Anagallis phoenicea Scop.<br />

Mordigallina<br />

Centonchio <strong>dei</strong> campi<br />

Bellichina


70<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

115 PLUMBAGX PLUMBAGINACEAE<br />

553 ARMERIAZ Armeria<br />

2722 ARME CAN Armeria canescens (Host) Boiss.<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PS,PM ; C ; -<br />

Spillone biancastro<br />

2724 ARME MAJ Armeria majellensis Boiss.<br />

b AR MA.AU ausonia Bianchini<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PS,PM ; C ; -<br />

Spillone <strong>della</strong> Majella<br />

Macchie Piane, ca. 1750 m, 3.VII.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); Macera <strong>della</strong> Morte, 1900 m, 1.VII.1988, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, 1620 m, 13.VI.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

117 OLEACEAX OLEACEAE<br />

559 FRAXINUZ Fraxinus<br />

2775 FRAX ORN Fraxinus ornus L.<br />

P caesp ; Euri-N-Mediterraneo-Pontica ; BQ,BM,AT ; = ; -<br />

Fraxinus rotundifolia Willd.<br />

Fraxinus garganica Ten.<br />

Fraxinus argentea Loisel.<br />

Avorniello<br />

Orniello<br />

Frassino da manna<br />

Orno<br />

561 LIGUSTRZ Ligustrum<br />

2779 LIGU VUL Ligustrum vulgare L.<br />

P caesp ; Europeo-W-Asiatica ; BQ,AS ; = ; -<br />

Olivella<br />

Ligustro<br />

118 GENTIANX GENTIANACEAE<br />

567 >CENTAUMZ Centaurium<br />

2788 CENT ERY Centaurium erythraea Rafn.<br />

H bienn ; Paleotemperata ; PI ; = ; -<br />

Erythraea centaurium Auct. non Pers.<br />

Centaurium umbellatum Auct.<br />

Centaurium minus Weinm.<br />

Centauro maggiore<br />

568 >GENTIAAZ Gentiana<br />

2794 GENT LUT Gentiana lutea L.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM,BM ; = ; -<br />

Genziana maggiore<br />

2803 GENT CRU Gentiana cruciata L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PM,AT ; C ; -<br />

Genziana minore<br />

2807 GENT ACA Gentiana acaulis L. (*)


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

71<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PM,M,BM ; S ; -<br />

Gentiana acaulis L. var. latifolia G. et G.<br />

Gentiana kochiana Perr. et Song.<br />

Genziana di Koch<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, 2200 m, VI.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, ca. 1500 m, 7.V.1992, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

2811 GENT VER Gentiana verna L.<br />

H ros ; Orofita Eurasiatica ; PM,PA ; = ; -<br />

Genziana primaticcia<br />

2815 # GENT MAG Gentiana magellensis (Vaccari) Tammaro<br />

H ros ; Endemica ; PA,M ; = ; +<br />

Genziana <strong>della</strong> Maiella<br />

Questa rara entità endemica dell‘Italia Centrale, diffusa nei pascoli sassosi d‘alta quota sui principali massicci,<br />

dal Vettore alla Maiella, rappresenta la vicariante geografica di Gentiana favrati Favrat delle Alpi e di G.<br />

orbicularis Schur <strong>dei</strong> Balcani (TAMMARO, 1986).<br />

2820 GENT NIV Gentiana nivalis L.<br />

T scap ; Artico-Alpina (Euroamericana) ; PA,EN ; = ; -<br />

Genziana nivale<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima Lepri, ca. 2300 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 2000 m, 23.IX.1990, leg. Plini<br />

(Herb. Tondi); Cima Lepri, 2300-2440 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2821 GENT UTR Gentiana utriculosa L.<br />

T scap ; Orofita SE-Europea ; PM,PA ; C ; -<br />

Genziana alata<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

2822 GENT CIL Gentiana ciliata L.<br />

GE CI.CI ciliata<br />

H bienn ; Orofita S-Europeo-Caucasica ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Genziana sfrangiata<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Tracciolino d‘Annibale, 1800 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1850 m, 31.VIII.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1400 m, 1.IX.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

569 >GENTIELZ Gentianella<br />

2826 GENT COL Gentianella columnae (Ten.) Holub<br />

H bienn ; Endemica ; PM,PA ; = ; -<br />

Gentiana campestris L. var. neapolitana Froelich<br />

Gentiana columnae Ten.<br />

Genzianella napoletana<br />

2827 GENT CAM Gentianella campestris (L.) Börner<br />

T scap ; N- e C-Europea ; PM,AT ; S ; -<br />

Gentiana campestris L.<br />

Genzianella campestre<br />

Pizzo di Sevo, ca. 1800 m, 26.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

120 APOCYNAX APOCYNACEAE<br />

576 VINCA Z Vinca<br />

2843 VINC MIN Vinca minor L.<br />

Ch rept ; Europeo-Caucasica ; BQ ; = ; -<br />

Pervinca minore


72<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

121 ASCLEPIX ASCLEPIADACEAE<br />

581 VINCETOZ Vincetoxicum<br />

2853 VINC HIR Vincetoxicum hirundinaria Medicus<br />

a VI HI.HI hirundinaria<br />

H scap ; Eurasiatica ; BF,BQ,BM ; = ; -<br />

Antitoxicum officinale Pobed.<br />

Vincetoxicum officinale Moench<br />

Asclepias vincetoxicum L.<br />

Cynanchum vincetoxicum Pers.<br />

Alexitoxicum vincetoxicum Fuchs<br />

Asclepiade<br />

Vincetossico comune<br />

122 RUBIACEX RUBIACEAE<br />

584 SHERARDZ Sherardia<br />

2856 SHER ARV Sherardia arvensis L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea div. Subcosmopolita ; PI,PS ; = ; -<br />

Toccamano<br />

586 ASPERULZ Asperula<br />

2868 # ASPE NEG Asperula neglecta Guss.<br />

H scap ; Endemica ; PS,M ; C ; -<br />

Asperula nitens Guss.<br />

Asperula cynanchica L. var. neglecta Guss.<br />

Stellina abruzzese<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Macera <strong>della</strong> Morte, 1900 m, 9.VIII.1987, leg. Arcioni (HA); F.so di Selva Grande, ca. 1500 m, 13.VIII.1989,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1750 m, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2870 ASPE CYN Asperula cynanchica L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; C ; -<br />

Stellina comune<br />

2877 ASPE PUR Asperula purpurea (L.) Ehrend.<br />

Ch suffr ; Orofita SE-Europea ; PS,M ; = ; -<br />

Galium purpureum L.<br />

Stellina purpurea<br />

587 GALIUM Z Galium<br />

2879 GALI ROT Galium rotundifolium L.<br />

H scap ; Orofita W-Eurasiatica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Galium scabrum Auct. non L.<br />

Caglio a foglie rotonde<br />

2881 GALI ODO Galium odoratum (L.) Scop.<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BF ; = ; -<br />

Asperula odorata L.<br />

Stellina odorosa<br />

Caglio odoroso<br />

2883 GALI DEB Galium debile Des.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; UA,UC,UT ; = ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

73<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Caglio debole<br />

Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2884 GALI PAL Galium palustre L.<br />

H scap ; Europeo-W-Asiatica ; UT,UL ; = ; -<br />

Caglio delle paludi<br />

2887 GALI VER Galium verum L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PI,PS,AT,BM ; = ; -<br />

Erba zolfina<br />

Caglio zolfino<br />

2890 GALI ALB Galium album Miller<br />

H scap ; W-Eurasiatica ; PI,PS,AS ; = ; -<br />

Galium erectum Syme<br />

Pergolato<br />

Caglio bianco<br />

2893 GALI LUC Galium lucidum All.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PS,M ; = ; -<br />

Galium rigidum Vill.<br />

Caglio lucido<br />

Colle S.Giovanni, 1550 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2912 GALI ANI Galium anisophyllum Vill.<br />

H scap ; Orofita C- e S-Europea ; PA ; C ; -<br />

Galium alpestre Gaudin<br />

Galium austriacum Auct. Fl.Ital. pro max parte non Jacq.<br />

Galium tenue Vill.<br />

Caglio alpino<br />

Cima Lepri, ca. 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

2916 GALI MAG Galium magellense Ten.<br />

H scap ; Endemica ; M,PS,UG ; C ; -<br />

Caglio <strong>della</strong> Majella<br />

2922 GALI APA Galium aparine L.<br />

T scap ; Eurasiatica ; PI,AS ; = ; -<br />

Attaccaveste<br />

Caglio asprello<br />

Attaccamano<br />

2925 GALI PAR Galium parisiense L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Galium anglicum Hudson<br />

Caglio sottile<br />

588 CRUCIATZ Cruciata<br />

2930 CRUC LAE Cruciata laevipes Opiz<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,BM,AT ; = ; -<br />

Galium cruciata (L.) Scop.<br />

Cruciata<br />

Crocettone comune<br />

2931 CRUC GLA Cruciata glabra (L.) Ehrend.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,BM,AT ; = ; -<br />

Galium vernum Scop.<br />

Crocettona glabra


74<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

124 CONVOLVX CONVOLVULACEAE<br />

593 CUSCUTAZ Cuscuta<br />

2946 CUSC EUR Cuscuta europaea L.<br />

T par ; Paleotemperata ; PI ; = ; -<br />

Cuscuta vulgaris Pers.<br />

Cuscuta major L.<br />

Cuscuta europaea<br />

2949 >CUSC ETY Cuscuta epithymum (L.) L.<br />

T par ; Eurasiatica temperata ; PI ; = ; -<br />

Pittimo<br />

Cuscuta eppitimo<br />

595 CALYSTEZ Calystegia<br />

2957 CALY SEP Calystegia sepium (L.) R. Br.<br />

CA SE.SE sepium<br />

H scand ; Paleotemperata ; BR,PI ; = ; -<br />

Convolvulus sepium L.<br />

Campanelle<br />

Vilucchio bianco<br />

Vilucchione<br />

596 CONVOLVZ Convolvolus<br />

2969 CONV ARV Convolvolus arvensis L.<br />

G rhiz ; Paleotemperata div. Cosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Vilucchio comune<br />

125 BORAGINX BORAGINACEAE<br />

601 LITHOSPZ Lithospermum<br />

2984 LITH PUR Lithospermum purpurocaeruleum L. (*)<br />

H scap ; S-Europeo-Pontica ; BQ,BM,AT ; = ; -<br />

Buglossoides purpurocaerulea (L.) Johnston<br />

Erba-perla azzurra<br />

2986 LITH ARV Lithospermum arvense L. (*)<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Buglossoides arvensis (L.) Johnston<br />

Strigolo selvatico<br />

Erba-perla minore<br />

607 ECHIUM Z Echium<br />

3004 ECHI VUL Echium vulgare L.<br />

H bienn ; Europea ; PI,PS ; = ; -<br />

Viperina azzurra<br />

608 PULMONAZ Pulmonaria<br />

3010 ! PULM OFF Pulmonaria officinalis L.<br />

H scap ; C-Europea ; BF ; = ; +<br />

Pulmonaria maculosa Liebl.<br />

Polmonaria maggiore<br />

E‘ la prima indicazione certa <strong>della</strong> specie per il Lazio.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

75<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 30.IV.1989 e 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

3011 PULM VAL Pulmonaria vallarsae Kerner<br />

H scap ; Endemica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Polmonaria <strong>della</strong> Vallarsa<br />

610 SYMPHYTZ Symphytum<br />

3021 SYMP TUB Symphytum tuberosum L.<br />

b SY TU.AN angustifolium (A. Kerner) Nyman (*)<br />

G rhiz ; SE-Europea ; BQ ; = ; -<br />

Symphytum mediterraneum Koch<br />

Symphytum tuberosum L. subsp. nodosum (Schur) Soó<br />

Consolida femmina<br />

611 >CYNOGLTZ Cynoglottis<br />

3031 CYNO BAR Cynoglottis barrelieri (All.) Vural et Kit Tan<br />

CY BA.BA barrelieri (*)<br />

H scap ; Orofita NE-Mediterranea ; PS,M ; = ; -<br />

Anchusa barrelieri (All.) Vitman<br />

Buglossa di Barrelier<br />

613 BORAGO Z Borago<br />

3035 BORA OFF Borago officinalis L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; BM,PI ; = ; -<br />

Borragine comune<br />

615 MYOSOTIZ Myosotis<br />

3040 MYOS ARV Myosotis arvensis (L.) Hill<br />

T scap ; Europeo-W-Asiatica ; PI,PM,PS ; = ; -<br />

Myosotis intermedia Link<br />

Nontiscordardimé minore<br />

3041 MYOS RAM Myosotis ramosissima Rochel in Schultes<br />

MY RA.RA ramosissima<br />

T scap ; Europeo-W-Asiatica ; PI,PS ; S ; -<br />

Myosotis pigmaea Bertol.<br />

Myosotis collina Auct. fl. ital. non Hofm.<br />

Myosotis hispida Schlecht.<br />

Nontiscordardimé ramosissimo<br />

3046 MYOS SYL Myosotis sylvatica Hoffm.<br />

MY SY.SY sylvatica<br />

H scap ; Paleotemperata ; BM ; = ; -<br />

Myosotis alpestris Auct. Fl. Ital. p.p.<br />

Nontiscordardimé <strong>dei</strong> boschi<br />

Strada per Macchie Piane, ca. 1500 m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, ca. 1500 m,<br />

30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Valle Conca, S.Cuore, 1350 m, 6.VI.1992, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi).<br />

3049 MYOS ALP Myosotis alpestris F.W. Schmidt<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PA,EN,M ; = ; -<br />

Myosotis pyrenaica Auct. fl. ital. non Pourret<br />

Nontiscordardimé alpino<br />

3050 MYOS AMB Myosotis ambigens (Bég.) Grau<br />

H scap ; Endemica ; PA,EN ; = ; -


76<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Myosotis alpestris F.W. Schmidt var. ambigens Beg.<br />

Nontiscordardimé dell‘<strong>Appennino</strong><br />

Macchie Piane, ca. 1800 m, 23.IV.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); M. L‘Inversaturo, 1550 m, 7.VI.1992, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

3052 MYOS SCO Myosotis scorpioides L.<br />

H scap ; Europeo-W-Asiatica ; UA,UL,UG ; = ; -<br />

Myosotis palustris (L.) Hill<br />

Nontiscordardimé delle paludi<br />

619 >CYNOGLSZ Cynoglossum<br />

3061 CYNO OFF Cynoglossum officinale L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PS,M ; = ; -<br />

Lingua di cane vellutina<br />

Macchie Piane, 1650 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

3066 CYNO MON Cynoglossum montanum L.<br />

H bienn ; S-Mediterraneo-Turaniana ; PS,BM,M ; = ; -<br />

Cynoglossum nebrodense Auct. non Guss.<br />

Lingua-di-cane montana<br />

3070 CYNO MAG Cynoglossum magellense Ten.<br />

Ch suffr ; Endemica ; PS,PM ; C ; -<br />

Lingua-di-cane <strong>della</strong> Majella<br />

620 SOLENANZ Solenanthus<br />

3071 SOLE APE Solenanthus apenninus (L.) Fischer et C.A. Meyer<br />

H scap ; Endemica ; PM,AT,BM ; = ; -<br />

Cynoglossum apenninum L.<br />

Lingua-di-cane appenninica<br />

126 VERBENAX VERBENACEAE<br />

622 VERBENAZ Verbena<br />

3073 VERB OFF Verbena officinalis L.<br />

H scap ; Paleotemperata div. Cosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Verbena comune<br />

128 LABIATAX LABIATAE<br />

625 AJUGA Z Ajuga<br />

3087 AJUG REP Ajuga reptans L.<br />

H rept ; Europeo-Caucasica ; BQ,BM,PF,PI ; = ; -<br />

Consolida<br />

Iva comune<br />

Bugula<br />

Erba di S. Lorenzo<br />

3090 AJUG CHA Ajuga chamaepitys (L.) Schreber<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PI ; = ; -<br />

Iva artritica<br />

626 TEUCRIUZ Teucrium<br />

3094 TEUC SIC Teucrium siculum (Rafin.) Guss.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

77<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; Endemica ; BQ,BF ; S ; -<br />

Teucrium euganeum Vis.<br />

Camedrio siciliano<br />

3099 TEUC CHA Teucrium chamaedrys L.<br />

Ch suffr ; Euri-Mediterranea ; BQ,BM,PS ; = ; -<br />

Calandrina<br />

Camedrio comune<br />

Calamandrea<br />

Querciola<br />

627 SCUTELLZ Scutellaria<br />

3106 SCUT COL Scutellaria columnae All.<br />

SC CO.CO columnae<br />

H scap ; NE-Mediterraneo-Montana ; BQ ; = ; -<br />

Scutellaria di Colonna<br />

629 MARRUBIZ Marrubium<br />

3117 MARR VUL Marrubium vulgare L.<br />

H scap ; Euri-Mediterraneo-S-Siberiana div. Subcosmopolita ; PI ; N ; -<br />

Marrubium apulum Ten.<br />

Mentastro<br />

Marrubio comune<br />

Robbio<br />

631 MELITTIZ Melittis<br />

3124 MELI MEL Melittis melissophyllum L.<br />

H scap ; C-Europea ; BQ,BM ; = ; -<br />

Bocca di lupo<br />

Erba limona comune<br />

633 GALEOPSZ Galeopsis<br />

3130 GALE ANG Galeopsis angustifolia Ehrh.<br />

T scap ; N-Mediterranea ; PS,PI ; = ; -<br />

Galeopsis calcarea Schönheit<br />

Galeopsis ladanum L. subsp. angustifolia Gaudin<br />

Galeopsis orophila Timb.-Lagr.<br />

Galeopsis canescens Schultes<br />

Canapetta a foglie strette<br />

634 LAMIUM Z Lamium<br />

3137 LAMI GAR Lamium garganicum L.<br />

b LA GA.LA laevigatum Arcang.<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; BF,BM ; = ; -<br />

Lamium pedemontanum Rchb.<br />

Lamium grandiflorum Pourret<br />

Lamium longiflorum Ten.<br />

Falsa-ortica meridionale<br />

3140 LAMI MAC Lamium maculatum L.<br />

H scap ; Eurasiatica temperata ; BQ,BF,BM,PI ; = ; -<br />

Lamium rugosum Ait. non S.et S.<br />

Lamium columnae Ten.<br />

Milza<strong>della</strong><br />

Falsa-ortica macchiata


78<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

3143 LAMI PUR Lamium purpureum L.<br />

T scap ; Eurasiatica ; PI,PC ; = ; -<br />

Falsa-ortica purpurea<br />

3145 LAMI AMP Lamium amplexicaule L.<br />

T scap ; Paleotemperata ; PI,PC ; = ; -<br />

Falsa-ortica reniforme<br />

635 LAMIASTZ Lamiastrum<br />

3146 LAMI GAL Lamiastrum galeobdolon (L.) Ehrend. et Polatschek<br />

b LA GA.MO montanum (Pers.) Ehrend. et Polatschek<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BF ; = ; -<br />

Lamium galeobdolon Crantz<br />

Galeobdolon luteum Hudson<br />

Ortica mora<br />

Entità piuttosto rara nel Lazio, dove è nota solo per i <strong>Monti</strong> di Picinisco (Forca d’Acero, 1953, leg. Lusina [HG];<br />

Picinisco, m 500, 5.V.1991, leg. Minutillo; Valle Porcina e torrente Rava, m 700, V.1993, leg. Minutillo).<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1450 m, 10.VI.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

638 BALLOTAZ Ballota<br />

3153 BALL NIG Ballota nigra L.<br />

b BA NI.FO foetida Hayek<br />

H scap ; Submediterraneo-Subatlantica ; PI,N ; N ; -<br />

Marrubio fetido<br />

Cimiciotta comune<br />

Marrubio selvatico<br />

639 STACHYSZ Stachys<br />

3156 STAC OFF Stachys officinalis (L.) Trevisan<br />

a ST OF.OF officinalis<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; PS,PM ; = ; -<br />

Stachys betonica Bentham<br />

Betonica officinalis L.<br />

Erba Betonica<br />

Betonica comune<br />

3158 STAC GER Stachys germanica L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Stachys dasyanthes Rafin.<br />

Stregona germanica<br />

Agro Nero, F.so <strong>della</strong> Valle in Su, 1450 m, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

3159 STAC TYM Stachys tymphaea Hausskn.<br />

H scap ; NE-Mediterraneo-Montana (Anfiadriatica) ; BM,PM ; C ; -<br />

Stachys alpina Ten. non L.<br />

Stachys reinerti Heldr. ex Halácsy<br />

Stregona ghiandolosa<br />

3162 STAC SYL Stachys sylvatica L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Matricale<br />

Stregona <strong>dei</strong> boschi<br />

3164 STAC REC Stachys recta L.<br />

a ST RE.RE recta<br />

H scap ; Orofita N-Mediterranea ; PS,M ; C ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

79<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Stregona gialla<br />

3164 STAC REC Stachys recta L.<br />

b ST RE.LA labiosa (Bertol.) Briq.<br />

H scap ; Orofita N-Mediterranea (baricentro orientale) ; BM,PS ; C ; -<br />

Stregona gialla<br />

641 GLECHOMZ Glechoma<br />

3183 GLEC HIR Glechoma hirsuta W. et K.<br />

H rept ; SE-Europea ; BF,BQ,BM ; = ; -<br />

Ellera terrestre pelosa<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1200 m, 13.VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1350 m, 30.VI.1989, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

643 PRUNELLZ Prunella<br />

3187 PRUN LAC Prunella laciniata (L.) L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Prunella gialla<br />

3189 PRUN VUL Prunella vulgaris L.<br />

H scap ; Circumboreale ; PI,PS,BM,AT ; = ; -<br />

Morella<br />

Prunella comune<br />

Brunella<br />

646 SATUREJZ Satureja<br />

3195 SATU MON Satureja montana L.<br />

a SA MO.MO montana<br />

Ch suffr ; Orofita W-Mediterranea ; PS ; C ; -<br />

Santoreggia montana<br />

649 ACINOS Z Acinos<br />

3214 ACIN ALP Acinos alpinus (L.) Moench<br />

Ch suffr ; Orofita S-Europea ; PS,PA,M ; C ; -<br />

Calamintha alpina Lam.<br />

Thymus alpinus L.<br />

Satureja alpina Scheele<br />

Acino alpino<br />

650 CLINOPOZ Clinopodium<br />

3219 CLIN VUL Clinopodium vulgare L.<br />

a CL VU.VU vulgare<br />

H scap ; Circumboreale ; BQ,BF ; = ; -<br />

Satureja vulgaris Fritsch<br />

Calamintha clinopodium Moris<br />

Satureja clinopodium Caruel<br />

Clinopodio <strong>dei</strong> boschi<br />

652 ORIGANUZ Origanum<br />

3222 ORIG VUL Origanum vulgare L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,BM,AT ; = ; -<br />

Origanum humile Miller<br />

Cornabusa<br />

Origano comune


80<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Rigano<br />

Regano<br />

Regamo<br />

Rianu<br />

Acciughero<br />

653 THYMUS Z Thymus<br />

3227 THYM STR Thymus striatus Vahl<br />

Ch rept ; SE-Europea ; PS,M ; = ; -<br />

Thymus acicularis W.et K. (che è buona specie balcanica)<br />

Timo bratteato<br />

3236 THYM PRA Thymus praecox Opiz<br />

TH PR.PO polytrichus Jalas<br />

Ch rept ; Orofita S-Europea ; PA,PS ; = ; -<br />

Thymus kerneri Borbás<br />

Thymus balcanus Borbás<br />

Thymus thracicus Velen. var. gaviolii Ronn.<br />

Thymus albanus H.Braun<br />

Thymus serpyllum L. var. picentinus Lacaita<br />

Timo balcanico<br />

Pizzo di Sevo, 1800 m, 29.V.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

3237 THYM LON Thymus longicaulis Presl.<br />

Ch rept ; Euri-Mediterranea ; PS,M ; = ; -<br />

Thymus brevicalyx Strobl<br />

Timo con fascetti<br />

655 MENTHA Z Mentha<br />

3247 MENT PUL Mentha pulegium L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea div. Subcosmopolita ; UA,UG ; = ; -<br />

Menta puleggio<br />

3251 MENT LON Mentha longifolia (L.) Hudson<br />

H scap ; Paleotemperata ; UA,UG ; = ; -<br />

Mentha sylvestris L.<br />

Menta selvatica<br />

659 SALVIA Z Salvia<br />

3269 SALV GLU Salvia glutinosa L.<br />

H scap ; Orofita Eurasiatica ; BQ,BM ; = ; -<br />

Salvia vischiosa<br />

3270 SALV PRA Salvia pratensis L.<br />

a SA PR.PR pratensis<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PM ; = ; -<br />

Salvia comune<br />

Strada per Macchie Piane, 1400 m, 11.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 20.V.1990, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi).<br />

129 SOLANACX SOLANACEAE<br />

663 ATROPA Z Atropa<br />

3284 ATRO BEL Atropa belladonna L.<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; BF,BM ; = ; -<br />

Belladonna


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

81<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

669 SOLANUMZ Solanum<br />

3293 SOLA NIG Solanum nigrum L.<br />

T scap ; Cosmopolita (Sinantropica) ; PI,AS ; = ; -<br />

Solanum moschatum Presl<br />

Erba Morella<br />

Morella comune<br />

3295 SOLA DUL Solanum dulcamara L.<br />

NP ; Paleotemperata ; BR,BM,AS ; = ; -<br />

Vite selvatica<br />

Morella rampicante<br />

Dulcamara<br />

Corallini<br />

131 SCROPHUX SCROPHULARIACEAE<br />

680 VERBASCZ Verbascum<br />

3323 VERB THA Verbascum thapsus L.<br />

a VE TH.TH thapsus<br />

H bienn ; Europeo-Caucasica ; PS,PI ; = ; -<br />

Verbasco Tasso-barbasso<br />

3324 VERB LON Verbascum longifolium Ten.<br />

H scap ; Orofita SE-Europea (Anfiadriatica) ; PS,PM ; = ; -<br />

Verbasco a foglie lunghe<br />

681 SCROPHUZ Scrophularia<br />

3344 SCRO SCO Scrophularia scopolii Hoppe<br />

H scap ; Orofita Eurasiatica ; BM ; = ; -<br />

Scrophularia grandidentata Ten.<br />

Scrofularia di Scopoli<br />

3351 SCRO CAN Scrophularia canina L.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; M,UG ; = ; -<br />

Ruta canina<br />

Scrophularia comune<br />

3352 SCRO JUR Scrophularia juratensis Schleicher<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; M,UG ; = ; -<br />

Scrophularia hoppi Koch<br />

Scrofularia di Hoppe<br />

685 CHAENORZ Chaenorhinum<br />

3363 CHAE MIN Chaenorhinum minus (L.) Lange<br />

a CH MI.MI minus<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Linaria viscida Moench<br />

Antirrhinum minus L.<br />

Linaria minor Desf.<br />

Linajola comune<br />

686 LINARIAZ Linaria<br />

3373 LINA PUR Linaria purpurea (L.) Miller


82<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; Endemica ; M,S ; = ; -<br />

Linajola purpurea<br />

3377 LINA VUL Linaria vulgaris Miller<br />

H scap ; Eurasiatica ; PI,PS ; = ; -<br />

Linaria speciosa Ten.<br />

Linajola comune<br />

687 CYMBALAZ Cymbalaria<br />

3384 CYMB MUR Cymbalaria muralis Gaertn., Mey. et Sch.<br />

H scap ; S-Europea div. Subcosmopolita ; PI,R ; = ; -<br />

Linaria cymbalaria (L.) Miller<br />

Erba ton<strong>della</strong><br />

Ciombolino comune<br />

Cimbalaria<br />

Parrucca<br />

689 DIGITALZ Digitalis<br />

3398 DIGI MIC Digitalis micrantha Roth.<br />

H scap ; Endemica ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Digitalis australis Ten.<br />

Digitale appenninica<br />

3400 DIGI FER Digitalis ferruginea L.<br />

H scap ; Orofita NE-Mediterranea ; BM,BF ; = ; -<br />

Digitale bruna<br />

694 VERONICZ Veronica<br />

3413 VERO SER Veronica serpyllifolia L.<br />

H rept ; Circumboreale div. Subcosmopolita ; PM ; = ; -<br />

Veronica tenella All.<br />

Veronica a foglie di serpillo<br />

3418 VERO ARV Veronica arvensis L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PI,PS ; = ; -<br />

Veronica pseudoarvensis Tineo<br />

Veronica <strong>dei</strong> campi<br />

3419 VERO VER Veronica verna L.<br />

T scap ; Eurasiatica ; PS ; S ; +<br />

Veronica primaverile<br />

La specie, molto rara nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale, è segnalata nel Lazio solo per i M.ti Simbruini (CUFODONTIS,<br />

1939), in base a campioni raccolti nel 1896 da Doria e Beguinot nelle faggete di M. Autore, presso Campo delle<br />

Ossa a 1500 m s.l.m.<br />

Macchie Piane, ca.1600 m, 30.V.1993 e 20.VI.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

3424 >VERO PIC Veronica persica Poiret<br />

T scap ; W-Asiatica div. Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Veronica bauxbaumii Ten.<br />

Veronica tournefortii Gmelin<br />

Veronica comune<br />

3427 VERO HED Veronica hederifolia L.<br />

T scap ; Eurasiatica ; PI,PS ; S ; -<br />

Veronica con foglie d‘edera<br />

3437 VERO CHA Veronica chamaedrys L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

83<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PM,PS ; N ; -<br />

Veronica comune<br />

3440 VERO URT Veronica urticifolia Jacq.<br />

H scap ; C- e S-Europea ; BF ; C ; +<br />

Veronica latifolia L. p.p.<br />

Veronica delle faggete<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

3442 VERO OFF Veronica officinalis L.<br />

H rept ; Eurasiatico-Montana ; BQ,BF ; S ; -<br />

Veronica tournefortii Vill. sensu Auct. plur. non Gmelin nec Vill. s.s.<br />

The svizzero<br />

Veronica medicinale<br />

3447 VERO BEC Veronica beccabunga L.<br />

H rept ; Eurasiatica ; UC,UG,S ; = ; -<br />

Erba grassa<br />

Veronica beccabunga<br />

695 MELAMPYZ Melampyrum<br />

3455 MELA ITA Melampyrum italicum (Beauverd) Soó<br />

T scap ; Endemica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Melampyrum nemorosum var. gallicum - intermedium et calabricum sensu Beauverd<br />

Melampyrum intermedium Per. et Song. non Ronn. et Schinz nomen confusum<br />

Melampyrum nemorosum Auct Fl.It. p.p.<br />

Spigarola d‘Italia<br />

3456 MELA SYL Melampyrum sylvaticum L.<br />

T scap ; Europea ; BF ; = ; -<br />

Spigarola delle foreste<br />

Riportata da N. LONGHITANO e G.R. RONSISVALLE (1974), probabilmente per confusione con la<br />

precedente.<br />

697 EUPHRASZ Euphrasia<br />

3464 EUPH STR Euphrasia stricta D. Wolff.<br />

T scap ; C-Europea ; PS,PM ; C ; -<br />

Euphrasia ericetorum Jordan<br />

Euphrasia stricta Host<br />

Euphrasia pectinata Ten.<br />

Euphrasia tatarica Fischer<br />

Eufrasia stretta<br />

3468 # EUPH MIN Euphrasia minima Jacq. ex DC.<br />

T scap ; Orofita C- e S-Europea ; PA ; S ; +<br />

Eufrasia minima<br />

E‘ specie rarissima in tutto l‘<strong>Appennino</strong>. Per il Lazio, l‘unica indicazione risale alla fine del secolo scorso (M.ti<br />

Simbruini, sopra Filettino: FALQUI, 1899). Per i M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> è citata anche da G. ZODDA (sub Euphrasia<br />

officinalis L. var. minima, 1953), che la raccolse sulla vetta di M.Gorzano.<br />

Cima Lepri, ~ 2400 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 2350-2400 m, VII.1986, (oss.<br />

pers.).<br />

3469 EUPH SAL Euphrasia salisburgensis Funk<br />

T scap ; Orofita SE-Europea ; PS ; C ; -<br />

Eufrasia di Salisburgo<br />

698 ODONTITZ Odontites


84<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

3481 ODON RUB Odontites rubra (Baumg.) Opiz<br />

a OD RU.RU rubra<br />

T scap ; Eurasiatica ; UA,UP ; = ; -<br />

Euphrasia odontites L.<br />

Odontites vulgaris Moench<br />

Perlina rossa<br />

700 PARENTUZ Parentucellia<br />

3484 PARE LAT Parentucellia latifolia (L.) Caruel<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Euphragia latifolia Griseb.<br />

Euphrasia latifolia L.<br />

Bartsia latifolia S. et S.<br />

Trixago latifolia Rchb.<br />

Perlina rossiccia<br />

702 PEDICULZ Pedicularis<br />

3487 # PEDI VER Pedicularis verticillata L.<br />

H scap ; (Circum) Artico-Alpina ; PM,PA ; = ; +<br />

Pedicolare a foglie verticillate<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

3494 PEDI TUB Pedicularis tuberosa L.<br />

H ros ; Orofita SW-Europea ; PM,PA ; S ; -<br />

Pedicolare zolfina<br />

3499 PEDI ELE Pedicularis elegans Ten.<br />

H ros ; Endemica ; PA,M ; C ; +<br />

Pedicolare appenninica<br />

3507 PEDI COM Pedicularis comosa L.<br />

H scap ; Orofita SE-Europea ; PS,BM ; = ; -<br />

Pedicolare chiomosa<br />

703 RHINANTZ Rhinanthus<br />

3511 RHIN PER Rhinanthus personatus (Behrendsen) Bég.<br />

T scap ; Endemica ; PS ; = ; -<br />

Cresta di gallo<br />

3513 RHIN WET Rhinanthus wettsteinii (Sterneck) Soó<br />

T scap ; Endemica ; BM,PA ; = ; +<br />

Cresta di gallo del Wettstein<br />

Sulla <strong>Laga</strong>, questo raro endemismo è presente con esemplari di normali dimensioni nei pascoli subalpini, ai<br />

margini del bosco, e con forme lussureggianti (fusti lunghi quasi 60 cm!) nelle radure fresche <strong>della</strong> faggeta,<br />

soprattutto nel settore marchigiano (M. Scalandro e M. Comunitore, ca. 1600 m s.l.m.).<br />

Pizzo di Sevo, 1850 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

3521 RHIN ALE Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich<br />

T scap ; C-Europea ; PS,PM ; = ; -<br />

Alectorolophus semleri Sterneck<br />

Rhinanthus major L. nomen ambiguum<br />

Rhinantus hirsutus Lam.<br />

Cresta di gallo comune<br />

705 LATHRAEZ Lathraea<br />

3526 LATH SQU Lathraea squamaria L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

85<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

G par ; Eurasiatica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Latrea comune<br />

132 OROBANCX OROBANCHACEAE<br />

706 OROBANCZ Orobanche<br />

3536 OROB ALB Orobanche alba Stephan<br />

T par ; Orofita Eurasiatica ; PS ; = ; -<br />

Orobanche epithymum DC.<br />

Orobanche alexandri Tineo<br />

Succiamele del Serpillo<br />

3542 OROB MIN Orobanche minor Sm.<br />

T par ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PS,PM ; = ; -<br />

Orobanche barbata Poiret incl. O. litorea Guss.<br />

Orobanche pumila Koch et Noë<br />

Orobanche livida Sendtner<br />

Succiamele minore<br />

3553 ! OROB FLA Orobanche flava C.F.P. Martius ex F.W. Schultz<br />

T par ; Orofita S-Europea ; U ; = ; +<br />

Succiamele del Petasites<br />

Questa interessante specie orofila, parassita su Petasites e Tussilago, presenta un areale assai frammentato: si<br />

rinviene, infatti, sulle Alpi Centro-Orientali, dalle Grigne alla Carnia, rarissima e localizzata (PIGNATTI, Fl.It.,<br />

2: 615, 1982), e, sull‘<strong>Appennino</strong>, limitata ai soli M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>. Finora, la specie era nota solo per il versante<br />

teramano, alla Piana <strong>dei</strong> Cavalieri (BRILLI-CATTARINI & GUBELLINI, 1986); recentemente, però, è stata<br />

raccolta al F.so di Selva Grande (BRILLI-CATTARINI & GUBELLINI, com. pers.) ed osservata dallo scrivente<br />

all‘Agro Nero di Illica.<br />

F.so di Selva Grande, VII.1993, leg. Brilli-Cattarini et Gubellini (PESA).<br />

3557 OROB GRA Orobanche gracilis Sm.<br />

T par ; Europeo-Caucasica ; PS ; = ; -<br />

Orobanche cruenta Bertol.<br />

Succiamele rossastro<br />

135 GLOBULAX GLOBULARIACEAE<br />

711 GLOBULAZ Globularia<br />

3566 GLOB PUN Globularia punctata Lapeyr.<br />

H scap ; S-Europea ; PM,PS ; = ; -<br />

Globularia aphyllanthes O.Schwarz<br />

Globularia vulgaris Auct Fl. Ital. non L.<br />

Globularia willkommii Nyman<br />

Globularia elongata Hegetsch.<br />

Vedovelle <strong>dei</strong> prati<br />

136 LENTIBUX LENTIBULARIACEAE<br />

712 PINGUICZ Pinguicula<br />

3578 PING VUL Pinguicula vulgaris L.<br />

H ros ; Europea ; US,UT,S ; S ; +<br />

Erba-unta comune<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

137 PLANTAGX PLANTAGINACEAE


86<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

714 PLANTAGZ Plantago<br />

3584 PLAN MAJ Plantago major L.<br />

H ros ; Eurasiatica div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Cinquenervia<br />

Piantaggine maggiore<br />

3592 PLAN SER Plantago serpentina All.<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PS,M ; = ; -<br />

Piantaggine strisciante<br />

3594 PLAN HOL Plantago holosteum Scop.<br />

H ros ; SE-Europea (Subpontica) ; PS,M ; C ; -<br />

Plantago recurvata Auct. non L.<br />

Plantago carinata Schrad.<br />

Piantaggine a foglie carinate<br />

3596 PLAN MED Plantago media L.<br />

H ros ; Eurasiatica ; PS,PM ; = ; -<br />

Plantago bertolonii Godr.<br />

Piantaggine pelosa<br />

3597 PLAN ATR Plantago atrata Hoppe<br />

a PL AT.AT atrata<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PM,PA,M ; = ; -<br />

Plantago montana Lam. non Hudson<br />

Piantaggine nera<br />

3597 PLAN ATR Plantago atrata Hoppe<br />

b PL AT.FU fuscescens (Jordan) Pilger (*)<br />

H ros ; Subendemica ; PS,M ; C ; -<br />

Plantago fuscescens Jordan<br />

Piantaggine rossastra<br />

3600 PLAN LAN Plantago lanceolata L.<br />

H ros ; Eurasiatica div. Cosmopolita ; PI,PS ; = ; -<br />

Arnoglossa<br />

Piantaggine lanciuola<br />

Piantaggine minore<br />

Lingua di Cane<br />

Nelle stazioni aride, oltre i 1400 m di quota, si rinvengono con relativa frequenza esemplari densamente<br />

tomentosi, con spighe ovate piccole (max. 10 x 15-18 mm), riconducibili alla var. spaerostachya Mert. et Koch.<br />

3603 PLAN LAG Plantago lagopus L.<br />

T scap ; Steno-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Piantaggine Piede di Lepre<br />

138 CAPRIFOX CAPRIFOLIACEAE<br />

716 SAMBUCUZ Sambucus<br />

3610 SAMB EBU Sambucus ebulus L.<br />

G rhiz ; Euri-Mediterranea ; PI,BM ; = ; -<br />

Sambuchella<br />

Sambuco lebbio<br />

Ebbio<br />

3611 SAMB NIG Sambucus nigra L.<br />

P caesp ; Europeo-Caucasica ; BR,BM,BF,BQ ; = ; -<br />

Sambuco nero


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

87<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Sambuco comune<br />

717 VIBURNUZ Viburnum<br />

3613 VIBU LAN Viburnum lantana L.<br />

P caesp ; S-Europea ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Lentaggine<br />

Viburno lantana<br />

Viborno<br />

Biorna<br />

Antana<br />

Metallo<br />

719 SYMPHORZ Symphoricarpos<br />

3617 SYMP ALB Symphoricarpos albus (L.) S.F. Blake (*)<br />

P caesp ; N-Americana ; PI,BM ; = ; -<br />

Symphoricarpos racemosus Auct. non Michx.<br />

Lacrime d‘Italia<br />

Sopra l‘abitato di Preta, 1200 m: due esemplari certamente sfuggiti a coltura.<br />

720 LONICERZ Lonicera<br />

3621 LONI XYL Lonicera xylosteum L.<br />

LO XY.VA var. nigra Loisel.<br />

P caesp ; Europeo-W-Asiatica ; BF,BQ,BM,AT ; = ; -<br />

Ciliegia <strong>della</strong> volpe<br />

Caprifoglio peloso<br />

Madreselva pelosa<br />

3623 LONI CAP Lonicera caprifolium L.<br />

P lian ; SE-Europea ; BQ,BM,BR ; = ; -<br />

Legabosco<br />

Caprifoglio comune<br />

Madreselva comune<br />

Abbracciabosco<br />

139 ADOXACEX ADOXACEAE<br />

721 ADOXA Z Adoxa<br />

3627 ADOX MOS Adoxa moschatellina L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BF ; = ; -<br />

Moscatella<br />

140 VALERIAX VALERIANACEAE<br />

722 >VALELLAZ Valerianella<br />

3634 VALE MIC Valerianella microcarpa L.<br />

T scap ; Steno-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Gallinella a frutto piccolo<br />

3640 VALE CAR Valerianella carinata Loisel.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea (baricentro orientale) ; PS,UG ; = ; -<br />

Gallinella carenata<br />

724 >VALIANAZ Valeriana


88<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

3649 VALE MON Valeriana montana L.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; R,M,S ; C ; -<br />

Valeriana rotundifolia Vill.<br />

Valeriana calabra Huter, Porta et Rigo<br />

Valeriana montana<br />

3650 VALE TRI Valeriana tripteris L.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; R,M,S ; = ; -<br />

Valeriana trifogliata<br />

3652 VALE TUB Valeriana tuberosa L.<br />

H scap ; Mediterraneo-Montana ; PS,PM ; C ; -<br />

Valeriana tuberosa<br />

3653 VALE OFF Valeriana officinalis L.<br />

H scap ; Europea ; UP,UA,UG ; = ; -<br />

Erba gatta<br />

Valeriana comune<br />

In numerose stazioni, particolarmente presso sorgenti perenni, ho rinvenuto forme di difficile interpretazione, a<br />

fusto del tutto glabro o sparsamente pubescente in basso, stolonifere per soli stoloni ipogei, con foglie cauline<br />

inferiori e medie a segmenti interi (quello apicale subeguale ai laterali), glabre nella pagina superiore, tomentose<br />

per densa pelosità appressata in quella inferiore. Per alcuni di questi caratteri si potrebbero inquadrare in<br />

Valeriana collina Wallroth, dalla quale, però, differiscono per le dimensioni generali decisamente più piccole<br />

(max. 40 cm contro 5-10 dm) e per l‘ecologia (la pianta <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> cresce sempre in ambienti molto umidi,<br />

spesso in acqua!).<br />

725 CENTRANZ Centranthus<br />

3657 CENT RUB Centranthus ruber (L.) DC.<br />

Ch suffr ; Steno-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Savonina<br />

Camarezza comune<br />

Valeriana rossa<br />

141 DIPSACAX DIPSACACEAE<br />

726 >CEPHALRZ Cephalaria<br />

3664 CEPH TRA Cephalaria transsylvanica Roemer et Schultes<br />

T scap ; SE-Europeo-Caucasica (Pontica) ; PS ; = ; -<br />

Vedovina maggiore<br />

727 DIPSACUZ Dipsacus<br />

3668 DIPS FUL Dipsacus fullonum L.<br />

H bienn ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Dipsacus sylvester Hudson<br />

Cardo<br />

Scardaccione selvatico<br />

730 KNAUTIAZ Knautia<br />

3674 # KNAU DRY Knautia drymeia Heuffel<br />

c KN DR.CE centrifrons (Borbàs) Ehrend.<br />

H scap ; SE-Europea ; BQ,BF ; = ; -<br />

Knautia sylvatica Auct. Fl. Ital. p. max. parte<br />

Scabiosa sylvatica L. s.s.<br />

Ambretta <strong>dei</strong> querceti<br />

cfr. TONDI, 1992.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

89<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

3686 KNAU CAL Knautia calycina (Presl.) Guss.<br />

H scap ; Endemica ; PS,BQ,BM ; = ; -<br />

Knautia arvensis (L.) Couter var. calabrica Fiori<br />

Ambretta siciliana<br />

3687 KNAU ARV Knautia arvensis (L.) Coulter<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,PM,BM ; = ; -<br />

Ambretta comune<br />

3688 KNAU PUR Knautia purpurea (Vill.) Borbàs<br />

H scap ; W-Mediterraneo-Montana ; PM,PS ; = ; -<br />

Knautia collina (Req.) Briq.<br />

Knautia purpurea (Vill.) Borbàs var. calabrica Szabò<br />

Ambretta purpurea<br />

732 SCABIOSZ Scabiosa<br />

3702 SCAB COL Scabiosa columbaria L.<br />

H scap ; Eurasiatica ; PI,PM,PS,BM ; = ; -<br />

Vedovina selvatica<br />

3706 SCAB TRI Scabiosa triandra L. (*)<br />

H scap ; S-Europea ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Scabiosa gramuntia L.<br />

Vedovina a foglie sottili<br />

3708 ! SCAB VEL Scabiosa cfr. velenovskyiana Bobrov (*)<br />

H scap ; Orofita SE-Europea ; PS ; = ; +<br />

Scabiosa dubia Vel.<br />

Vedovina dubbia<br />

Di questa entità ho raccolto solo pochi esemplari, tutti comunque riconducibili al gruppo di S. columbaria,<br />

caratterizzati da foglie vellutate per peli molto densi, foglie mediane con segmento apicale 6 volte più largo <strong>dei</strong><br />

laterali, capolini 1-2, calice con reste di 4 mm.<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 28.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S. Giovanni, 1400 m, 10.XI.91,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

733 LOMELOSZ Lomelosia<br />

3694 LOME CRE Lomelosia crenata (Cyr.) Greuter et Burdet (*)<br />

Ch suffr ; Orofita S-Mediterranea ; M,PS,R ; C ; -<br />

Scabiosa crenata Cyr.<br />

Scabiosa gussonei Tod.<br />

Vedovina crenata<br />

3697 LOME GRA Lomelosia graminifolia (L.) Greuter et Burdet (*)<br />

Ch suffr ; Orofita S-Europea ; R,M,PS ; C ; -<br />

Scabiosa graminifolia L.<br />

Vedovina strisciante<br />

142 CAMPANUX CAMPANULACEAE<br />

734 LEGOUSIZ Legousia<br />

3716 LEGO SPE Legousia speculum-veneris (L.) Chaix<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PC ; = ; -<br />

Specularia speculum-veneris Tanfani<br />

Campanula speculum-veneris L.<br />

Specularia speculum DC.<br />

Specchio di Venere comune


90<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

736 CAMPANUZ Campanula<br />

3726 ! CAMP PAT Campanula patula L.<br />

a CA PA.CF cfr. patula<br />

H bienn ; Eurasiatica ; PS,AT ; = ; -<br />

Campanula bienne<br />

Secondo Flora d‘Italia (PIGNATTI, 2: 687, 1982) tutti i caratteri fenotipici porterebbere alla subsp. patula, che<br />

tuttavia sarebbe presente in Italia solo nelle Dolomiti Orientali (dal Cadore a Sappada) e in Piemonte presso<br />

Torino. Si tratta <strong>della</strong> prima segnalazione <strong>della</strong> specie nel Lazio e del limite meridionale dell‘areale in Italia.<br />

F.so di Selva Grande, 1500 m, VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S.Giovanni, 1400 m, 10.XI.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

3727 >CAMP RAU Campanula rapunculus L.<br />

H bienn ; Paleotemperata ; PM,PI,AT ; = ; -<br />

Raperonzolo<br />

Campanula commestibile<br />

3728 CAMP PER Campanula persicifolia L.<br />

CA PE.PE persicifolia<br />

H scap ; Eurasiatica ; BQ,BF,BM,AT ; = ; -<br />

Campanula con foglie di pesco<br />

3737 CAMP GLO Campanula glomerata L.<br />

CA GL.GL glomerata<br />

H scap ; Eurasiatica ; AT,BM,PM ; = ; -<br />

Campanula agglomerata<br />

3738 CAMP FOL Campanula foliosa Ten.<br />

H scap ; Orofita SE-Europea ; PM ; = ; +<br />

Campanula meridionale<br />

3740 # CAMP SPI Campanula spicata L.<br />

H scap ; Subendemica ; PS,M ; C ; +<br />

Campanula spigata<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pascoli aridi tra Pizzo di Sevo e Cima Lepri: rara.<br />

3752 CAMP TRA Campanula trachelium L.<br />

CA TR.TR trachelium<br />

H scap ; Paleotemperata ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Imbutini<br />

Campanula selvatica<br />

3759 CAMP TAN Campanula tanfanii Podlech<br />

H scap ; Endemica ; R,M,UF ; C ; +<br />

Campanula macrorrhiza Gay ex DC. var. angusti<strong>flora</strong> Tanfani<br />

Campanula di Tanfani<br />

3761 CAMP MIC Campanula micrantha Bertol. (*)<br />

H scap ; Endemica ; M,PS,BM ; C ; +<br />

Campanula marchesettii Auct.Fl.Ital.Centr.<br />

Campanula apennina (Podl.) Podl.<br />

Campanula degli Appennini<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo e F.so di Selva Grande: rara.<br />

3768 CAMP SCH Campanula scheuchzeri Vill.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PA,PM,AC ; S ; -<br />

Campanula di Scheuchzer


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

91<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

738 PHYTEUMZ Phyteuma<br />

3782 PHYT ORB Phyteuma orbiculare L.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PA,PM ; C ; -<br />

Raponzolo orbiculare<br />

741 EDRAIANZ Edraianthus<br />

3793 EDRA GRA Edraianthus graminifolius (L.) DC.<br />

ED GR.GR graminifolius<br />

Ch suffr ; Endemica ; PM,PA,M ; C ; -<br />

Wahlembergia graminifolia DC.<br />

Campanula graminifolia L.<br />

Campanula graminifolia<br />

742 JASIONEZ Jasione<br />

3794 JASI MON Jasione montana L.<br />

JA MO.MO montana<br />

H bienn ; Europeo-Caucasica (Subatlantica) ; PS,M ; S ; -<br />

Vedovella annuale<br />

143 COMPOSIX COMPOSITAE<br />

750 EUPATORZ Eupatorium<br />

3800 EUPA CAN Eupatorium cannabinum L.<br />

H scap ; Paleotemperata ; BR,PI,UG,UA ; = ; -<br />

Canapa acquatica<br />

751 ADENOSTZ Adenostyles<br />

3803 ADEN AUS Adenostyles australis (Ten.) Nyman<br />

H scap ; Illirico-Appenninica (Anfiadriatica) ; BF ; = ; -<br />

Adenostyles nebrodensis Strobl.<br />

Cavolaccio meridionale<br />

752 SOLIDAGZ Solidago<br />

3806 SOLI VIR Solidago virgaurea L.<br />

a SO VI.VI virgaurea<br />

H scap ; Circumboreale ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Verga d‘oro comune<br />

754 ASTER Z Aster<br />

3814 ASTE BEL Aster bellidiastrum (L.) Scop.<br />

H ros ; Orofita SE-Europea ; M,S,R ; C ; -<br />

Bellidiastrum michelii Cass.<br />

Doronicum bellidiastrum L.<br />

Margherita d‘alpe<br />

Astro falsa pratolina<br />

Bellidiastro<br />

755 CONYZA Z Conyza<br />

3824 CONY CAN Conyza canadensis (L.) Cronq.<br />

T scap ; N-Americana div. Cosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Erigeron canadensis L.


92<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Saeppola canadese<br />

756 ERIGEROZ Erigeron<br />

3827 ERIG ACE Erigeron acer L.<br />

a ER AC.AC acer<br />

H scap ; Circumboreale ; PI,PS ; = ; -<br />

Erigeron corymbosus Wallr.<br />

Cespica acre<br />

3829 ERIG EPI Erigeron epiroticus (Vierh.) Halacsy<br />

H scap ; Endemica Illirico-Appenninica (Anfiadriatica) ; PA ; = ; +<br />

Trimorpha epirotica Vierh. incl. Erigeron alpinus L. fo. ambiguus Fiori e var. glabratus Fiori p.p.<br />

Cespica dell‘Epiro<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

3834 # ERIG UNI Erigeron uniflorus L.<br />

H scap ; (Circum) Artico-Alpina ; PA ; = ; +<br />

Erigeron alpinus L. var. uniflorus (L.) Fiori<br />

Cespica uni<strong>flora</strong><br />

Per i M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> la prima citazione <strong>della</strong> specie risale a M. TENORE (1831, sub Erigeron alpinus L. var.<br />

uniflorus), che la raccolse al Pizzo di Sevo, sopra Accumoli. Con il medesimo trinomio è riportata da G.<br />

ZODDA (1953) per il versante teramano (Pizzo di Moscio, M. Gorzano e Colle dell‘Orso). Infine, F.<br />

PEDROTTI (1982 a/b) la indica nei rilievi fitosociologici <strong>dei</strong> pascoli alpini a Elyna myosuroides (Vill.) Fritsch<br />

(ass. Carici-Elynetum bellardii PEDROTTI 1981). Tuttavia, dal momento che nessuno di questi Autori cita<br />

anche la presenza di E. epiroticus (Vierh.) Halacsy, resta il dubbio per una possibile confusione tra le due entità<br />

strettamente affini.<br />

757 BELLIS Z Bellis<br />

3836 BELL PER Bellis perennis L.<br />

H ros ; Europeo-Caucasica ; PI,PF,PM ; = ; -<br />

Bellis hybrida Ten.<br />

Primavera<br />

Pratolina comune<br />

Margheritina<br />

763 ANTENNAZ Antennaria<br />

3857 ANTE DIO Antennaria dioica (L.) Gaertner<br />

Ch rept ; Circumboreale ; PA ; S ; +<br />

Sempiterni di montagna<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, 2200 m, 18.VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); molto localizzata.<br />

764 LEONTOPZ Leontopodium<br />

3860 LEON NIV Leontopodium nivale (Ten.) Huet<br />

H scap ; Subendemica ; PA,R ; C ; +<br />

Leontopodium alpinum Cass. var. nivale DC.<br />

Stella alpina dell‘<strong>Appennino</strong><br />

Pizzo di Sevo: rarissima e non osservata recentemente.<br />

765 GNAPHALZ Gnaphalium<br />

3861 GNAP SYL Gnaphalium sylvaticum L.<br />

H scap ; Circumboreale ; BF,BQ,BM ; = ; -<br />

Omalotheca sylvatica (L.) Sch.-Bip. et F.W. Schultz<br />

Canapicchia comune


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

93<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

3864 GNAP DIM Gnaphalium diminutum Br.-Bl.<br />

H scap ; Endemica ; PA,PN ; C ; +<br />

Gnaphalium hoppeanum Koch var. magellense (Fiori et Paoletti) Briq. et Cavill.<br />

Gnaphalium pusillum Huet non Haenke<br />

Canapicchia dell‘<strong>Appennino</strong><br />

Questo raro endemismo appenninico è relativamente frequente anche nelle vallette nivali e nei pascoli calcifili<br />

lungamente innevati di M. Gorzano e Pizzo di Moscio (ZODDA, 1967; GUARRERA e TAMMARO, 1991).<br />

3864 # GNAP SUP Gnaphalium supinum L.<br />

H scap ; (Circum) Artico-Alpina ; PN,M ; S ; +<br />

Omalotheca supina DC.<br />

Canapicchia glaciale<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima Lepri, 2350 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

767 HELICHRZ Helichrysum<br />

3872 HELI ITA Helichrysum italicum (Roth.) Don<br />

a HE IT.IT italicum<br />

Ch suffr ; S-Europea ; R,M,AT,PS ; = ; -<br />

Perpetuini d‘Italia<br />

768 INULA Z Inula<br />

3884 INUL MON Inula montana L.<br />

H scap ; W-Mediterraneo-Montana ; PM ; C ; -<br />

Enula montana<br />

770 PULICARZ Pulicaria<br />

3894 PULI DYS Pulicaria dysenterica (L.) Bernh.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; UA,BR ; = ; -<br />

Pulicaria uliginosa Stev.<br />

Mentastro<br />

Incensaria comune<br />

Menta selvatica<br />

772 BUPHTHAZ Buphthalmum<br />

3898 # BUPH SAL Buphthalmum salicifolium L.<br />

H scap ; Orofita SE-Europea ; PM ; = ; +<br />

Buphthalmum grandiflorum L.<br />

Asteroide salicina<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Colle S. Giovanni, ca. 1400 m, 20.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

788 ANTHEMIZ Anthemis<br />

3955 ANTH TIN Anthemis tinctoria L.<br />

Ch suffr ; C-Europeo-Pontica ; PM,BM ; C ; -<br />

Camomilla per tintori<br />

790 ACHILLEZ Achillea<br />

3960 ACHI MUC Achillea mucronulata (Bertol.) Schultz Bip.<br />

H scap ; Endemica ; PA,M ; C ; +<br />

Anthemis mucronulata Bertol. var. elegans (Jan ex Fiori) Fiori<br />

Anthemis mucronulata Bertol.<br />

Millefoglio appenninico<br />

cfr. TONDI, 1992.


94<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Diffusa su tutta la catena, oltre i 1400 m s.l.m.<br />

3973 ACHI SET Achillea setacea Waldst. et Kit.<br />

H scap ; SE-Europea ; PS,PM ; = ; -<br />

Millefoglio setaceo<br />

3975 ACHI COL Achillea collina Becker<br />

H scap ; SE-Europea ; PM,PI,AT ; = ; -<br />

Millefoglio comune<br />

3976 ACHI MIL Achillea millefolium L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PM,PA ; = ; -<br />

Millefoglio montano<br />

792 MATRICAZ Matricaria<br />

3984 MATR CHA Matricaria chamomilla L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Chamomilla recutita (L.) Rauschert<br />

Capomilla<br />

Camomilla comune<br />

795 >LEUCAUMZ Leucanthemum<br />

3994 LEUC PRA Leucanthemum praecox Horvatic<br />

a LE PR.VA var. praecox<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; PM,PI ; = ; -<br />

Chrysanthemum leucanthemum L. var. vulgare sensu Fiori p.p.<br />

Chrysanthemum leucanthemum L. var. triviale Gaudin<br />

Margherita diploide<br />

3999 LEUC ADU Leucanthemum adustum (Koch) Gremli<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM ; = ; -<br />

Chrysanthemum maximum Ramond p.p.<br />

Chrysanthemum montanum All.<br />

Margherita west-alpina<br />

F.so di Selva Grande, ~ 1450 m, 15.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem 1400 m, 1.IX.1991, leg. Tondi,<br />

det. P. Marchi (Herb. Tondi).<br />

4001 LEUC HET Leucanthemum heterophyllum (Willd.) DC.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM ; C ; -<br />

Chrysanthemum leucanthemum L. var. heterophyllum Fiori et Paol.<br />

Chrysanthemum maximum Auct. p.p. vix Ramond<br />

Margherita sudalpina<br />

Piuttosto comune in tutta la <strong>Laga</strong>, sopra i 1200 m s.l.m.<br />

F.so di Selva Grande, 1400-1450 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi);Tracciolino di Annibale, presso La<br />

Forca tra Cima Lepri e Pizzo di Sevo, ~ 2000 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

796 >LEUCAOPZ Leucanthemopsis<br />

4006 # LEUC ALP Leucanthemopsis alpina (L.) Heyw.<br />

a LE AL.VA var. alpina<br />

H scap ; Orofita SW-Europea ; PA,M ; S ; -<br />

Tanacetum alpinum Sch. Bip.<br />

Chrysanthemum alpinum L.<br />

Margherita alpina<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, 2380 m, VII.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

796 TANACETZ Tanacetum


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

95<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

4009 TANA PAR Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip.<br />

H scap ; W-Asiatica ; BM,BF ; = ; -<br />

Chrysanthemum parthenium Bernh.<br />

Matricaria parthenium L.<br />

Amareggiola<br />

Erba-amara vera<br />

Matricale<br />

4010 TANA COR Tanacetum corymbosum (L.) Sch. Bip.<br />

c TA CO.VA var. tenuifolium (Wild.) Briq. et Cavill.<br />

H scap ; Euri-Mediterranea ; BM,BF ; = ; -<br />

Pyrethrum tenuifolium Willd.<br />

Chrysanthemum italicum L.<br />

Chrysanthemum achilleae L.<br />

Erba-amara <strong>dei</strong> boschi<br />

799 ARTEMISZ Artemisia<br />

4016 ARTE VUL Artemisia vulgaris L.<br />

H scap ; Circumboreale ; PI ; = ; -<br />

Amarella<br />

Assenzio selvatico<br />

800 TUSSILAZ Tussilago<br />

4037 TUSS FAR Tussilago farfara L.<br />

G rhiz ; Paleotemperata ; PI,UA ; = ; -<br />

Paparacchio<br />

Tossilagine comune<br />

Farfugio<br />

801 PETASITZ Petasites<br />

4038 PETA HYB Petasites hybridus (L.) Gaertner, Meyer et Scherb<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; UA,UG,S ; = ; -<br />

Petasites officinalis Moench<br />

Farfaraccio maggiore<br />

804 DORONICZ Doronicum<br />

4049 DORO COL Doronicum columnae Ten.<br />

G rhiz ; Orofita SE-Europeo-Caucasica ; BF,BM ; C ; -<br />

Doronicum cordatum (Wulf.) C.H. Schultz<br />

Doronico di Colonna<br />

805 SENECIOZ Senecio<br />

4059 # SENE BRA Senecio brachychaetus DC.<br />

H ros ; Endemica ; PM ; = ; +<br />

Senecione toscano<br />

Questo interessante endemismo appenninico, il cui areale si estende, con lacune, dalla Liguria all‘Abruzzo,<br />

risulta piuttosto comune al nord, mentre diventa progressivamente più raro verso sud. Per il Lazio è nota<br />

un‘unica antica segnalazione per i Colli Albani (MAURI in BERTOLONI, 1833-1854), non più confermata da<br />

allora. Sulla <strong>Laga</strong>, dove è stata osservata di recente anche da BRILLI-CATTARINI e coll. (in verb.), cresce ai<br />

margini <strong>della</strong> faggeta e nelle radure fresche, sopra i 1400 m s.l.m..<br />

F.so di Selva Grande, verso M. Doro, ~ 1450 m, 11.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4060 SENE INT Senecio integrifolius (L.) Clairv.<br />

a SE IN.IN integrifolius


96<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

H ros ; (Circum) Artico-Alpina ; PM ; = ; -<br />

Senecio integrifolius (L.) Clairv. subsp. campestris Briq. et Cavill. sensu Cuff.<br />

Senecio integrifolius (L.) Clairv. var. humilis Fiori et var. tenorei Fiori<br />

Senecio campestris (Retz.) DC.<br />

Senecione rosulato<br />

A differenza <strong>della</strong> precedente, questa specie relitta artico-alpina predilige le zone aperte, in particolare i prati<br />

aridi del piano montano (TONDI, 1992).<br />

4063 SENE COR Senecio cordatus Koch<br />

H scap ; Subendemica ; BM,UA,UG ; = ; +<br />

Senecio alpinus Auct. non Scop.<br />

Senecione alpino<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

4063 SENE COR Senecio cordatus Koch<br />

b SE CO.VA var. samnitum Huet<br />

H scap ; Endemica ; BM,UA,UG ; = ; -<br />

Senecio baldensis Ten. non Poiret<br />

Senecione <strong>dei</strong> Sanniti<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

4066 SENE DOR Senecio doronicum L.<br />

b SE DO.GE gerardii (G. et G.) Nyman<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM,PA,AT ; C ; -<br />

Senecio gerardii G. et G.<br />

Senecione mezzano<br />

<br />

SENE APE Senecio apenninus Tausch<br />

H scap ; Endemica ; BF,BM ; = ; +<br />

Senecio doronicum (L.) L. subsp. doronicum var. apenninus (Tausch) Fiori<br />

Senecio orientalis Ten. non Willd.<br />

Senecio neglectus Paolucci<br />

Senecio doronicum (L.) L. var.apenninus (Tausch)<br />

Senecio doronicum (L.) L. var. neglectus Paolucci<br />

Senecio appenninico<br />

E‘ un endemismo appenninico piuttosto raro, diffuso dall‘<strong>Appennino</strong> Umbro-marchigiano alla Campania, con<br />

areale dai limiti non ben definiti. Nel Lazio, oltre alla <strong>Laga</strong> (dove era noto dal secolo scorso), è presente solo in<br />

altre due località: al Terminillo e sui M.ti <strong>della</strong> Duchessa. Per la prima, G. MONTELUCCI (1951-52, sub S.<br />

doronicum L. var. apenninus Tausch) indica la specie al Vallone <strong>della</strong> Neviera (ex CAVARA et GRANDE,<br />

1914) e in stazioni pietrose nella prateria montana, a Campolungo, sui 1600 m; alla Duchessa è stata raccolta da<br />

U. MARTELLI (1904), ma di questa segnalazione non sono reperibili gli exsiccata e l‘entità non è stata ritrovata<br />

successivamente (cfr. STEINBERG, 1952, p. 229). Sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> predilige suoli moderatamente acidi,<br />

nelle radure erbose o nei cespuglieti, più o meno termofili, ai margini <strong>della</strong> faggeta.<br />

M. Doro, ~ 1600 m, VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S. Giovanni, ~ 1400 m, VII.1987, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, ~ 1600 m, 26.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4067 SENE TEN Senecio tenorei Pign.<br />

H ros ; Endemica ; PM,PA ; C ; -<br />

Senecio doronicum L. var. pseudo-arachnoideus Fiori<br />

Arnica lanifera Ten.<br />

Senecio arachnoideus Auct. Fl. Ital. non Sieber<br />

Senecione di Tenore<br />

Da accurate ricerche compiute recentemente sulle entità del gruppo di Senecio doronicum L. nell‘<strong>Appennino</strong><br />

Centrale (BRILLI-CATTARINI, in litt.) sembra emergere la conspecificità di questo endemismo appenninico e<br />

del S. scopolii Hoppe & Hornsch. dell‘Istria e <strong>della</strong> Penisola Balcanica. Si tratterebbe, quindi, di un‘unica specie<br />

a distribuzione anfiadriatica, denominata per motivi di priorità S. scopolii Hoppe & Hornsch. ex Bluff &<br />

Fingerh.<br />

Comune dal piano submontano a 1800-1900 m s.l.m.<br />

4072 SENE FUC Senecio fuchsii C.C. Gmelin


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

97<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; C-Europea ; BF,BM ; = ; -<br />

Senecio nemorensis L. subsp. fuchsii C.C. Gmelin<br />

Senecio sarracenicus L. p.p.<br />

Senecione di Fuchs<br />

4090 SENE RUP Senecio rupestris Waldst. et Kit.<br />

H scap ; Orofita SE-Europea ; M,UG,PI ; = ; -<br />

Senecio squalidus L.<br />

Senecione montanino<br />

4098 SENE VUL Senecio vulgaris L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Senecio pygmaeus sensu Strobl non DC.<br />

Verzellina<br />

Senecione comune<br />

Calderina<br />

Calderaja<br />

Cardillo<br />

806 CALENDUZ Calendula<br />

4105 CALE ARV Calendula arvensis L.<br />

a CA AR.AR arvensis<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PC ; = ; -<br />

Calendula micrantha Tineo<br />

Calendula parvi<strong>flora</strong> Rafin.<br />

Calendula stellata Cav.<br />

Fiorrancio selvatico<br />

807 ARCTIUMZ Arctium<br />

4109 ARCT LAP Arctium lappa L.<br />

H bienn ; Eurasiatica temperata ; PI ; = ; -<br />

Lappa major Gaertner<br />

Arctium majus Bernh.<br />

Lappa officinalis All.<br />

Lappola<br />

Bardana maggiore<br />

Lappa bardana<br />

4111 ARCT MIN Arctium minus (Hill) Bernh.<br />

H bienn ; Europea ; PI,UG ; = ; -<br />

Arctium pubens Bab.<br />

Lappa minor Hill<br />

Bardana minore<br />

809 CARDUUSZ Carduus<br />

4114 CARD NUT Carduus nutans L.<br />

a CA NU.NU nutans<br />

H bienn ; W-Europea ; PI,PS ; = ; -<br />

Cardo rosso<br />

4118 CARD CHR Carduus chrysacanthus Ten.<br />

H scap ; Endemica ; M ; C ; -<br />

Cardo appenninico<br />

813 PTILOSTZ Ptilostemon<br />

4141 PTIL STR Ptilostemon strictus (Ten.) Greuter


98<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; SE-Europea ; PI,BM ; = ; -<br />

Cnicus strictus Ten.<br />

Cirsium strictum Link<br />

Cirsium x rheginum Sprengel<br />

Lamyra alata Cass., incl. L. glabella Cass.<br />

Cardo stretto<br />

814 CIRSIUMZ Cirsium<br />

4147 CIRS VUL Cirsium vulgare (Savi) Ten.<br />

a CI VU.VU vulgare<br />

H bienn ; Paleotemperata div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Cirsium lanceolatum (L.) Scop. non Hill<br />

Cardo asinino<br />

4148 >CIRS ERP Cirsium eriophorum (L.) Scop.<br />

a CI ER.ER eriophorum<br />

H bienn ; C- e S-Europea ; PI,PM ; = ; -<br />

Cardo scardaccio<br />

4149 CIRS TEN Cirsium tenoreanum Petrak<br />

H bienn ; Endemica ; PM,PI ; = ; -<br />

Cirsium spurium (DC.) Lacaita<br />

Cirsium eriophorum (L.) Scop. var. spurium DC.<br />

Cardo di Tenore<br />

4156 CIRS ARV Cirsium arvense (L.) Scop.<br />

G rad ; Eurasiatica temperata div. Subcosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Scorpione<br />

Cardo campestre<br />

Stoppione<br />

Scardaccione<br />

4157 CIRS PAL Cirsium palustre (L.) Scop.<br />

H bienn ; Paleotemperata ; UP,UG,UL ; = ; -<br />

Cirsio di palude<br />

4159 CIRS ACA Cirsium acaule (L.) Scop.<br />

CI AC.AC acaule<br />

H ros ; Europeo-W-Asiatica (Subatlantica) ; PS ; = ; -<br />

Cirsio nano<br />

Macchie Piane, ~ 1700 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4166 # >CIRS ERS Cirsium erisithales (Jacq.) Scop.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; BF,UF ; = ; -<br />

Cardo zampa d‘Orso<br />

La distribuzione di questa specie nel Lazio è limitata al solo versante reatino <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (TONDI, 1992).<br />

Predilige i settori più igrofili <strong>della</strong> faggeta e, in particolare, valloni e forre umide (Boschi di S. Egidio e di<br />

Pannicaro, Agro Nero e F.so delle Sette Fonti), spesso associata a Laserpitium latifolium L., Peucedanum<br />

austriacum (Jacq.) Koch, Aquilegia cfr. vulgaris L., Veronica urticifolia Jacq., Valeriana tripteris L.,<br />

Adenostyles australis (Ten.) Nyman, Prenanthes purpurea L. ecc.<br />

S. Egidio, lungo il F.so di S. lorenzo, 1425 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); strada per Sette Fonti, ~<br />

1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

819 ONOPORDZ Onopordum<br />

4176 ONOP HOR Onopordum horridum Viv.<br />

H bienn ; NE-Mediterranea ; BM ; = ; -<br />

Onopordum mandraliscae Guss. incl. var. apulum Fiori<br />

Onopordo orrido


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

99<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Strada per Sette Fonti, ca. 1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

823 CRUPINAZ Crupina<br />

4187 CRUP VUL Crupina vulgaris Cass.<br />

T scap ; S-Siberiano-Euri-Mediterranea (Steppica) ; PS ; = ; -<br />

Crupina comune<br />

824 SERRATUZ Serratula<br />

4189 SERR TIN Serratula tinctoria L.<br />

a SE TI.TI tinctoria<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Cerretta comune<br />

829 CENTAUAZ Centaurea<br />

4207 CENT SCA Centaurea scabiosa L.<br />

b CE SC.SC scabiosa<br />

H caesp ; Eurasiatica ; PS,PM,PF ; = ; -<br />

Fiordaliso vedovino<br />

Capricchia, al F.so di Selva Grande, 1200 m, 7.VII.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4229 CENT AMB Centaurea ambigua Guss.<br />

a CE AM.AM ambigua<br />

H scap ; Endemica ; PA ; C ; -<br />

Centaurea dissecta Ten. non Hill<br />

Centaurea dissecta Ten. var. ambigua Fiori<br />

Fiordaliso d‘Abruzzo<br />

Al F.so di Selva Grande e lungo la strada che sale a Macchie Piane; non rara.<br />

4229 CENT AMB Centaurea ambigua Guss.<br />

b CE AM.NI nigra (Fiori) Pign.<br />

H scap ; Endemica ; M ; C ; -<br />

Centaurea dissecta Ten. var. ambigua Fiori<br />

Centaurea dissecta Ten.<br />

Fiordaliso d‘Abruzzo<br />

4239 CENT PRA Centaurea pratensis Thuill.<br />

H scap ; Europea ; PI,PM ; = ; -<br />

Fiordaliso ibrido<br />

4241 >CENT NGS Centaurea nigrescens Willd.<br />

b CE NI.CF cfr. neapolitana (Boiss.) Dostàl<br />

H scap ; Endemica ; BM,PI ; = ; -<br />

Centaurea neapolitana Boiss.<br />

Fiordaliso nerastro<br />

4246 # CENT STE Centaurea stenolepis A. Kerner<br />

CE ST.ST stenolepis<br />

H scap ; SE-Europea ; BM,BF ; = ; -<br />

Centaurea cirrhata Rchb. p.p.<br />

Fiordaliso cirroso<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

F.so di S. Lorenzo (S. Egidio), 1425 m, 29.IX.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4251 CENT TRI Centaurea triumfetti All.<br />

a CE TR.TR triumfetti<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; PM ; = ; -<br />

Centaurea triumfetti All. subsp. aligera (Gugler) Dostàl


100<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Fiordaliso di Trionfetti<br />

4251 CENT TRI Centaurea triumfetti All.<br />

b CE TR.VA variegata (Lam.) Dostàl<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; PM,PS ; = ; -<br />

Centaurea seusana Chaix<br />

Centaurea variegata Lam.<br />

Fiordaliso di Trionfetti<br />

4254 CENT CYA Centaurea cyanus L.<br />

T scap ; Steno-Mediterranea (Subcosmopolita) ; PC ; = ; -<br />

Fiordaliso vero<br />

835 CARLINAZ Carlina<br />

4278 CARL VUL Carlina vulgaris L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PI,PS,PM ; = ; -<br />

Carlina comune<br />

4280 CARL ACA Carlina acaulis L.<br />

H ros ; C-Europea ; PS,PM ; = ; -<br />

Carlina bianca<br />

4281 CARL UTZ Carlina utzka Hacq.<br />

H ros ; Orofita S-Europea ; PS,PM ; = ; -<br />

Carlina acanthifolia All.<br />

Carlina zolfina<br />

840 CICHORIZ Cichorium<br />

4294 CICH INT Cichorium intybus L.<br />

H scap ; Cosmopolita ; PI ; = ; -<br />

Cicoria comune<br />

841 LAPSANAZ Lapsana<br />

4296 LAPS COM Lapsana communis L.<br />

T scap ; Paleotemperata ; BM ; = ; -<br />

Lampsana communis Juss.<br />

Lassana<br />

849 TRAGOPOZ Tragopogon<br />

4310 TRAG PRA Tragopogon pratensis L.<br />

c TR PR.OR orientalis (L.) Celak.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PM,PF ; = ; -<br />

Baciapreti<br />

Barba di Becco comune<br />

Salsefica<br />

4313 TRAG POR Tragopogon porrifolius L.<br />

a TR PO.PO porrifolius<br />

H bienn ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Tragopogon sativus Gater<br />

Raperonzolo selvatico<br />

Barba di Becco violetta<br />

Salsefica<br />

4313 TRAG POR Tragopogon porrifolius L.<br />

d TR PO.ER eriospermus Ten.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

101<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Tragopogon eriospermus Ten.<br />

H bienn ; Endemica ; PI,PS ; = ; -<br />

Raperonzolo selvatico<br />

Barba di Becco violetta<br />

Salsefica<br />

850 SCORZONZ Scorzonera<br />

4318 # SCOR PUR Scorzonera purpurea L.<br />

a SC PU.PU purpurea<br />

H scap ; SE-Europeo-S-Siberiana ; PS ; = ; -<br />

Scorzonera purpurea<br />

La specie è stata ritrovata di recente ai Pantani di Accumoli, in analogo ambiente, su substrato calcareo<br />

(LATTANZI e SCOPPOLA, 1992). Nel Lazio, l‘areale di questa entità steppica è limitato al territorio del<br />

comune di Accumoli, al quale si riferisce anche l‘unica indicazione storica (BERTOLONI, Fl.Ital., 8: 367,<br />

1850).<br />

M. L‘Inversaturo, 1400 m, 7.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

851 PODOSPEZ Podospermum<br />

4329 PODO CAN Podospermum canum C.A. Meyer<br />

H scap ; SE-Europeo-C-Asiatica (Pontica) ; PS ; C ; -<br />

Scorzonera laciniata L. var. jacquiniana Fiori incl. var. sicula Guss.<br />

Podospermum jacquinianum Koch<br />

Scorzonera jacquiniana Boiss.<br />

Arachnospermum canum F.W. Schmidt<br />

Scorzonera cana Griseb.<br />

Scorzonera delle argille<br />

853 ROBERTIZ Robertia<br />

4340 ROBE TAR Robertia taraxacoides (Loisel.) DC.<br />

H ros ; Endemica ; PS,M ; = ; -<br />

Hypochoeris robertia Fiori<br />

Seriola taraxacoides Loisel.<br />

Hypochoeris taraxacoides Hoffm. non Ball<br />

Costolina appenninica<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2300 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, ca. 2300 m, 31.VIII.1991,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

855 LEONTODZ Leontodon<br />

4343 LEON AUT Leontodon autumnalis L.<br />

a LE AU.AU autumnalis<br />

H ros ; Paleotemperata ; PF,PM,PI ; = ; -<br />

Dente di Leone ramoso<br />

Tracciolino d‘Annibale, ca. 1800 m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4347 LEON CRI Leontodon crispus Vill.<br />

H ros ; S-Europea ; PS ; C ; -<br />

Leontodon hispidus Scop. non L.<br />

Dente di Leone crespo<br />

Cavallo di Voceto, 1650 m, VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1400 m, 30.VIII.1991,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4348 LEON HIS Leontodon hispidus L.<br />

H ros ; Europeo-Caucasica ; PS ; = ; -<br />

Leontodon proteiformis Vill.<br />

Dente di Leone comune


102<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

4354 LEON CIC Leontodon cichoraceus (Ten.) Sanguin.<br />

H ros ; Mediterraneo-Montana ; PI,PS ; = ; -<br />

Aspergia fasciculata Biv.<br />

Aspargia cichoracea Ten.<br />

Dente di Leone meridionale<br />

856 PICRIS Z Picris<br />

4358 PICR HIE Picris hieracioides L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; PI ; = ; -<br />

Lattajola<br />

Aspraggine comune<br />

860 TARAXACZ Taraxacum<br />

4370 # TARA GLA Taraxacum glaciale Hand.-Mazz. ex Huet<br />

H ros ; Endemica ; PA,M ; C ; +<br />

Tarassaco appenninico<br />

Questa rara entità endemica presenta una distribuzione limitata alle vette più elevate dell‘<strong>Appennino</strong> Laziale-<br />

Abruzzese: M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, Gran Sasso e Majella (CONTI et al., 1992; PIGNATTI, 1982; TAMMARO, 1986;<br />

ZODDA, 1967). Raccolta per la prima volta da G. Zodda sulla cima di M. Gorzano, è stata recentemente<br />

osservata da A. Brilli-Cattarini e coll. (in verb.) lungo la cresta del Pizzitello, anche nel versante reatino.<br />

4380 TARA LAE Taraxacum laevigatum (Willd.) DC.<br />

H ros ; Paleotemperata ; PS,PI ; = ; -<br />

Taraxacum rubicundum Soest<br />

Taraxacum gasparrinii Tineo ex Lojacono<br />

Taraxacum erythrospermum Dahlst.<br />

Tarassaco ceroso<br />

4383 TARA OFF Taraxacum officinale Weber<br />

H ros ; Circumboreale ; PI,BM,N ; = ; -<br />

Soffione<br />

Tarassaco comune<br />

Dente di Leone<br />

Piscialetto<br />

863 SONCHUSZ Sonchus<br />

4390 SONC ARV Sonchus arvensis L.<br />

a SO AR.AR arvensis<br />

H scap ; Eurosiberiana div. Subcosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Grespino <strong>dei</strong> campi<br />

4392 ! SONC ASP Sonchus asper (L.) Hill<br />

b SO AS.NY nymani (Tineo et Guss.) Hegi<br />

H bienn ; Eurasiatica ; BM ; = ; -<br />

Sonchus glaucescens Jordan<br />

Grespino spinoso<br />

Ho raccolto un solo esemplare di questa sottospecie nuova per il Lazio; si distingue dal tipo per essere pianta<br />

bienne glaucescente, con capolini, in media, più grandi (da 3 a 4 cm) e acheni con ciglia riflesse al margine.<br />

Strada per Sette Fonti, ca. 1500 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4393 SONC OLE Sonchus oleraceus L.<br />

T scap ; Eurasiatica div. Subcosmopolita ; PC,PI ; = ; -<br />

Grespino comune<br />

864 LACTUCAZ Lactuca<br />

4396 LACT VIM Lactuca viminea (L.) Presl.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

103<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

c LA VI.CH chondrilli<strong>flora</strong> (Boreau) Bonnier<br />

H bienn ; Euri-Mediterraneo-W-Asiatica (Subpontica) ; PS,PI ; = ; -<br />

Lattuga alata<br />

865 MYCELISZ Mycelis<br />

4404 MYCE MUR Mycelis muralis (L.) Dumort.<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Lactuca muralis Fresen.<br />

Prenanthes muralis L.<br />

Lattuga <strong>dei</strong> boschi<br />

866 REICHARZ Reichardia<br />

4405 REIC PIC Reichardia picroides (L.) Roth<br />

H scap ; Steno-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Picridium vulgare Desf.<br />

Latticino<br />

Grattalingua comune<br />

Caccialepre<br />

Caccialebbra<br />

868 CREPIS Z Crepis<br />

4413 CREP AUR Crepis aurea (L.) Cass.<br />

b CR AU.GL glabrescens (Caruel) Arcang.<br />

H ros ; Orofita SE-Europea ; PA,EN ; = ; -<br />

Crepis columnae Froelich<br />

Apargia lucida Ten.<br />

Crepis aurea (L.) Cass. subsp. lucida Babc.<br />

Hieracium columnae Ten.<br />

Radicchiella aranciata<br />

Piuttosto comune su tutta la catena, oltre i 1400 metri.<br />

4421 CREP BIE Crepis biennis L.<br />

H bienn ; C-Europea ; BM,UP ; = ; -<br />

Radicchiella <strong>dei</strong> prati<br />

F.so di Selva Grande, radura in faggeta, 27.VIII.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); S.Egidio, 21.VI.1992, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

4441 CREP VES Crepis vesicaria L.<br />

a CR VE.VE vesicaria<br />

T scap ; Submediterraneo-Subatlantica ; PI ; = ; -<br />

Crepis purpurea Steudel<br />

Crepis scariosa Willd.<br />

Barkhausia purpurea Biv.<br />

Radicchiella vescicosa<br />

869 PRENANTZ Prenanthes<br />

4445 PREN PUR Prenanthes purpurea L.<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BF ; = ; +<br />

Prenanthes tenuifolia L.<br />

Lattuga montana<br />

870 HIERACIZ Hieracium<br />

4447 HIER PIL Hieracium pilosella L.<br />

H ros ; Europeo-Caucasica (Subatlantica) ; PS,PA,AC ; = ; -<br />

Pelosella


104<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

4452 >HIER AUL Hieracium auricula Lam. et DC.<br />

H ros ; Eurosiberiana ; PA,PM ; S ; -<br />

Hieracium lactucella Wallr.<br />

Sparviere orecchia di topo<br />

Macera <strong>della</strong> Morte e Pizzitello; rara.<br />

4458 HIER CYM Hieracium cymosum L.<br />

a HI CY.CY cymosum<br />

H scap ; Europea ; PS,PM ; C ; -<br />

Sparviere corimboso<br />

F.so di Selva Grande, Agro Nero e M. Doro; abbastanza comune.<br />

4458 HIER CYM Hieracium cymosum L.<br />

b HI CY.SA sabinum (Seb. et Mauri) Naegeli et Pet<br />

H scap ; Endemica ; PS,PM ; =<br />

Hieracium sabinum Seb. et Mauri<br />

Sparviere corimboso<br />

Agro Nero, Colle S. Giovanni e M. Doro; abbastanza comune.<br />

4470 HIER SYL Hieracium sylvaticum (L.) L.<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BF ; = ; -<br />

Hieracium murorum L. p.p.<br />

Sparviere <strong>dei</strong> boschi<br />

4471 HIER TEN Hieracium tenuiflorum (A.-T.) Zahn<br />

H scap ; Eurosiberiana ; BF,AT ; S ; -<br />

Hieracium microcephalum Gremli<br />

Sparviere <strong>dei</strong> boschi<br />

Specie nuova per il Lazio. Sul versante laziale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> è diffusa in prevalenza negli arbusteti e nei cedui alle<br />

pendici del Pizzo di Sevo. Insieme ad esemplari tipici ho raccolto forme a capolini piccoli (6-7 mm) ma con<br />

abbondanti peli stellati su fusto e piccioli, forse intermedie tra H. tenuiflorum (A.T.) Zahn e H. glaucinum<br />

Jordan.<br />

Strada per Macchie Piane, 1350 m, 21.IV.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4472 HIER BIF Hieracium bifidum Kit.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PM,AC ; C ; -<br />

Sparviere inciso<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 30.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi); S.Egidio, 1425 m, 29.IX.1990, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

4475 HIER TOM Hieracium tomentosum (L.) L.<br />

H scap ; Subendemica ; PA,M ; = ; -<br />

Hieracium lanatum (L.) Vill.<br />

Sparviere lanoso<br />

E‘ specie rara delle Alpi Occidentali e dell‘<strong>Appennino</strong> Centro-Settentrionale. Per il Lazio non è riportata in Flora<br />

d‘Italia (PIGNATTI, 3: 304, 1982), però B. ANZALONE (1984) la indica certamente presente, sulla base delle<br />

segnalazioni per i M.ti Simbruini (VERI e BRUNO, 1978 sub H. lanatum Vill.) e per il Terminillo (CAVARA e<br />

GRANDE, 1914; MONTELUCCI, 1951-52); inoltre, questa entità è stata recentemente osservata anche sui M.ti<br />

di Accumoli, assai prossimi alle stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (BRILLI-CATTARINI, in verb.).<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, 1800 m, VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2200 m, 31.VIII.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

4477 HIER HUM Hieracium humile Jacq.<br />

H scap ; Orofita S-Europea ; PS,M ; C ; -<br />

Sparviere lacerato<br />

F.so di Selva Grande - Colle del Vento, leg. Brilli-Cattarini et Gubellini (PESA).<br />

4479 HIER AMP Hieracium amplexicaule L.<br />

H scap ; W-Mediterraneo-Montana ; R,M,PS,UG ; S ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

105<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Hieracium berardianum A.-T.<br />

Hieracium petraeum Hoppe<br />

Sparviere a foglie abbraccianti<br />

Frequente in tutta la catena, dal piano montano a quello subalpino.<br />

4480 ! HIER PUL Hieracium pulmonarioides (Vill.) Zahn<br />

H scap ; W-Mediterraneo-Montana ; BM,PS,M ; S ; -<br />

Hieracium amplexicaule L.<br />

Sparviere a foglie abbraccianti<br />

E‘ specie nuova per il Lazio.<br />

F.so di Selva Grande, 1450 m, 1.IX.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4481 HIER PRE Hieracium prenanthoides Vill.<br />

HI PR.PR prenanthoides<br />

H scap ; Eurasiatica ; BF,BM ; =<br />

Sparviere a foglie di Prenanthes<br />

Si tratta di un‘entità molto rara in tutto l‘<strong>Appennino</strong>. Recentemente è stata segnalata sui M.ti Aurunci<br />

(MORALDO et al., 1990), al Terminillo (GIGLI et al., 1991) e sui M.ti <strong>della</strong> Duchessa (PETRICCIONE, 1993).<br />

Inoltre, in RO ho potuto esaminare alcuni reperti provenienti dal Terminillo (in HA) e dal Bacino del F. Liri (leg.<br />

Terracciano, in HR).<br />

F.so di Selva Grande, 1500 m, 27.VIII.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4485 HIER RAC Hieracium racemosum W. et K.<br />

H scap ; Europeo-Caucasica ; BF,BM ; S ; -<br />

Hieracium barbatum Tausch<br />

Hieracium crinitum Sibth. et Sm.<br />

Sparviere racemoso<br />

4487 ! HIER ITA Hieracium italicum Fries<br />

H scap ; Endemica ; BF ; S ; +<br />

E‘ la prima segnalazione <strong>della</strong> specie per il Lazio.<br />

F.so di Selva Grande, ca. 1450 m, 30.VIII.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

146 HYDROCHX HYDROCHARITACEAE<br />

881 VALLISNZ Vallisneria<br />

4503 VALL SPI Vallisneria spiralis L.<br />

I rad ; Cosmopolita tropicale e subtropicale ; UL ; = ; -<br />

Vallisneria<br />

Agro Nero (L. Nero e L. <strong>della</strong> Selva).<br />

152 LILIACEX LILIACEAE<br />

897 VERATRUZ Veratrum<br />

4546 VERA ALB Veratrum album L.<br />

b VE AL.LO lobelianum (Bernh.) Arcang.<br />

G rhiz ; Eurasiatica temperata ; PM,BM ; N ; -<br />

Elleboro bianco<br />

Veratro comune<br />

Elabro<br />

898 >ASPHODUZ Asphodelus<br />

4552 ASPH ALB Asphodelus albus Miller<br />

G rhiz ; Mediterraneo-Montano-Subatlantica ; PM,BM ; = ; -<br />

Asfodelo montano


106<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

899 >ASPHODNZ Asphodeline<br />

4553 ASPH LUT Asphodeline lutea (L.) Rchb.<br />

G rhiz ; E-Mediterranea ; PS ; C ; -<br />

Asphodelus luteus L.<br />

Asfodelo giallo<br />

M. Doro, m 1350, 24.V.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

906 COLCHICZ Colchicum<br />

4564 COLC ALP Colchicum alpinum Lam. et DC.<br />

G bulb ; Orofita NW-Mediterranea ; PM,PA ; = ; -<br />

Colchicum aetnense Tineo<br />

Colchicum parvulum Ten.<br />

Colchico minore<br />

908 GAGEA Z Gagea<br />

4570 GAGE VIL Gagea villosa (Bieb.) Duby<br />

G bulb ; Eurasiatica temperata ; PI,PS,PM,AT ; = ; -<br />

Gagea arvensis (Pers.) Dum.<br />

Cipollaccio <strong>dei</strong> campi<br />

4582 GAGE FRA Gagea fragifera (Vill.) E.Bayer et G.Lopez<br />

G bulb ; Orofita Eurasiatica ; PM,PA ; S ; -<br />

Gagea liotardi (Sternb.) Schultes et Schultes fil.<br />

Gagea fistulosa sensu Ker-Gawler<br />

Ornithogalum liotardii Sternb.<br />

Cipollaccio fistoloso<br />

Pizzo di Sevo, m 1600, 1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 16.IV.1989, leg. D. Arcioni (HA).<br />

4584 GAGE LUT Gagea lutea (L.) Ker-Gawl.<br />

G bulb ; Eurosiberiana ; BM,BF ; = ; -<br />

Gagea sylvatica Loud.<br />

Cipollaccio stellato<br />

F.so di Selva Grande (Piani Fonte), 1545 m, IV.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

913 LILIUM Z Lilium<br />

4595 LILI MAR Lilium martagon L.<br />

G bulb ; Eurasiatica ; PM,BM,BF ; = ; -<br />

Lilium villosum Cavara<br />

Giglio martagone<br />

4596 LILI BUL Lilium bulbiferum L.<br />

b LI BU.CR croceum (Chaix) Baker<br />

G bulb ; Orofita C-Europea ; PM,BM,BF ; = ; -<br />

Giglio di S.Giovanni<br />

Giglio rosso<br />

914 SCILLA Z Scilla<br />

4605 SCIL BIF Scilla bifolia L.<br />

G bulb ; C-Europeo-Caucasica ; PM,BM,BF ; = ; -<br />

Scilla silvestre<br />

918 ORNITHOZ Ornithogalum<br />

4616 ORNI UMB Ornithogalum umbellatum L.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PI,PM,PF ; = ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

107<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Cipolline selvatiche<br />

Latte di gallina comune<br />

Cipollone bianco<br />

4621 ORNI EXC Ornithogalum excapum Ten.<br />

G bulb ; S-Europea ; PI,PM,AT ; = ; -<br />

Ornithogalum nanum Auct.Fl.Ital. an S.et.S.<br />

Fiore di S.Chiara<br />

Latte di gallina minore<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Piuttosto frequente, sostituisce il precedente nei prati aridi oltre i 1250 m.<br />

922 MUSCARIZ Muscari<br />

4643 MUSC NEG Muscari neglectum Guss.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PI,PC,AT ; = ; -<br />

Muscari ignorato<br />

4644 MUSC ATL Muscari atlanticum Boiss. et Reuter<br />

G bulb ; Euri-Mediterraneo-Turaniana ; PI,PM,AT ; = ; -<br />

Muscari racemosum Auct.<br />

Muscari atlantico<br />

923 LEOPOLDZ Leopoldia<br />

4647 LEOP COM Leopoldia comosa (L.) Parl.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PI,PM,AT ; = ; -<br />

Muscari comosum Miller<br />

Hyacintus comosum L.<br />

Lampagione<br />

Giacinto dal pennacchio<br />

Cipollaccio<br />

924 ALLIUM Z Allium<br />

4652 ALLI SPH Allium sphaerocephalon L.<br />

G rhiz ; Paleotemperata ; PS,M ; = ; -<br />

Aglio di bisce<br />

4653 ALLI VIN Allium vineale L.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Aglio delle vigne<br />

4665 ALLI FLA Allium flavum L.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PS,M ; = ; -<br />

Aglio giallo<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

F.so di Selva Grande e M. Doro, tra 1200 e 1500 m; rara.<br />

4672 # ALLI PAN Allium paniculatum L.<br />

G bulb ; Paleotemperata ; PS ; = ; -<br />

Allium intermedium DC.<br />

Aglio a pannocchia<br />

La stazione <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> conferma la presenza <strong>della</strong> specie nel Lazio. B. ANZALONE (Prodr. Fl. Rom.: 107,<br />

1984) la indica,infatti, con dubbio, perchè non risulta accertata la citazione in Flora d‘Italia (PIGNATTI, 3: 387,<br />

1982).<br />

Tracciolino di Annibale, 1800 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4687 ! ALLI SCH Allium schoenoprasum L.<br />

b AL SC.SI sibiricum (L.) Hartm.


108<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

G bulb ; Circumboreale ; UP,UT ; = ; -<br />

Porro sottile<br />

Aglio ungherese<br />

Erba cipollina<br />

Raccolta da A.J. BRILLI-CATTARINI e coll. (in verb.) al F.so di Ortanza nell‘estate del 1993, questa entità<br />

circumboreale <strong>dei</strong> prati umidi e torbosi risulta nuova per il Lazio. La stazione <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> rappresenta anche il<br />

limite meridionale del suo areale in Italia.<br />

4696 ALLI PEN Allium pendulinum Ten.<br />

G bulb ; Steno-Mediterranea Occidentale ; BF ; = ; -<br />

Aglio pendulo<br />

4697 ALLI URS Allium ursinum L.<br />

a AL UR.UR ursinum<br />

G bulb ; Eurasiatica temperata ; BF ; = ; -<br />

Aglio orsino<br />

Capricchia - Sacro Cuore, 1300 m, 9.V - 6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

928 >POLYTUMZ Polygonatum<br />

4703 POLY ODO Polygonatum odoratum (Miller) Druce<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BQ,BF ; = ; -<br />

Polygonatum officinale All.<br />

Convallaria polygonatum L.<br />

Ginocchietto<br />

Sigillo di Salomone comune<br />

4705 POLY MUL Polygonatum multiflorum (L.) All.<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BF ; = ; -<br />

Polygonatum gussonei Parl.<br />

Convallaria broteri Guss.<br />

Polygonatum multiflorum (L.) All. var. broteri Baker<br />

Sigillo di Salomone maggiore<br />

929 PARIS Z Paris<br />

4707 PARI QUA Paris quadrifolia L.<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BF,BM ; = ; -<br />

Erba crociola<br />

Uva di Volpe<br />

931 RUSCUS Z Ruscus<br />

4717 RUSC HYP Ruscus hypoglossum L.<br />

G rhiz ; Euri-Mediterranea ; BQ,BF ; = ; -<br />

Ruscus hypophyllum L. subsp. hypoglossum L.<br />

Bislingua<br />

Ruscolo maggiore<br />

Erba Bonifica<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

154 AMARYLLX AMARYLLIDACEAE<br />

936 GALANTHZ Galanthus<br />

4727 GALA NIV Galanthus nivalis L.<br />

G bulb ; Europeo-Caucasica ; BQ ; = ; -<br />

Galanthus nivalis L. var. reginae-olgae Orphanides<br />

Galanthus imperati Bertol.<br />

Galanthus nivalis L. var. major Ten.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

109<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Bucaneve<br />

938 NARCISSZ Narcissus<br />

4730 NARC PSE Narcissus pseudonarcissus L.<br />

G bulb ; W-Europea ; PI,PC ; = ; -<br />

Ajax pseudonacissus Hawort<br />

Narciso trombone<br />

4733 ! NARC RAD Narcissus radiiflorus Salisb.<br />

G bulb ; Orofita SE-Europea ; PM,AT ; = ; +<br />

Narcissus verbanensis Roem.<br />

Narcissus stellaris Hawort<br />

Narcissus angustifolius Auct.<br />

Narcissus ledroënsis Evers<br />

E‘ specie nuova per il Lazio. Sul versante laziale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> è piuttosto frequente nei pascoli e nei cespuglieti del<br />

piano montano, fino a 1500 m. A quote più elevate viene sostituito, quasi integralmente, dalla specie seguente.<br />

F.so di Selva Grande, M. L‘Inversaturo e Valle del T. Castellano; non rara.<br />

4734 NARC POE Narcissus poëticus L.<br />

G bulb ; Orofita S-Europea ; PM,BM ; = ; -<br />

Narciso poetico<br />

Narciso selvatico<br />

155 DIOSCORX DIOSCOREACEAE<br />

939 TAMUS Z Tamus<br />

4735 TAMU COM Tamus communis L.<br />

G rad ; Euri-Mediterranea ; BQ,AT ; = ; -<br />

Vite nera<br />

Tamaro<br />

Cerasiola<br />

Uva tamina<br />

157 IRIDACEX IRIDACEAE<br />

944 CROCUS Z Crocus<br />

4761 CROC NAP Crocus napolitanus Mord. et Loisel.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; AT,BM,PM ; = ; -<br />

Crocus vernus Hill var. grandiflorus Gay<br />

Zafferano maggiore<br />

158 JUNCACEX JUNCACEAE<br />

947 JUNCUS Z Juncus<br />

4796 JUNC BUF Juncus bufonius L.<br />

T caesp ; Cosmopolita ; UA,UG ; = ; -<br />

Juncus minutulus Alb. et Jah.<br />

Giunco annuale<br />

4804 JUNC EFF Juncus effusus L.<br />

a JU EF.EF effusus<br />

H caesp ; Cosmopolita ; UA,UL ; = ; -<br />

Giunco comune<br />

4806 JUNC INF Juncus inflexus L.


110<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

H caesp ; Paleotemperata ; UA,UL ; = ; -<br />

Juncus glaucus Ehrh.<br />

Giunco tenace<br />

4810 # JUNC ARC Juncus arcticus Willd.<br />

G rhiz ; (Circum) Artico-Alpina ; S,UT ; S ; +<br />

Giunco artico<br />

Per questa rara entità relitta, a diffusione artico-alpina, le stazioni <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> e del Gran Sasso<br />

rappresentano accantonamenti rifugio di grande interesse fitogeografico (PEDROTTI, 1983). E‘ legata agli<br />

ambienti umidi <strong>dei</strong> piani montano e subalpino, su suolo acido (sorgenti, ruscelli, acquitrini e pseudotorbiere), e si<br />

rinviene associata a Carex flava L., C. oederi Retz., Eleocharis quinque<strong>flora</strong> (F.X.Hartman) O.Schwarz ed<br />

Equisetum palustre L., all‘Agro Nero, ovvero a Carex frigida All. e Epilobium alsinifolium Vill., al Pizzo di<br />

Sevo (TONDI, 1992).<br />

Pizzo di Sevo, 1900 m, 31.VIII.1981, leg. Pedrotti (FI, CAME); Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

4821 JUNC ART Juncus articulatus L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UL,UT,UA,S ; C ; -<br />

Juncus lamprocarpus Ehrh.<br />

Giunco nodoso<br />

4823 JUNC ALP Juncus alpino-articulatus Chaix<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UT,S ; S ; +<br />

Juncus alpinus Vill.<br />

Juncus alpinus Vill. (*)<br />

Giunco alpino<br />

Si tratta di un elemento boreale a diffusione alpina e N-appenninica, presente nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale solo alla<br />

<strong>Laga</strong> (CRUGNOLA, 1894; ZODDA, 1953, in base a reperti di Orsini; PEDROTTI, 1983) e sui M.ti Simbruini<br />

(CUFODONTIS, 1939).<br />

Pizzo di Sevo, 1900 m, 31.VII.1981, leg. Pedrotti (FI, CAME).<br />

948 LUZULA Z Luzula<br />

4829 LUZU FOR Luzula forsteri (Sm.) DC.<br />

H caesp ; Euri-Mediterranea ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Erba lucciola mediterranea<br />

4836 LUZU SIE Luzula sieberi Tausch<br />

a LU SI.SI sieberi<br />

H caesp ; Orofita S-Europea (alpico-appenninica) ; AC,PA,BM ; S ; -<br />

Erba lucciola di Sieber<br />

4837 LUZU SYL Luzula sylvatica (Hudson) Gaudin<br />

H caesp ; Orofita SE-Europea ; BF,BM ; S ; -<br />

Erba lucciola a foglie larghe<br />

4840 LUZU CAM Luzula campestris (L.) DC.<br />

H caesp ; Europeo-Caucasica ; PM,AT ; = ; -<br />

Erba lucciola comune<br />

4841 LUZU MUL Luzula multi<strong>flora</strong> (Ehrh.) Lej.<br />

H caesp ; Anfiadriatica (Circumboreale-Euroamericana) ; PA,AC ; S ; -<br />

Erba lucciola multi<strong>flora</strong><br />

4845 LUZU ITA Luzula italica Parl.<br />

H caesp ; Orofita SE-Europea ; PA ; S ; -<br />

Luzula bulgarica Chrtek et Krisa<br />

Erba lucciola d‘Italia<br />

La Forca tra Pizzo di Sevo e Cima Lepri, 2180 m, 20.VI.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 1900 m,<br />

29.V.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

111<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

161 GRAMINAX GRAMINACEAE<br />

954 CYNOSURZ Cynosurus<br />

4853 CYNO CRI Cynosurus cristatus L.<br />

H caesp ; Europeo-Caucasica ; PF,PM ; = ; -<br />

Covetta <strong>dei</strong> prati<br />

4855 CYNO ECH Cynosurus echinatus L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS,PI,BM ; S ; -<br />

Cynosurus giganteus Ten.<br />

Covetta comune<br />

955 BRIZA Z Briza<br />

4858 BRIZ MED Briza media L.<br />

H caesp ; Eurosiberiana ; PI,PM ; = ; -<br />

Sonaglini comuni<br />

957 DACTYLIZ Dactylis<br />

4863 DACT GLO Dactylis glomerata L.<br />

H caesp ; Paleotemperata ; PI,PF,PM,AT ; = ; -<br />

Erba mazzolina comune<br />

959 POA Z Poa<br />

4866 POA VIO Poa violacea Bellardi<br />

H caesp ; Orofita S-Europea ; PM,PA ; = ; -<br />

Bellardiochloa violacea Chiov.<br />

Festuca poaeformis Host<br />

Schoenodorus violaceus Link<br />

Fienarola violacea<br />

Macchie Piane, 1650 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4867 POA ANN Poa annua L.<br />

T caesp ; Cosmopolita ; PI,PC ; = ; -<br />

Fienarola annuale<br />

4873 POA TRI Poa trivialis L.<br />

H caesp ; Eurasiatica ; PF,PM ; = ; -<br />

Fienarola comune<br />

4875 POA PRA Poa pratensis L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; PM,PS ; = ; -<br />

Fienarola <strong>dei</strong> prati<br />

4876 POA BUL Poa bulbosa L.<br />

H caesp ; Paleotemperata ; PS,PI ; = ; -<br />

Fienarola bulbosa<br />

4879 >POA API Poa alpina L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; PA,PM,N ; = ; -<br />

Fienarola delle Alpi<br />

4886 POA NEM Poa nemoralis L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Fienarola <strong>dei</strong> boschi


112<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

960 VULPIA Z Vulpia<br />

4891 ! VULP SIC Vulpia cfr. sicula (Presl) Link<br />

H caesp ; W-Mediterraneo-Montana ; PM ; = ; +<br />

Festuca setacea Parl.<br />

Paléo siciliano<br />

Tutti i caratteri osservati in vivo e negli exsiccata portano a questa determinazione; tuttavia, considerati l‘estrema<br />

rarità <strong>della</strong> specie nell‘Italia peninsulare (stazioni isolate in Liguria e nel Teramano, cfr. S. PIGNATTI, Fl.Ital.,<br />

3: 476, 1982) e l‘esiguo numero di esemplari a disposizione (solo 3, benchè completi), nel riportare il dato ho<br />

preferito mantenere un margine di dubbio, in attesa di ulteriori accertamenti.<br />

Macchie Piane, 1650 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4896 VULP MYU Vulpia myuros (L.) Gmelin<br />

T caesp ; Subcosmopolita ; PI,PS ; = ; -<br />

Festuca myuros L.<br />

Paléo sottile<br />

961 FESTUCAZ Festuca<br />

4899 # FEST PAN Festuca paniculata (L.) Sch. et Th.<br />

H caesp ; Mediterraneo-Montana ; PM,PA ; S ; -<br />

Festuca aurea Lam.<br />

Festuca spadicea L.<br />

Festuca pannocchiuta<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

M. Doro, 1600 m, 13.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima <strong>della</strong> Laghetta, 1900 m, 10.VIII.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1600 m, 26.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4905 FEST ARU Festuca arundinacea Schreber<br />

H caesp ; Paleotemperata ; UP,BM ; = ; -<br />

Festuca falascona<br />

4910 FEST DIM Festuca dimorpha Guss.<br />

H caesp ; Subendemica ; M ; = ; -<br />

Festuca appenninica<br />

E‘ abbastanza diffusa nei brecciai e macereti, oltre i 1600 m, tanto su marna quanto su arenaria. Costituisce la<br />

vegetazione, talvolta monotipica, che colonizza i versanti più acclivi, fortemente erosi e lisciviati.<br />

Pizzo di Sevo, sopra le Sette Fonti, ca. 1800 m, 26.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

4918 FEST RUB Festuca rubra L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; PM,PA ; S ; -<br />

Fusajola<br />

Festuca rossa<br />

Largamente diffusa nei pascoli subalpini del Brachipodio-Festucetum spadiceae PEDROTTI 1981 e del Poo<br />

violaceae-Nardetum PEDROTTI 1981.<br />

4921 FEST HET Festuca heterophylla Lam.<br />

H caesp ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF ; = ; -<br />

Festuca <strong>dei</strong> boschi<br />

4923 FEST MAC Festuca macrathera (Hackel) Mgf.-Dbg.<br />

H caesp ; Orofita <strong>Appennino</strong>-Balcanica ; PA ; C ; -<br />

Festuca violacea Gaudin var. macrathera Hackel<br />

Festuca a resta lunga<br />

Non comune, nei pascoli subalpini del Poo violaceae-Nardetum PEDROTTI 1981.<br />

4936 FEST CEN Festuca centro-appenninica (Mgf.-Dbg.) Mgf.-Dbg.<br />

H caesp ; Endemica ; PA,PS ; = ; +<br />

Festuca ovina L. var. centro-appenninica Mgf.-Dbg.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

113<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Festuca <strong>dei</strong> Sibillini<br />

Osservata copiosa anche sul vicino M. Scalandro (AP), a 1600 metri.<br />

Agro Nero, 1500 m, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 1800 m, 25.VI.1994, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

4940 ! FEST VIZ Festuca vizzavonae Ronn.<br />

H caesp ; NE-Mediterraneo-Montana ; PS ; C ; +<br />

Festuca ovina L. var. briquetii St.Yves<br />

Festuca di Vizzavona<br />

La specie è stata raccolta sul versante teramano del Pizzo di Sevo, in pascolo aperto a 2350 m s.l.m., ed<br />

osservata in altre stazioni lungo la cresta tra Pizzitello e Pizzo di Sevo (PEDROTTI, 1983). Recentemente, è<br />

stata scoperta anche al F.so di Selva Grande (BRILLI-CATTARINI e GUBELLINI, in verb.).<br />

4943 FEST CIR Festuca circummediterranea Patzke<br />

H caesp ; Euri-Mediterranea ; PS,PA ; = ; -<br />

Festuca ovina L. subsp. laevis Hackel<br />

Festuca laevis (Hackel) Richter<br />

Festuca mediterranea<br />

966 SESLERIZ Sesleria<br />

4958 ! SESL ITA Sesleria italica (Pamp.) Ujhelyi<br />

H caesp ; Endemica ; PS ; C ; +<br />

Sesleria coerulea (L.) Ardoino var. italica Pamp.<br />

Sesleria nitida Ten. var. tenoreana Pamp., incl. var. brevidentata Hackel<br />

Sesleria italiana<br />

Si tratta di un raro endemismo appenninico, fino ad oggi noto per i settori Tosco-Emiliano e Umbro-Marchigiano<br />

(PIGNATTI, Fl.Ital., 3: 506, 1982). Le stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> rappresentano, perciò, il nuovo limite meridionale<br />

dell‘areale.<br />

L. di Scandarello, 900 m, 1986, Brilli-Cattarini (in verb.); F.so di Ortanza, 1300 m, 30.IV.1994, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

4959 SESL NIT Sesleria nitida Ten.<br />

H caesp ; Endemica ; M,PS ; C ; -<br />

Sesleria <strong>dei</strong> macereti<br />

4964 SESL TEN Sesleria tenuifolia Schrader<br />

H caesp ; Illirico-Appenninica ; PA,M ; C ; -<br />

Sesleria apenninica Ujhelyi<br />

Sesleria juncifolia Suffren<br />

Sesleria tenuifolia<br />

970 MELICA Z Melica<br />

4974 MELI UNI Melica uni<strong>flora</strong> Retz.<br />

H caesp ; Paleotemperata ; BQ ; = ; -<br />

Melica comune<br />

978 LOLIUM Z Lolium<br />

4997 LOLI PER Lolium perenne L.<br />

H caesp ; Eurasiatica div. Circumboreale ; PF,PM ; = ; -<br />

Loglio comune<br />

979 BROMUS Z Bromus<br />

4998 BROM ERE Bromus erectus Hudson<br />

H caesp ; Paleotemperata ; PM,PS ; S ; -<br />

Forasacco


114<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

5005 BROM RAM Bromus ramosus Hudson<br />

H caesp ; Eurasiatica ; BM,AT ; = ; -<br />

Bromus serotinus Beneken<br />

Forasacco maggiore<br />

5007 BROM RUB Bromus rubens L.<br />

T scap ; S-Mediterraneo-Turaniana ; PI ; = ; -<br />

Forasacco purpureo<br />

F.so di Selva Grande, 1150 m, VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5010 BROM STE Bromus sterilis L.<br />

T scap ; Euri-Mediterraneo-Turaniana ; PI ; = ; -<br />

Forasacco rosso<br />

5011 BROM MAD Bromus madritensis L.<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI,PS ; = ; -<br />

Forasacco <strong>dei</strong> muri<br />

5021 BROM HOR Bromus hordaceus L.<br />

T scap ; Subcosmopolita ; PI,AT ; = ; -<br />

Bromus mollis L.<br />

Forasacco peloso<br />

980 BRACHYPZ Brachypodium<br />

5029 BRAC SYL Brachypodium sylvaticum (Hudson) Beauv.<br />

H caesp ; Paleotemperata ; BQ,BR ; = ; -<br />

Paléo silvestre<br />

5031 BRAC GEN Brachypodium genuense (DC.) Roemer et Schultes<br />

H caesp ; Endemica ; PA,AC ; = ; -<br />

Brachypodium pinnatum (L.) Beauv. p.p.<br />

Paléo genovese<br />

5032 BRAC RUP Brachypodium rupestre (Host) R. et S.<br />

H caesp ; Subatlantica ; PS ; = ; -<br />

Paléo rupestre<br />

982 HORDEUMZ Hordeum<br />

5043 HORD LEP Hordeum leporinum Link<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PI ; = ; -<br />

Orzo mediterraneo<br />

983 AGROPYRZ Agropyron<br />

5046 >AGRO CUM Agropyron caninum (L.) Beauv.<br />

H caesp ; Circumboreale ; BF,UA ; = ; -<br />

Elymus caninus (L.) L.<br />

Agropyron biflorum R. et S.<br />

Gramigna <strong>dei</strong> boschi<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, 15.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); S. Egidio, 1400-1450 m, 29.IX.1990,<br />

leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

985 DASYPYRZ Dasypyrum<br />

5057 DASY VIL Dasypyrum villosum (L.) Borbás<br />

T scap ; Euri-Mediterraneo-Turaniana ; PS,PI ; = ; -<br />

Secale villosa L.<br />

Triticum villosum Beauv.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

115<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Haynaldia villosa Schur<br />

Grano villoso<br />

987 AEGILOPZ Aegilops<br />

5059 AEGI GEN Aegilops geniculata Roth<br />

AE GE.GE geniculata<br />

T scap ; Euri-Mediterraneo-Turaniana ; PS,PI ; = ; -<br />

Aegilops ovata Auct. non L.<br />

Cerere comune<br />

Gramigna stellata<br />

Grano delle formiche<br />

991 AVENULAZ Avenula<br />

5077 AVEN PUB Avenula pubescens (Hudson) Dumort.<br />

H caesp ; Eurosiberiana ; PM,PF ; C ; -<br />

Helictotrichon pubescens Pilger<br />

Avena pubescens Hudson<br />

Avenastrum pubescens Jessen<br />

Avena pubescente<br />

E‘ indicata con dubbio per la <strong>flora</strong> del Lazio da B. ANZALONE (Prodr. Fl. Rom.: 115, 1984), mentre, secondo<br />

Flora d‘Italia, la specie sarebbe assente dalla regione (PIGNATTI, 3: 549, 1982). Solo recentemente questa<br />

entità boreale è stata individuata con certezza sui M.ti Simbruini, sopra Subiaco (VERI, 1988).<br />

F.so di Selva Grande, 1500-1650, 15.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5078 >AVEN PRT Avenula praetutiana (Parl.) Pign.<br />

H caesp ; Endemica ; PM ; = ; -<br />

Avena praetutiana Parl.<br />

Helictotrichon versicolor (Vill.) Pilger subsp. praetutianum (Parl.) Cela-Renz.<br />

Avena abruzzese<br />

993 ARRHENAZ Arrhenatherum<br />

5085 ARRH ELA Arrhenatherum elatius (L.) Presl.<br />

H caesp ; Paleotemperata ; PF,PM ; = ; -<br />

Avena elatior L.<br />

Avena altissima<br />

994 DANTHONZ Danthonia<br />

5087 DANT DEC Danthonia decumbens (L.) DC.<br />

H caesp ; Europea ; PS,PI ; S ; -<br />

Sieglingia decumbens Bernh.<br />

Danthonia minore<br />

997 HOLCUS Z Holcus<br />

5090 HOLC LAN Holcus lanatus L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; PM,PF ; = ; -<br />

Bambagione pubescente<br />

5091 HOLC MOL Holcus mollis L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; BQ ; S ; -<br />

Bambagione aristato<br />

L‘ho raccolta una sola volta, nelle cerrete termofile alle pendici del Pizzo di Sevo.<br />

Strada per Macchie Piane, 1350-1400 m, 17.VII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

998 KOELERIZ Koeleria


116<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

5095 KOEL SPL Koeleria splendens Presl<br />

H caesp ; Mediterraneo-Montana ; PS,PA ; C ; -<br />

Palèo meridionale<br />

5100 ! KOEL MAC Koeleria macrantha (Ledeb.) Sprengel<br />

H caesp ; Circumbor ; PA,PS ; C ; +<br />

Koeleria gracilis Pers.<br />

Palèo steppico<br />

E‘ indicata da S. PIGNATTI per tutta l‘Italia, isole escluse (Fl.Ital., 3: 556, 1982), tuttavia, fino ad oggi, la sua<br />

presenza nel Lazio era alquanto incerta. Non vi sono, infatti, nè exsiccata (in RO), nè dati bibliografici che la<br />

confermino. L‘unico dato di rilievo, comunque inedito, mi è stato fornito da BRILLI-CATTARINI (in verb.),<br />

che ha raccolto la pianta tra Sutri e Capranica, alla fine degli anni ‘50. Le stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> definiscono, perciò,<br />

l‘appartenenza <strong>della</strong> specie alla <strong>flora</strong> laziale.<br />

Macchie Piane, 1650 m, 25.VI.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1003 AGROSTIZ Agrostis<br />

5120 ! AGRO RUP Agrostis rupestris All.<br />

H caesp ; Orofita S-Europea ; PA ; S ; +<br />

Cappellini <strong>della</strong> silice<br />

Questa entità montana, limitata ai rilievi dell‘Europa meridionale (Pirenei, Alpi, <strong>Appennino</strong> settentrionale,<br />

Corsica, Carpazi), è esclusiva <strong>dei</strong> substrati silicei. E‘ segnalata per il versante abruzzese <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> da<br />

G. ZODDA (1967) nei pascoli di vetta di M. Gorzano e Pizzo di Moscio (cfr. GUARRERA & TAMMARO,<br />

1991). Inoltre, è stata recentemente raccolta da BRILLI-CATTARINI e GUBELLINI (in verb.) in alcune<br />

stazioni del versante teramano e sulla cresta di Cima Lepri.<br />

Cima Lepri, 2300 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5121 >AGRO CNA Agrostis canina L.<br />

H caesp ; Eurosiberiana ; UA ; = ; -<br />

Cappellini delle torbiere<br />

Pizzo di Sevo - Tracciolino d‘Annibale, 1800 m, 25.VIII.1990, leg. Tondi (Herb. Tondi); Colle S. Giovanni,<br />

1400 m, 10.XI.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5122 AGRO STO Agrostis stolonifera L.<br />

H rept ; Circumboreale ; UA,UG ; = ; -<br />

Agrostis alba Auct.<br />

Capellini comuni<br />

5125 AGRO TEN Agrostis tenuis Sibth.<br />

H caesp ; Circumboreale ; PM ; = ; -<br />

Agrostis vulgaris With.<br />

Agrostis capillaris Leers<br />

Capellini delle praterie<br />

M. Doro, 1400 m, 15.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Macchie Piane, 1650 m, 25.VI.1994, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

1004 CALAMAGZ Calamagrostis<br />

5128 CALA ARU Calamagrostis arundinacea (L.) Roth<br />

H caesp ; Eurasiatica temperata ; BF ; = ; -<br />

Cannella <strong>dei</strong> boschi<br />

Ho raccolto questa specie una sola volta nel versante laziale, mentre essa è certamente più diffusa nelle faggete e<br />

nelle abetine marchigiane e abruzzesi.<br />

Selva Grande, 1500 m, 12.IX.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1010 LAGURUSZ Lagurus<br />

5145 LAGU OVA Lagurus ovatus L.<br />

a LA OV.OV ovatus<br />

T scap ; Euri-Mediterranea ; PS ; S ; -


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

117<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Piumino<br />

1013 AIRA Z Aira<br />

5149 AIRA CAR Aira caryophyllea L.<br />

a AI CA.CA caryophyllea<br />

T scap ; Paleosubtropicale ; PS,AT ; = ; -<br />

Nebbia maggiore<br />

Pabbio<br />

1015 DESCHAMZ Deschampsia<br />

5156 DESC CAE Deschampsia caespitosa (L.) Beauv.<br />

H caesp ; Subcosmopolita temperata ; UA,UG ; = ; -<br />

Migliarino maggiore<br />

E‘ stata rinvenuta frequente nei prati umidi lungo la S.S. 557, tra Poggio Cancelli e Amatrice (ANZALONE et<br />

al., 1986).<br />

1016 AVENELLZ Avenella<br />

5159 AVEN FLE Avenella flexuosa (L.) Parl.<br />

H caesp ; Subcosmopolita temperata ; BF,BM ; S ; -<br />

Deschampsia flexuosa Trin.<br />

Aira flexuosa L.<br />

Migliarino capellino<br />

1020 PHRAGMIZ Phragmites<br />

5165 PHRA AUS Phragmites australis (Cav.) Trin.<br />

G rhiz ; Subcosmopolita ; UL,UG,UA ; = ; -<br />

Arundo phragmites L.<br />

Phragmites communis Trin.<br />

Cannuccia di palude<br />

1026 ANTHOXAZ Anthoxanthum<br />

5179 ANTH ODO Anthoxanthum odoratum L.<br />

H caesp ; Eurasiatica ; PF,PM,BM ; = ; -<br />

Paléo odoroso<br />

1027 ALOPECUZ Alopecurus<br />

5184 ALOP GER Alopecurus gerardi Vill.<br />

H caesp ; Mediterraneo-Montana ; PA,EM ; C ; +<br />

Coda di topo alpina<br />

cfr. BASSANI, 1992 e TONDI, 1992.<br />

Pizzo di Sevo, 1900-2400 m, VII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2440 m, 31.VIII.1991, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi); La Forca, 2150 m, 20.VI.1993, leg. Tondi (Herb. Tondi); Pizzo di Sevo, 1850-1900 m,<br />

29.V.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5187 ALOP AEQ Alopecurus aequalis Sobol.<br />

H caesp ; Eurasiatica temperata ; 9L,UT ; = ; -<br />

Alopecurus fulvus Sm.<br />

Coda di topo arrossata<br />

Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1028 PHLEUM Z Phleum<br />

5195 PHLE AMB Phleum ambiguum Ten.<br />

G rhiz ; Endemica ; PS,PM ; = ; -


118<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Codolina meridionale<br />

5201 PHLE BER Phleum bertolonii DC.<br />

H caesp ; Euri-Mediterranea ; PM,PF ; = ; -<br />

Phleum nodosum Auct. non L.<br />

Codolina di Bertoloni<br />

5202 PHLE ALP Phleum alpinum L.<br />

H caesp ; Orofita S-Europea ; PM,PA,N ; = ; -<br />

Codolina alpina<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2200 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1034 MILIUM Z Milium<br />

5226 MILI EFF Milium effusum L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Miglio selvatico<br />

1035 NARDUS Z Nardus<br />

5228 NARD STR Nardus stricta L.<br />

H caesp ; Eurosiberiana ; PM,PA ; S ; -<br />

Cervino<br />

1044 CYNODONZ Cynodon<br />

5245 CYNO DAC Cynodon dactylon (L.) Pers.<br />

G rhiz ; Cosmopolita termofila ; PI,PC ; = ; -<br />

Capriola<br />

Gramigna rampicante<br />

Gramagna<br />

Ramigna<br />

Dente di cane<br />

163 ARACEAEX ARACEAE<br />

1073 ARUM Z Arum<br />

5298 ARUM MAC Arum maculatum L.<br />

G rhiz ; C-Europea ; BF,BQ,BM ; = ; -<br />

Gigaro scuro<br />

164 LEMNACEX LEMNACEAE<br />

1079 LEMNA Z Lemna<br />

5310 LEMN MIN Lemna minor L.<br />

I nat ; Subcosmopolita ; UL ; = ; -<br />

Lenticchia d‘acqua comune<br />

165 SPARGANX SPARGANIACEAE<br />

1082 SPARGANZ Sparganium<br />

5315 SPAR ERE Sparganium erectum L.<br />

I rad ; Eurasiatica ; UL ; = ; -<br />

Sparganium racemosum Hudson<br />

Coltellaccio maggiore


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

119<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

167 CYPERACX CYPERACEAE<br />

1084 CAREX Z Carex<br />

5337 C CONTIG Carex contigua Hoppe<br />

H caesp ; Eurasiatica ; BF,BM ; = ; -<br />

Carex spicata Hudson<br />

Carex muricata L. s.s.<br />

Carice contigua<br />

5353 C LEPORI Carex leporina L.<br />

H caesp ; Eurosiberiana ; UG,UA,BM ; S ; -<br />

Carex ovalis Good.<br />

Carice pié di lepre<br />

T. Castellano, loc. Cardito, 1250 m, 6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); S.Cuore, F.so di Valle Conca, 1350 m,<br />

6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5358 C ECHINA Carex echinata Murray<br />

H caesp ; Euroamericana (Anfiatlantica) ; UC,UT ; = ; +<br />

Carex stellulata Good.<br />

Carex muricata L. non Hudson, nomen ambiguum<br />

Carice stellare<br />

Entità anfiatlantica <strong>dei</strong> prati umidi e delle torbiere, diffusa sulle Alpi e in gran parte dell‘<strong>Appennino</strong>, dove risulta<br />

rara e piuttosto localizzata. Nel Lazio, contrariamente a quanto affermato in S. PIGNATTI (Fl.Ital., 3: 652,<br />

1982), la specie è anche presente ai Piani di Rascino (PEDROTTI et al., 1979; TAMMARO, 1990) e ai Pantani<br />

di Accumoli (LATTANZI e SCOPPOLA, 1992), località assai vicina alla stazione dell‘Agro Nero.<br />

Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5368 C ELATA Carex elata All.<br />

CA EL.EL elata<br />

H caesp ; Europeo-Caucasica ; UG,UC ; = ; -<br />

Carex stricta Good. non Lam.<br />

Carex caespitosa L. var. elata All.<br />

Carice spondicola<br />

Entità piuttosto rara nel Lazio, è certamente presente nella Tenuta di Castel Porziano (ANZALONE et al., 1990)<br />

ed è stata raccolta in epoche diverse nelle Paludi Pontine (L. di Paola, 1894, sub C. caespitosa L. var. elata All.,<br />

leg. Pappi, HR!), presso Ostia (A. Cacciato la trovò nel 1962 al Lido di Roma) e lungo il greto del Tevere<br />

(IV.1946, sub C. caespitosa L. var. elata All., leg. Cacciato, HR!).<br />

Capricchia, verso il S.Cuore, 1250 m, 6.V.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5379 ! C UMBROS Carex umbrosa Host<br />

H caesp ; Europeo-Caucasica ; BM,UP ; = ; +<br />

Carex polyrrhiza Wallr.<br />

Carex longifolia Host<br />

Carice ombrosa<br />

Si tratta <strong>della</strong> prima segnalazione per il Lazio. Recentemente, la specie è stata indicata anche per i M.ti <strong>della</strong><br />

Duchessa, senza però alcuna precisazione di località (PETRICCIONE, 1993).<br />

S.Egidio, 1400 m, 20.IX.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5383 ! C ERICET Carex ericetorum Pollich<br />

G rhiz ; Eurosiberiana ; PA ; C ; +<br />

Carice degli ericeti<br />

Si tratta <strong>della</strong> prima segnalazione per il Lazio di questa rara entità boreale a diffusione alpina. Secondo S.<br />

PIGNATTI (Fl.Ital., 3: 659, 1982) l‘areale principale <strong>della</strong> specie si estende dal Cadore al Moncenisio; le<br />

stazioni del Gran Sasso e <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, pertanto, costituiscono importanti accantonamenti rifugio al limite<br />

meridionale <strong>della</strong> sua distribuzione. Nelle praterie subalpine di Pizzo di Sevo è rara e localizzata<br />

prevalentemente nelle esposizioni più soleggiate.<br />

Pizzo di Sevo, ca. 1900 m, 29.V.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5384 C CARYOP Carex caryophyllea La Tourr.


120<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

H scap ; Eurasiatica ; PS,PM ; = ; -<br />

Carex praecox Jacq. non Schreber<br />

Carex verna Chaix<br />

Carice primaticcia<br />

5387 C HALLER Carex hallerana Asso<br />

H caesp ; Euri-Mediterranea ; PS ; = ; -<br />

Carex alpestris All.<br />

Carex gynobasis Vill.<br />

Carice di Haller<br />

F.so di Ortanza, 1400 m, 30.IV.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5389 C HUMILI Carex humilis Leysser<br />

H caesp ; Eurasiatica temperata ; AT,PS ; C ; -<br />

Carice minore<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

S.Martino, 1200 m, 15.VI.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); Strada per Macchie Piane, 1450 m, 30.V.1990, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); F.so di Ortanza, 1400 m, 30.IV.1994, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5391 C DIGITA Carex digitata L.<br />

H caesp ; Eurasiatica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Carice digitata<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

F.so di Selva Grande, 1150 m, VI.1983, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Ortanza, 1350 m, 29.IV.1994, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

5397 C SYLVAT Carex sylvatica Hudson<br />

H caesp ; Europeo-W-Asiatica ; BF ; = ; +<br />

Carice delle selve<br />

5400 C PALLES Carex pallescens L.<br />

H caesp ; Circumboreale ; UP,UG,BM ; S ; -<br />

Carice verde-pallida<br />

L. <strong>della</strong> Selva, 1490 m, 15.VI.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi); idem, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5401 C PANICE Carex panicea L.<br />

G rhiz ; Eurosiberiana ; UT,UA,UG ; C ; -<br />

Carice migliacea<br />

E‘ abbastanza diffusa, nei prati torbosi ed umidi e lungo i greti <strong>dei</strong> torrenti, ove si associa frequentemente a<br />

Carex spp., Valeriana gr. officinalis, Cardamine amara L. subsp. grandifolia Arcang., Parnassia palustris L.,<br />

ecc. Ho già segnalato, in un lavoro precedente, la presenza di questa specie sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (TONDI, 1992),<br />

confermandone, impropriamente, il rinvenimento nel Lazio dopo oltre un secolo dall‘ultima citazione per<br />

Vicovaro (PIROTTA in ABBATE, 1894). In realtà, nella mia analisi specifica ho omesso l‘importante<br />

indicazione per il Piano di Rascino (PEDROTTI et al., 1979), che rappresenta ideale collegamento tra le località<br />

<strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, i M.ti di Tivoli (dove la specie non è stata più ritrovata) e le stazioni abruzzesi di Porcinaro e<br />

dell‘Altopiano delle Rocche (TAMMARO, 1987).<br />

F.so di Selva Grande, 1500 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); T. Castellano, 1250 m, 6.VI.1992, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); F.so di Valle Conca, 1350 m, 6.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5403 C LIPARO Carex liparocarpos Gaudin<br />

G rhiz ; SE-Europea ; PS ; = ; -<br />

Carex nitida Host<br />

Carice lustra<br />

Strada per Macchie Piane, 1450 m, 19.V.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5406 C MACROL Carex macrolepis DC.<br />

H caesp ; Subendemica ; PS,PM,BM ; = ; -<br />

Carice appenninica


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

121<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

5407 C KITAIB Carex kitaibeliana Degen<br />

H caesp ; Orofita SE-Europea ; PA ; C ; +<br />

Carex laevis Kit.<br />

Carice di Kitaibel<br />

M. Gorzano, 2350 m, 12.VII.1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1950 m, 27.VIII.1988, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi); Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2300 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2300 m,<br />

31.VIII.1991, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5418 C DISTAN Carex distans L.<br />

H caesp ; Euri-Mediterranea ; UA ; = ; -<br />

Carice a spighe distanziate<br />

5421 # C FLAVA Carex flava L.<br />

H caesp ; Euroamericana (Anfiatlantica) ; UT,UA ; C ; +<br />

Carice gialla<br />

Nel Lazio, finora, questa pianta è stata rinvenuta unicamente sulla <strong>Laga</strong>, dove colonizza piccole torbiere,<br />

sorgenti e acquitrini del piano montano, spesso associata alle specie seguenti (TONDI, 1992). La sua<br />

distribuzione centro-appenninica, al limite meridionale dell‘areale italiano, è sporadica e strettamente localizzata:<br />

in effetti, sulla base di reperti in FI e AQUI, C. flava L. è nota solo per altre quattro località abruzzesi<br />

(TAMMARO, 1987).<br />

L. <strong>della</strong> Selva, 1490 m, 15.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500 m, 21.VI.1992, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi); idem, 5.VII.1992, leg. Plini (Herb. Tondi).<br />

5422 ! C LEPIDO Carex lepidocarpa Tausch<br />

H caesp ; Euroamericana (Anfiatlantica) ; UT,UA ; C ; +<br />

Carice a becco curvo<br />

Localizzata sulla <strong>Laga</strong>, come la precedente, solo all‘Agro Nero di Accumoli, la specie è nuova per il Lazio. E‘<br />

comune sulle Alpi e, rarissima, nella Pianura Padana (PIGNATTI, Fl.Ital., 3: 670, 1982), nelle Marche (M.ti<br />

Sibillini e <strong>Laga</strong>, BRILLI-CATTARINI, in verb.) e in Abruzzo (Majella, CONTI, 1987). Non sempre è agevole<br />

discriminare questa entità da Carex flava L. sulla base <strong>dei</strong> caratteri diacritici riportati dalle Flore correnti. Da<br />

osservazioni di campagna e da ricerche d‘erbario (specimina visa in RO), in ultima analisi, sembrano<br />

significative solo le dimensioni medie degli otricelli (ρ 1.3 x 4 mm in C. lepidocarpa, sempre > 1.3 x 4 mm in C.<br />

flava) e la lunghezza <strong>della</strong> ligula (subnulla nella prima, > 1 mm nella seconda). Gli altri caratteri (larghezza<br />

media delle foglie, numero e disposizione delle spighe femminili e dimensioni generali <strong>della</strong> pianta) mostrano,<br />

invece, un‘elevata variabilità.<br />

Agro Nero, 1500 m, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5424 C OEDERI Carex oederi Retz.<br />

H caesp ; Eurasiatica ; UT,UA ; = ; -<br />

Carex serotina Mèrat<br />

Carice di Oeder<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Colle S.Giovanni, 1500 m, 12.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); S.Egidio, 1430 m, 20.IX.1987, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

5427 # C FRIGID Carex frigida All.<br />

G rhiz ; Orofita S-Europea ; UA,UT ; S ; +<br />

Carice gelida<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2150 m, 10.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, al Cavallo di Voceto, 1700<br />

m, 14.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, allo Stazzo <strong>della</strong> Pacina, 1740 m, 29.V.1994,<br />

leg. Plini (Herb. Tondi).<br />

5435 # C ROSTRA Carex rostrata Stokes<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UG,UL ; = ; +<br />

Carex ampullacea Good.<br />

Carex inflata Suter non Hudson<br />

Carice rigonfia<br />

cfr. TONDI, 1992.


122<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

F.so di Selva Grande, al S.Cuore, 1300 m, VI. 1988, leg. Tondi (Herb. Tondi); Agro Nero, 1500-1550 m,<br />

24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 1500 m, 5.VII.1992, leg. Plini (Herb. Tondi).<br />

5436 C VESICA Carex vesicaria L.<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UL,UG,UT ; = ; -<br />

Carice vescicosa<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

L. <strong>della</strong> Selva, 1490 m, 13.IX.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 24.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5441 C FLACCA Carex flacca Schreber<br />

a CA FL.FL flacca<br />

G rhiz ; Europea ; PI,PM,PS,BM ; = ; -<br />

Carex diversicolor Crantz<br />

Carex glauca Murray<br />

Carice glauca<br />

5441 C FLACCA Carex flacca Schreber<br />

b CA FL.SE serrulata (Biv.) W. Greuter<br />

G rhiz ; Europea ; PS,AT ; = ; -<br />

Carex cuspidata Auct.<br />

Carice glauca<br />

5441 # C FLACCA Carex flacca Schreber<br />

d CA FL.PR praetutiana (Parl.) Tammaro<br />

G rhiz ; Endemica ; UT,UC,US ; = ; -<br />

Carex glauca Scop. subsp. praetutiana (Parl.) Nyman<br />

Carex praetutiana Parl.<br />

Carex recurva Hudson var. praetutiana (Parl.) Arcangeli<br />

Carice glauca abruzzese<br />

E‘ la seconda segnalazione per il Lazio di questa entità endemica centro-appenninica, recentemente ritipificata su<br />

materiale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, <strong>della</strong> Majella e del M. Morrone (TAMMARO, 1988). La sottospecie, istituita da F.<br />

Parlatore su esemplari raccolti da A. Orsini nelle zone umide di Pizzo di Sevo e dintorni, è correlata<br />

sistematicamente con C. flacca Schreber subsp. clavaeformis (Hoppe) Br.-Bl., vicariante alpina nelle torbiere,<br />

presso sorgenti e ruscelli montani.<br />

Pizzo di Sevo, ~ 1800 m, 20.VII.1986, leg. Tammaro (AQUI); Colle S.Giovanni, 1500 m, 13.VI.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1400 m, 13.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); M. L‘Inversaturo,<br />

1450 m, 7.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

5442 C HIRTA Carex hirta L.<br />

G rhiz ; Europeo-Caucasica ; UA,UT,UG,PI ; = ; -<br />

Carice villosa<br />

1085 ELYNA Z Elyna<br />

5444 # ELYN MYO Elyna myosuroides (Vill.) Fritsch<br />

H caesp ; (Circum) Artico-Alpina ; PA ; C ; +<br />

Kobresia myosuroides Fiori<br />

Elyna bellardi (All.) Koch<br />

Elyna spicata Schrader<br />

Kobresia bellardi Degland<br />

Elina<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Cima <strong>della</strong> Laghetta, 2360 m, 2.VII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); Cima Lepri, 2440 m, 31.VIII.1991, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

1089 HOLOSCHZ Holoschoenus<br />

5451 HOLO AUS Holoschoenus australis (L.) Rchb.<br />

G rhiz ; Euri-Mediterranea ; UA ; = ; -<br />

Scirpus holoschoenus L. var. australis (L.) Koch


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

123<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Giunchetto meridionale<br />

1090 BLYSMUSZ Blysmus<br />

5453 # BLYS COM Blysmus compressus (L.) Panzer<br />

G rhiz ; Eurosiberiana ; UA,UG,PI ; = ; -<br />

Scirpus caricinus Schrader<br />

Scirpus compressus (L.) Pers.<br />

Lisca minore<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Ampiamente diffusa negli ambienti umidi del piano montano.<br />

1093 ELEOCHAZ Eleocharis<br />

5464 ELEO PAL Eleocharis palustris (L.) Roemer et Schultes<br />

G rhiz ; Subcosmopolita ; UA,UC ; = ; -<br />

Giunchina comune<br />

5476 # ELEO QUI Eleocharis quinque<strong>flora</strong> (Hartman) Schwartz<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UA,UG,UT ; = ; -<br />

Eleocharis pauci<strong>flora</strong> Link<br />

Scirpus quinqueflorus Hartman<br />

Scirpus pauciflorus Lightf.<br />

Giunchina a cinque fiori<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Capellastro, 1500 m, 31.VII.1981, leg. Pedrotti (FI, CAME); Colle S.Giovanni, 1500 m, 13.VI.1989, leg. Tondi<br />

(Herb. Tondi).<br />

1095 ERIOPHOZ Eriophorum<br />

5483 ERIO LAT Eriophorum latifolium Hoppe<br />

H caesp ; Eurasiatica ; UT,UA ; C ; -<br />

Eriophorum polystachyum L. p.p.<br />

Pennacchi a foglie larghe<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Colle S.Giovanni, 1500 m, 13.VI.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); sentiero per Fonte Pane e Cacio, 1850 m,<br />

12.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); L. <strong>della</strong> Selva, 1490 m, 15.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1098 SCHOENUZ Schoenus<br />

5490 SCHO NIG Schoenus nigricans L.<br />

H caesp ; Subcosmopolita ; UP,UT ; C ; -<br />

Giunco-nero comune<br />

168 ORCHIDAX ORCHIDACEAE<br />

1103 OPHRYS Z Ophrys<br />

5520 OPHR SPH Ophrys sphegodes Miller<br />

a OP SP.SP sphegodes<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PS,BM,AT ; = ; -<br />

Ophrys aranifera Hudson<br />

Ofride verde-bruna<br />

5522 OPHR HOL Ophrys holoserica (Burmann fil.) W. Greuter<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PS,AT ; = ; -<br />

Ophrys arachnites (Scop.) Lam.<br />

Ophrys fuci<strong>flora</strong> (F.W. Schmidt) Moench<br />

Ofride <strong>dei</strong> Fuchi


124<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

5528 OPHR INS Ophrys insectifera L.<br />

G bulb ; Europea ; PS,AT ; = ; -<br />

Ophrys myodes Jacquin<br />

Ophrys muscifera Hudson<br />

Ofride insettifera<br />

1104 ACERAS Z Aceras<br />

5529 ACER ANT Aceras anthropophorum (L.) R.Br.<br />

G bulb ; Mediterraneo-Atlantica ; PM,AT,BM ; = ; -<br />

Ballerina<br />

1105 SERAPIAZ Serapias<br />

5532 SERA VOM Serapias vomeracea (Burmann) Briquet<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PM,AT ; = ; -<br />

Serapias longipetala (Ten.) Pollini<br />

Serapide maggiore<br />

1106 HIMANTOZ Himantoglossum<br />

5536 HIMA ADR Himantoglossum adriaticum H. Baumann<br />

G bulb ; Mediterraneo-Atlantica ; PM,BM ; C ; -<br />

Himantoglossum hircinum Sprengel subsp. adriaticum (H. Baumann) Sundermann<br />

Loroglossum hircinum (L.) L.C.M. Richard<br />

Barbone<br />

1108 ANACAMPZ Anacamptis<br />

5538 ANAC PYR Anacamptis pyramidalis (L.) L.C.M. Richard<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PS,AT ; C ; -<br />

Orchys pyramidalis L.<br />

Orchide<br />

1109 NEOTINEZ Neotinea<br />

5539 NEOT MAC Neotinea maculata (Desf.) Stearn<br />

G bulb ; Steno-Mediterranea ; PS,AT ; = ; -<br />

Orchis atlantica Willd.<br />

Neotinea intacta (Link) Rchb. fil.<br />

Orchis intacta Link<br />

Orchide<br />

1110 ORCHIS Z Orchis<br />

5541 ORCH MOR Orchis morio L.<br />

G bulb ; Europeo-Caucasica ; PS,AT,BM ; = ; -<br />

Pan di Cuculo<br />

Orchide minore<br />

Giglio caprino<br />

Salep<br />

5544 ORCH UST Orchis ustulata L.<br />

G bulb ; Europeo-Caucasica ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Orchide bruciacchiata<br />

5545 ORCH TRI Orchis tridentata Scop.<br />

G bulb ; Euri-Mediterranea ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Orchis variegata All.<br />

Orchide screziata


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

125<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

5547 ORCH PUR Orchis purpurea Hudson<br />

G bulb ; Eurasiatica ; PS,AT ; = ; -<br />

Orchis fusca Jacquin<br />

Orchide maggiore<br />

5554 ORCH MAS Orchis mascula L.<br />

G bulb ; Europeo-Caucasica ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Orchide maschia<br />

1111 DACTYLOZ Dactylorhiza<br />

5561 DACT SAM Dactylorhiza sambucina (L.) Soò<br />

G bulb ; Europeo-Caucasica ; PS,PM,AT ; = ; -<br />

Orchis sambucina L.<br />

Dactylorhiza latifolia (L.) Baumann et Kuenkele<br />

Orchide sambucina<br />

5564 DACT INC Dactylorhiza incarnata (L.) Soò<br />

DA IN.IN incarnata<br />

G bulb ; Eurosiberiana ; UT,UP ; = ; -<br />

Orchis incarnata L.<br />

Orchide palmata<br />

Questa entità boreale relitta, a distribuzione prevalentemente alpina e nord-appenninica, raggiunge<br />

nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale il limite meridionale del suo areale (CONTI et al., 1990. Nel Lazio è nota con certezza<br />

solo per il L. di Ventina (RI), dal momento che il popolamento presso le Terme di Cotilia (RI) è andato distrutto<br />

a causa delle profonde alterazioni per opere di bonifica ed urbanizzazione <strong>della</strong> zona (ROSSI et al., 1983;<br />

ROSSI e BASSANI, 1985; SORGI, 1990).<br />

Agro Nero, 1500 m, 24.VI.1992 (in foto); Cima Le Serre, ca. 1400 m, estate 1993, leg. Brilli-Cattarini et<br />

Gubellini (PESA).<br />

5566 DACT FUC Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soò<br />

G bulb ; Paleotemperata ; PM,BM,UP ; = ; -<br />

Dactylorhiza maculata (L.) Soò subsp. meyeri (Rchb. fil.) Tournay<br />

Dactylorhiza maculata (L.) Soò subsp. fuchsii (Druce) Hylander<br />

Erba d‘Adamo<br />

Orchide macchiata<br />

Concordia<br />

1113 NIGRITEZ Nigritella<br />

5573 NIGR WID Nigritella widderi Teppner et Klein<br />

G bulb ; Subendemica ; PA,AC ; = ; +<br />

Nigritella angustifolia Rich. var. ß floribus roseis Bertol. (1854: 575)<br />

Orchis nigra Sw. et Willd. flore roseo Ten. (1831: 457-458)<br />

Nigritella rosa<br />

Questa specie di recente istituzione (TEPPNER e KLEIN, 1985) è nota ormai per diverse località<br />

dell‘<strong>Appennino</strong> Centrale, dai Sibillini alle Mainarde (ROSSI et al., 1987; CONTI, 1992a; TONDI, 1992). Studi<br />

cariologici ed embriologici (ROSSI et al., l.c.) hanno verificato la conspecificità delle piante appenniniche e di<br />

quelle delle Alpi NE (locus classicus in Austria); anche le caratteristiche ecologiche corrispondono, trattandosi,<br />

in entrambi i casi, di elementi calcifili <strong>dei</strong> pascoli alpini e subalpini.<br />

M. Le Vene verso Pizzitello, 2100 m, 12.VII.1987, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

1114 GYMNADEZ Gymnadenia<br />

5573 GYMN CON Gymnadenia conopsea (L.) R. Br.<br />

G bulb ; Eurasiatica temperata ; PM,PA,AT ; = ; -<br />

Gymnadenia conopea Auct.<br />

Manina rosea


126<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1115 PSEUDORZ Pseudorchis<br />

5575 ! PSEU ALB Pseudorchis albida (L.) A. & D. Löve<br />

G bulb ; Artico-Alpina (Europea) ; PA,PM ; S ; +<br />

Bicchia albida (L.) Parl.<br />

Leuchorchis albida (L.) E.H.F. Meyer<br />

Gymnadenia albida (L.) L.C. Rich.<br />

Orchide candida<br />

Questa rara entità boreale, comune nei pascoli alpini e nelle brughiere subalpine delle Alpi, in <strong>Appennino</strong> è<br />

diffusa, con ampie lacune, fino alle Mainarde (PIGNATTI, Fl.Ital. 3: 726, 1982; CONTI e PELLEGRINI, 1988;<br />

CONTI, 1992a). Di recente, alcuni Autori hanno menzionato la specie per la <strong>flora</strong> del Lazio (ANZALONE,<br />

1984; ROSSI e BASSANI, 1985), basandosi sull‘antica segnalazione di N. TERRACCIANO (1878) per lo<br />

Zaffineto, senza, tuttavia, tener conto delle mutate situazioni <strong>dei</strong> confini regionali. Il toponimo, infatti, è<br />

localizzato sui rilievi che sovrastano la Camosciara e che, dal versante opposto chiudono la Valle <strong>dei</strong> Tre Confini<br />

alla testata <strong>della</strong> Valle di Canneto, zone che ricadono oggi in territorio abruzzese (STEFFAN e STEFFAN,<br />

1988). Le stazioni <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> sono, quindi, la prima indicazione certa di questa orchidacea nella regione. La<br />

specie, comunque, era già nota per il versante teramano di Pizzo di Sevo (ZODDA, 1967, da campioni d’erbario<br />

di Orsini e Parlatore [FI!] e Cesati [RO]).<br />

M. L‘Inversaturo, verso M. Le Vene, 1900 m, 12.VII.1987 (in foto); Pizzo di Sevo, 2150 m, 28.VII.1989, leg.<br />

Tondi (Herb. Tondi).<br />

1116 COELOGLZ Coeloglossum<br />

5576 COEL VIR Coeloglossum viride (L.) Hartman<br />

G bulb ; Circumboreale ; PA,PM ; S ; -<br />

Celoglosso<br />

1117 PLATANTZ Platanthera<br />

5577 PLAT BIF Platanthera bifolia (L.) L.C.M. Richard<br />

G bulb ; Paleotemperata ; BQ,BM,AT ; = ; -<br />

Platantera comune<br />

5578 PLAT CLO Platanthera clorantha (Custer) Rchb.<br />

G bulb ; Eurosiberiana ; BQ,BF,BM ; = ; -<br />

Platantera verdastra<br />

1120 LISTERAZ Listera<br />

5581 LIST OVA Listera ovata (L.) R. Br.<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BQ,BF,BM,PM ; = ; -<br />

Listera maggiore<br />

1121 NEOTTIAZ Neottia<br />

5583 NEOT NID Neottia nidus-avis (L.) L.C.M. Richard<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BF,BQ ; = ; -<br />

Nido d‘Uccello<br />

1122 EPIPACTZ Epipactis<br />

5584 EPIP PAL Epipactis palustris (L.) Crantz<br />

G rhiz ; Circumboreale ; UT,UP ; C ; +<br />

Elleborine palustre<br />

E‘ specie rara, minacciata di estinzione a causa <strong>della</strong> sistematica distruzione degli ambienti umidi. Nel Lazio è<br />

segnalata in pochissime stazioni (FUMANTI e ROSSI, 1982; ROSSI e BASSANI, 1985; GIARDINI, 1987),<br />

alcune delle quali ormai scomparse.<br />

Agro Nero, 1500 m, 15.VII.1987 (in foto).<br />

5585 EPIP HEL Epipactis helleborine (L.) Crantz


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

127<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

G rhiz ; Paleotemperata ; BQ,BF ; = ; -<br />

Epipactis latifolia (L.) All.<br />

Elleborine comune<br />

5586 EPIP ATR Epipactis atrorubens (Hoffman) Besser<br />

G rhiz ; Europeo-Caucasica ; BQ,BF,BM ; C ; -<br />

Epipactis rubiginosa Gaudin<br />

Epipactis atropurpurea Rafin.<br />

Elleborine violacea<br />

F.so di Selva Grande, 1400 m, 29.VIII.1989, leg. Tondi (Herb. Tondi); idem, 25.VIII.1991, leg. Tondi (Herb.<br />

Tondi).<br />

1123 >CEPHALHZ Cephalanthera<br />

5588 CEPH RUB Cephalanthera rubra (L.) L.C.M. Richard<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BQ,BF ; C ; -<br />

Cefalantera rossa<br />

F.so di Selva Grande, sopra Capricchia, 1200 m, 13.VI.1989 (in foto).<br />

5589 CEPH LON Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch<br />

G rhiz ; Eurasiatica ; BQ,BF,BM ; C ; -<br />

Cephalanthera ensifolia (Murr.) L.C.M. Richard<br />

Cefalantera maggiore<br />

5590 CEPH DAM Cephalanthera damasonium (Miller) Druce<br />

G rhiz ; Euri-Mediterranea ; BQ,AT ; C ; -<br />

Cephalanthera alba (Crantz) Simonkai<br />

Cephalanthera pallens L.C.M. Richard<br />

Cefalantera bianca<br />

1124 LIMODORZ Limodorum<br />

5591 LIMO ABO Limodorum abortivum (L.) Swartz<br />

G rhiz ; Euri-Mediterranea ; BF,BQ,BM ; C ; -<br />

Fior di Legna<br />

1131 CORALLOZ Corallorhiza<br />

5599 CORA TRI Corallorhiza trifida Châtelain<br />

G rhiz ; Circumboreale ; BF ; = ; +<br />

Corallorhiza<br />

cfr. TONDI, 1992.<br />

Bosco di Pannicaro, 1600 m, 25.VIII.1986, leg. Tondi (Herb. Tondi); F.so di Selva Grande, 1500 m,<br />

23.VI.1992, leg. Tondi (Herb. Tondi).<br />

In aggiunta al presente elenco, riporto di seguito una lista di specie (spesso di notevole interesse fitogeografico) citate da vari<br />

autori per gli ambienti di altitudine o di vetta <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> abruzzese e marchigiana e che, indubbiamente, non è improbabile<br />

siano presenti anche nel versante reatino (ZODDA, 1967; PEDROTTI, 1983; CONTI, 1990; GUARRERA & TAMMARO,<br />

1991).<br />

Salix myrsinites L. Cima Lepri (La Morricana)<br />

Rumex obtusifolius L. subsp. sylvestris (Wallr.) Rech. M. Gorzano<br />

Arenaria grandi<strong>flora</strong> L. Pizzo di Sevo<br />

Minuartia verna (L.) Hiern subsp. subnivalis (Hegetschw.) Rübel M. Gorzano<br />

Minuartia graminifolia (Ardoino) Jáv. subsp. graminifolia Pizzo di Sevo<br />

Minuartia graminifolia (Ardoino) Jáv. subsp. clandestina (Portenschl.) Mattf. Pizzo di Sevo<br />

Sagina saginoides (L.) Karsten M. Gorzano<br />

Ranunculus aconitifolius L. Pizzo di Sevo<br />

Hypericum hirsutum L. Pizzo di Sevo, Pizzo di Moscio


128<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Hypericum hyssopifolium Chaix Pizzo di Sevo, Cima Lepri, Pizzo di Moscio<br />

Cardamine chelidonia L. Pizzo di Sevo, Pizzo di Moscio<br />

Arabis surculosa Terrac. Pizzo di Sevo<br />

Lunaria rediviva L. Pizzo di Sevo<br />

Thlaspi brachypetalum Jordan Cima Lepri (La Morricana)<br />

Brassica gravinae Ten. Pizzo di Sevo<br />

Sedum rupestre L. subsp. ochroleucum Chaix M. Gorzano<br />

Sedum monregalense Balbis Pizzo di Sevo<br />

Saxifraga taygetea Boiss. et Heldr. M. Gorzano<br />

Saxifraga ampullacea Ten. Pizzo di Sevo<br />

Saxifraga glabella Bertol. Pizzo di Sevo<br />

Filipendula ulmaria (L.) Maxim. subsp. denudata (Presl) Hayek Pizzo di Sevo<br />

Rosa villosa L. Pizzo di Sevo<br />

Potentilla argentea L. Pizzo di Sevo<br />

Potentilla cinerea Chaix M. Gorzano<br />

Potentilla caulescens L. var. anadena Brun. M. Gorzano<br />

Astragalus australis (L.) Lam M. Gorzano<br />

Trifolium repens L. subsp. prostratum (Biasoletto) Nyman Pizzo di Moscio<br />

Onobrychis montana DC. Pizzo di Sevo<br />

Linum usitatissimum L. var. humile (Miller) Pers. M. Gorzano<br />

Viola magellensis Porta et Rigo ex Strobl M. Gorzano<br />

Bunium petraeum Ten. Pizzo di Moscio<br />

Bupleurum falcatum L. subsp. falcatum Pizzo di Sevo<br />

Trinia glauca (L.) Dumort. Pizzo di Sevo<br />

Peucedanum carvifolia Vill. M. Gorzano<br />

Laserpitium siler L. Pizzo di Sevo<br />

Primula auricula L. Pizzo di Moscio<br />

Gentianella anisodonta (Borbás) Löve fo. antecedens (Wettst.) Pizzo di Sevo, Pizzo di Moscio<br />

Asperula taurina L. Pizzo di Sevo<br />

Lithospermum officinale L. Pizzo di Sevo, Pizzo di Moscio<br />

Asperugo procumbens L. Pizzo di Sevo, Pizzo di Moscio<br />

Thymus pulegioides L. Pizzo di Sevo<br />

Verbascum niveum Ten. Pizzo di Moscio<br />

Veronica montana L. Pizzo di Sevo<br />

Veronica aphylla L. Cima Lepri (La Morricana)<br />

Veronica alpina L. da 2000 m in su<br />

Pedicularis hoermanniana Maly Pizzo di Sevo<br />

Pedicularis friderici-augusti Tommasini Cima Lepri, Pizzo di Moscio<br />

Pinguicula reichenbachiana Schindler Pizzo di Sevo,La Morricana, Pietralta<br />

Centranthus angustifolius (Miller) DC. Cima Lepri (La Morricana)<br />

Campanula latifolia L. Pizzo di Sevo<br />

Aster alpinus L. pl. loc. ?<br />

Erigeron alpinus L. Pizzo di Moscio<br />

Achillea barrelieri Ten. Pizzo di Sevo<br />

Achillea tomentosa L. Pizzo di Moscio<br />

Achillea tenorii Grande M. Gorzano<br />

Carduus majellensis Hut., Por. et R. (Carduus affinis x C. chrysacanthus) Pizzo di Sevo<br />

Cirsium montanum (W. et K.) Sprengel Pizzo di Sevo<br />

Hypochoeris cretensis (L.) Chaub. et Bory var. pinnatifida Cyr. M. Gorzano<br />

Hypochoeris cretensis (L.) Chaub. et Bory var. glabrata Ten. M. Gorzano<br />

Hieracium hoppeanum Schultes M. Gorzano<br />

Hieracium saussureoides A.-T. Pizzo di Moscio<br />

Hieracium virgaurea Coss. M. Gorzano<br />

Allium lusitanicum Lam. Pizzo di Sevo<br />

Juncus monanthos Jacq. Pizzo di Sevo<br />

Poa badensis Haenke (forse P. molineri Balbis!) M. Gorzano<br />

Sesleria autumnalis (Scop.) Schultz M. Gorzano<br />

Carex davalliana Sm. Pizzo di Sevo<br />

Carex sempervirens Vill. Pizzo di Sevo, Cima Lepri (La Morricana),<br />

Pizzo di Moscio


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

129<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Inoltre, A.J.B. BRILLI-CATTARINI e L. GUBELLINI (in verb.) mi hanno comunicato di aver raccolto sul versante teramano<br />

di Cima Lepri esemplari di Salix foetida Schleicher, endemismo alpico <strong>dei</strong> cespuglieti subalpini silicicoli. Si tratterebbe in tal<br />

caso <strong>della</strong> prima segnalazione <strong>della</strong> specie per l‘<strong>Appennino</strong>.<br />

Infine, grande interesse riveste la scoperta di Juncus triglumis L., specie ad areale alpino, segnalata anticamente<br />

sull‘<strong>Appennino</strong> marchigiano e sul Gran Sasso ma non osservata di recente. La stazione, situata sul versante teramano del Pizzo<br />

di Moscio, in località “La Cavata”, a 2100 m s.l.m., è costituita da un piccolo popolamento in buone condizioni vegetative, che<br />

ha colonizzato un terreno fortemente acclive e pregno d‘acqua di sorgente, associandosi ad entità rare quali Pinguicula<br />

vulgaris L., Saxifraga aizoides L., Parnassia palustris L. e Juncus arcticus Willd. (ARCIONI, 1993). Nell‘Erbario di Roma, in<br />

HA, è conservato un campione proveniente da questa località (28.VII.1989, leg. D. Arcioni).


130<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

CONSIDERAZIONI SULL‘ELENCO FLORISTICO<br />

Allo stato attuale delle ricerche, la <strong>flora</strong> del versante laziale <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> annovera 955 entità, appartenenti a 424 generi<br />

e 97 famiglie. Il valore del coefficiente generico (G/S = 1:2.23 - 44 %) è indice di una elevata complessità ecologica, il che è<br />

naturale trattandosi di un territorio piuttosto esteso, morfologicamente articolato e con un‘escursione altitudinale di oltre 1200<br />

metri. Il coefficiente generico, quasi sempre, tende ad aumentare nel caso si esaminano i singoli piani altitudinali, che ospitano<br />

un minor numero di specie di uno stesso genere (MONTELUCCI, l.c.; BIANCHINI, 1988). Anche nella <strong>Laga</strong> si conferma<br />

questo trend positivo, tuttavia lo scostamento del G/S parziale dal valore medio è meno marcato per la ricchezza di ecotoni e<br />

micro-habitat, che rendono il versante occidentale ecologicamente assai poco omogeneo.<br />

Dai prospetti seguenti (tabb. 4 e 5) emerge che la famiglia di gran lunga più numerosa è quella delle Composite, con 51 generi<br />

e 114 entità, mentre il genere Carex è quello più ricco, con ben 25 specie e 2 sottospecie.<br />

Famiglie Generi Specie<br />

Compositae 51 116<br />

Graminaceae 34 68<br />

Cruciferae 23 41<br />

Leguminosae 22 68<br />

Umbelliferae 20 26<br />

Rosaceae 19 50<br />

Labiatae 19 34<br />

Orchidaceae 19 32<br />

Caryophyllacae 17 50<br />

Ranunculaceae 14 32<br />

Scrophulariaceae 13 36<br />

Tab. 4 - Prospetto delle famiglie rappresentate dal maggior numero di generi e specie<br />

Genere Specie<br />

Carex 27<br />

Alchemilla 16<br />

Ranunculus 15<br />

Trifolium 14<br />

Hieracium 14<br />

Cerastium 12<br />

Geranium 11<br />

Galium 11<br />

Senecio 11<br />

Silene 10<br />

Campanula 10<br />

Tab. 5 - Prospetto <strong>dei</strong> generi rappresentati dal maggior numero di specie<br />

27 specie sono nuove per il Lazio: Huperzia selago, Equisetum variegatum, Thesium pyrenaicum subsp. pyrenaicum,<br />

Minuartia verna subsp. collina, Cardamine pratensis subsp. pratensis, Saxifraga oppositifolia subsp. oppositifolia, Geum<br />

rivale, Alchemilla compta, Anthyllis vulneraria cfr. x adriatica, Carum carvi, Pulmonaria officinalis, Orobanche flava,<br />

Scabiosa cfr. velenovskyiana, Campanula patula subsp. patula, Sonchus asper subsp. nymani, Hieracium pulmonarioides,<br />

Hieracium italicum, Allium schoenoprasum subsp. sibiricum, Narcissus radiiflorus, Vulpia cfr. sicula, Festuca vizzavonae,<br />

Sesleria italica, Koeleria macrantha, Agrostis rupestris, Carex ericetorum, Carex lepidocarpa, Pseudorchis albida.<br />

Altre 47 sono presenti nel territorio regionale solo sui M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, per un totale di 74 entità, pari al 7.7 % dell’intera <strong>flora</strong>.<br />

Delle entità censite sono stati calcolati gli spettri biologico e corologico rispetto a tutta la <strong>flora</strong>, secondo la classificazione<br />

riportata in Flora d‘Italia (PIGNATTI, l.c.).<br />

Inoltre, per evidenziare eventuali somiglianze floristiche, abbiamo messo a confronto i nostri dati con quelli relativi ad alcune<br />

flore appenniniche, distribuite geograficamente dal settore umbro-marchigiano al Matese. E‘ stata effettuata, quindi, l‘analisi<br />

multivariata <strong>dei</strong> campioni con il programma CLUSTER del package SYSTAT (figg. 4-6).


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

131<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

SPETTRO BIOLOGICO<br />

Lo spettro biologico (tab. 6; fig. 3), calcolato su 948 taxa, mostra in modo chiaro l‘impronta montano-continentale con influssi<br />

mediterraneo-temperati <strong>della</strong> <strong>flora</strong>: agli elevati valori di emicriptofite (52.63 %) e camefite (8.00 %) fa riscontro una<br />

percentuale piuttosto alta di terofite (14.10 %), legata all‘influenza <strong>dei</strong> fattori esposizione ed aridità fin oltre i 1400 m.<br />

Cospicua è anche la presenza delle geofite (15.15 %), particolarmente quelle rizomatose, legate agli ambienti umidi e nemorali,<br />

a conferma dell‘importanza che questi rivestono nella <strong>Laga</strong>.<br />

P<br />

NP<br />

Ch<br />

T<br />

H<br />

G<br />

I<br />

n<br />

72<br />

17<br />

76<br />

134<br />

500<br />

144<br />

5<br />

%<br />

7.59<br />

1.79<br />

8.01<br />

14.13<br />

52.74<br />

15.19<br />

0.52<br />

G<br />

15.19%<br />

Ch<br />

I 8.01%<br />

0.52%<br />

Spettro biologico<br />

P<br />

7.59%<br />

Tab. 6 Fig. 3<br />

NP<br />

1.79%<br />

T<br />

14.13%<br />

H<br />

52.74%<br />

I valori dello spettro biologico sono difficilmente comparabili con quelli esistenti in letteratura per altri comprensori<br />

centroappenninici a causa delle notevoli differenze altitudinali e bioclimatiche. Dal confronto (tab. 7; fig. 4) emerge, anzitutto,<br />

la distribuzione delle località in tre gruppi, procedendo dal basso verso l‘alto secondo un “gradiente di mediterraneità”.<br />

Località Quota s.l.m. taxa P / NP Ch H T G altre H/T Bibliografia<br />

M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> 1200-2458 948 9.38 8.01 52.74 14.13 15.19 0.52 3.73<br />

M. Terminillo 1 500-2213 721 7.91 13.05 53.33 11.11 14.58 . 4.80 Montelucci, 1951-52<br />

M. Terminillo 2 1600-2213 854 7.86 11.03 48.12 18.66 14.31 . 2.58 Montelucci, 1951-52<br />

Maiella 630-2790 1426 5.75 4.27 64.16 17.95 7.73 . 3.57 Tammaro, 1986<br />

Gran Sasso 650-2914 1491 7.38 8.08 54.38 21.15 9.79 . 2.57 Tammaro, 1983<br />

P.N.Abruzzo 1 100-2242 1377 8.80 8.87 47.00 20.69 14.67 . 2.28 Anzalone & Bazzichelli, 1959-60<br />

P.N.Abruzzo 2 1700-2242 265 5.00 19.20 58.50 3.50 13.80 . 16.71 Bazzichelli & Furnari, 1970<br />

Matese 600-2050 819 7.40 7.22 50.96 20.02 13.67 0.73 2.50 Bianchini, 1988<br />

M.ti Simbruini 330-2156 1454 10.86 7.57 43.26 25.52 12.31 0.48 1.69 Veri, 1988<br />

M. Velino 800-2487 1028 7.58 11.17 54.15 16.72 10.35 . 3.23 Montelucci, 1958 - Avena & Blasi,<br />

1974 - Lucchese & Lattanzi, 1991<br />

M.ti <strong>della</strong> Duchessa 1772-2266 412 4.10 18.80 63.90 4.40 8.80 . 14.52 Steinberg, 1952<br />

M. Cucco 528 9.83 9.82 46.67 16.44 17.03 . 2.83 Menghini & De Capite, 1973<br />

Montagna di Torricchio 800-1491 652 11.20 7.51 50.92 15.95 14.42 . 3.19 Ballelli & Francalancia, 1982<br />

M.ti Prenestini 953 10.26 3.60 37.77 33.95 13.86 0.55 1.11 Guarrera & Lattanzi, 1990<br />

M. Caccume ~ 200-1095 644 11.71 3.89 39.60 31.04 13.53 . 1.27 Lucchese & Lattanzi, 1985<br />

Tab. 7 - Confronto <strong>dei</strong> valori dello spettro biologico tra vari comprensori centroappenninici<br />

E‘ interessante notare, inoltre, la somiglianza degli spettri <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> e <strong>della</strong> Montagna di Torricchio, che è indubbiamente<br />

legata alla spiccata varietà ambientale e alla relativa ricchezza floristica; appare, comunque, evidente la comprensibile affinità<br />

di un gruppo cospicuo di aree montane, caratterizzate da un ampio range altitudinale e dal rapporto H/T compreso tra 2.3 e 4.8<br />

(gruppo B). La bassa percentuale di T mette in evidenza la minor impronta mediterranea del versante reatino <strong>della</strong> <strong>Laga</strong><br />

rispetto alle zone limitrofe: questo è probabilmente dovuto all‘ampiezza decisamente minima del piano basale (quasi del tutto<br />

ignorato in questo lavoro) e alla posizione geografica del territorio, <strong>centrale</strong> e interna rispetto alla dorsale appenninica.


132<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Probabilmente, dal repertorio complessivo <strong>della</strong> <strong>flora</strong> <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> potranno emergere affinità ancora maggiori<br />

soprattutto con i gruppi del Gran Sasso e del Velino.<br />

1 - M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> 2 - M. Terminillo 1 3 - M. Terminillo 2 4 - Maiella 5 - Gran Sasso<br />

6 - P.N.Abruzzo 1 7 - P.N.Abruzzo 2 8 - Matese 9 - M.ti Simbruini 10 - M. Velino<br />

11 - M.ti <strong>della</strong> Duchessa 12 - M. Cucco 13 - Montagna di Torricchio 14 - M.ti Prenestini 15 - M. Caccume<br />

Fig. 4 - Confronto <strong>dei</strong> valori dello spettro biologico tra vari comprensori centroappenninici


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

133<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

SPETTRO COROLOGICO<br />

Ad uno sguardo generale <strong>della</strong> tab. 8, pur con le necessarie riserve sul valore relativo delle percentuali e sulla validità assoluta<br />

delle considerazioni che da esse derivano, emerge che la <strong>flora</strong> studiata risulta costituita da un complesso eterogeneo di<br />

componenti, ognuno <strong>dei</strong> quali partecipa con una percentuale limitata.<br />

ENDEMICHE 75 7.91 C<br />

MEDITERRANEE 148 15.61<br />

Steno-Medit. 24 2.53 S<br />

Euri-Medit. 89 9.38 S<br />

Medit.Mont. 35 3.69 C<br />

EURASIATICHE 338 35.76<br />

Eurasiatiche 106 11.18 N<br />

Europeo-Caucas. 62 6.54 E<br />

Paleotemperate 55 5.80 C<br />

S-Europee 15 1.58 C<br />

SE-Europee 24 2.53 E<br />

S-Europ.-S-Siber. 4 0.52 E<br />

Europee 41 4.32 N<br />

W-Europee 6 0.63 W<br />

Illiriche 4 0.52 E<br />

Pontiche 21 2.21 E<br />

ATLANTICHE 23 2.42 W<br />

OROFITE 133 14.02<br />

Orof. S-Europee 64 6.75 C<br />

Orof. C-Europee 24 2.53 N<br />

Orof. SE-Europ. 18 1.90 E<br />

Orof. SW-Europee 10 1.05 W<br />

Orof. Medit. 13 1.37 C<br />

BOREALI 132 13.92<br />

Artico-Alpine 21 2.21 N<br />

Circumboreali 68 7.17 N<br />

Eurosiberiane 43 4.53 N<br />

TURANICHE 10 1.05 S<br />

POLIC.-AVVEN. 89 9.38<br />

Tab. 8 - Quadro riassuntivo <strong>dei</strong> tipi corologici<br />

Per facilitare la lettura ed il confronto <strong>dei</strong> dati, abbiamo riunito i tipi corologici in gruppi tra loro omogenei, evidenziandone<br />

l‘appartenenza ai componenti Settentrionale (N), Meridionale (S), Centrale (C), Orientale (E) e Occidentale (W) (tab. 9).<br />

Contingente %<br />

N 31.95<br />

C 27.10<br />

E 14.22<br />

S 12.96<br />

W 4.10<br />

Tab. 9 - Riepilogo <strong>dei</strong> tipi corologici divisi per componenti N, C, E, S, W<br />

Su tutti prevalgono i componenti a gravitazione continentale e nordica (che da soli costituiscono la metà dell‘intera <strong>flora</strong>), con<br />

un forte influsso orientale s.l..


134<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Turaniche<br />

1.05%<br />

Boreali<br />

14.07%<br />

Spettro corologico<br />

Policore<br />

9.31%<br />

Eurasiatiche<br />

35.46%<br />

Atlantiche<br />

2.43%<br />

Fig. 5<br />

Endemiche<br />

7.93% Mediterranee<br />

15.66%<br />

Orofite<br />

14.17%<br />

L‘impronta globale è di carattere schiettamente montano, con presenze rilevanti di Orofite (14 %), di entità Mediterraneomontane<br />

(3.7 %) e di relitti glaciali a distribuzione artico-alpina (2.2 %), alle quali andrebbe aggiunto il cospicuo contingente<br />

di Endemiche s.l. (ca. 8 %). Di grande rilievo è anche la presenza di entità Mediterranee s.l. (ca. 16 %), legate prevalentemente<br />

al settore basale e alle esposizioni meridionali in quota, e di specie ad ampia distribuzione (9.3 %), mentre sono rappresentati<br />

in misura minore i contingenti occidentale-atlantico e turanico (3.5 %). La non eccessiva incidenza delle entità Policore e delle<br />

Avventizie, limitate prevalentemente ai rari ambienti antropizzati (ex coltivi, stazzi, sentieri, ecc.), indica che, nel suo<br />

complesso, il versante laziale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> mantiene una buona integrità ecologica. In questo senso, particolare rilievo floristico e<br />

indubbio pregio naturalistico rivestono i piani alpino e subalpino, dove confluiscono interessanti entità oro-ipsofile, endemiche,<br />

transadriatiche e boreali, speso con evidenti caratteri di relittualità.<br />

Un‘analisi corologica di dettaglio, per avere un preciso valore, dovrebbe essere condotta per piani altimetrici (MONTELUCCI,<br />

1951-52). Tuttavia, anche uno studio complessivo delle 948 entità segnalate in questo lavoro (fatta eccezione per quelle<br />

introdotte nei rimboschimenti) può fornire utili informazioni. Esaminiamo quindi più da vicino i componenti corologici<br />

secondo i quali le piante <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> sono state inquadrate.<br />

ENDEMICHE<br />

In questo contingente è possibile individuare, a seconda dell‘ampiezza dell‘areale occupato, due grandi categorie: entità<br />

euriendemiche (o endemiche relative), a vasta distribuzione, ed entità stenoendemiche (o endemiche assolute), ad areale<br />

ristretto.<br />

Alla prima appartengono (TAMMARO, 1986):<br />

A) endemismi italici (comprese le specie subendemiche)<br />

B) endemismi dell‘<strong>Appennino</strong> centro-meridionale<br />

C) endemismi dell‘<strong>Appennino</strong> centro-settentrionale<br />

Alla seconda appartengono:<br />

D) endemismi dell‘<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong><br />

E) endemismi dell‘<strong>Appennino</strong> laziale-abruzzese<br />

Gruppo A<br />

Si tratta di entità diffuse, benché sporadicamente, in molte regioni d‘Italia. Sulla <strong>Laga</strong> sono presenti:<br />

Salix apennina, Arenaria bertolonii, Alchemilla cfr. compta, Chamaecytisus spinescens, Pulmonaria vallarsae, Teucrium<br />

siculum, Digitalis micrantha, Melampyrum italicum, Plantago atrata fuscescens, Campanula spicata, Senecio cordatus,<br />

Tragopogon eriospermum, Robertia taraxacoides, Hieracium italicum, Sesleria italica, Avenula praetutiana, Phleum<br />

ambiguum, Carex macrolepis.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

135<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Gruppo B<br />

E‘ rappresentato da specie distribuite dall‘<strong>Appennino</strong> tosco-emiliano alla Calabria (talvolta diffuse fino in Sicilia). Sulla <strong>Laga</strong><br />

è il raggruppamento più cospicuo; vi appartengono, infatti, Alnus cordata, Cerastium tomentosum, Dianthus carthusianorum<br />

tenorei, Ranunculus thomasii, Ranunculus pollinensis, Ranunculus apenninus, Erysimum pseudorhaeticum, Matthiola<br />

fruticulosa, Saxifraga porophylla, S. paniculata stabiana, Acer cfr. neapolitanum, Viola eugeniae eugeniae, Chaerophyllum<br />

hirsutum magellense, Laserpitium garganicum garganicum, Galium magellense, Myosotis ambigens, Cynoglossum<br />

magellense, Solenanthus apenninus, Linaria purpurea, Pedicularis elegans, Rhinanthus personatus, Rhinanthus wetsteini,<br />

Knautia calycina, Edraianthus graminifolius graminifolius, Achillea mucronulata, Senecio cordatus samnitum, Senecio<br />

tenorei, Senecio nemorensis, Centaurea nigrescens cfr. neapolitana.<br />

Gruppo C<br />

E‘ costituito da specie con areale esteso dalle Alpi marittime all‘<strong>Appennino</strong> laziale-abruzzese. Sulla <strong>Laga</strong> si incontrano:<br />

Senecio brachychaetus, Carduus chrysacanthus, Cirsium tenoreanum, Centaurea ambigua ambigua, Hieracium tomentosum<br />

(anche nelle Alpi svizzere e francesi), Sesleria nitida.<br />

Gruppo D<br />

Si tratta di entità con diffusione limitata ai rilievi di Marche, Umbria, Lazio, Abruzzo e Molise. Vi appartengono: Cerastium<br />

thomasii, Thlaspi stylosum, Saxifraga speciosa, Gentianella columnae, Asperula neglecta, Campanula tamfanii, Campanula<br />

micrantha, Erigeron epiroticus (anche nei Balcani), Leontopodium nivale (anche nei Balcani), Senecio apenninus,<br />

Centaurea ambigua nigra, Hieracium cymosum sabinum, Festuca dimorpha (anche nei Balcani), Festuca centroappenninica,<br />

Nigritella widderi (anche in Austria).<br />

Gruppo E<br />

Si tratta di specie di grande interesse, a distribuzione strettamente limitata ai massicci laziali e abruzzesi. Sulla <strong>Laga</strong> sono<br />

presenti: Dianthus stenbergii marsicus, Gentiana magellensis, Taraxacum glaciale e Carex flacca praetutiana.<br />

Nel complesso, le entità endemiche e subendemiche sono 75, corrispondenti all‘8 % del contingente floristico: un valore<br />

decisamente cospicuo che, in perfetta armonia con i gruppi montuosi limitrofi, evidenzia il carattere fortemente conservativo<br />

<strong>della</strong> <strong>Laga</strong> e conferma l‘importanza dell‘<strong>Appennino</strong> laziale-abruzzese come “area di tensione” tra la regione fitogeografica<br />

medioeuropea e quella mediterranea propriamente detta., “ponte tra i componenti nordici, quelli mediterranei e quelli illirici”<br />

(STEINBERG, 1952), “crogiuolo in cui vecchie forme vegetali si plasmano e si rinnovano” (VACCARI, in MONTELUCCI,<br />

1952).<br />

COMPONENTE MEDITERRANEO<br />

Costituito da specie con areale centrato nel bacino del Mediterraneo, rappresenta poco più del 16 % dell‘intera <strong>flora</strong>.<br />

Nel suo ambito si possono individuare tre gruppi di elementi con caratteristiche mediterranee più o meno marcate.<br />

a) Entità stenomediterranee, distribuite prevalentemente lungo le coste e a scarsa penetrazione nell‘entroterra. Sulla <strong>Laga</strong><br />

la loro presenza è assai limitata (25 specie, pari a poco meno del 3 %) e mancano quasi del tutto elementi termo-xerofili,<br />

in quanto, alle quote inferiori considerate (ca. 1200 m s.l.m.), già mostra una marcata impronta montana. Tra le altre,<br />

risultano interessanti: Selaginella denticulata, Sedum amplexicaule tenuifolium, Cistus incanus, Erica arborea,<br />

Valerianella microcarpa, Onopordum horridum, Asphodeline lutea, Neotinea maculata.<br />

b) Entità eurimediterranee, largamente distribuite nel bacino del Mediterraneo, da cui si irradiano verso Nord fino a<br />

raggiungere le zone più calde dell‘Europa media. Sulla <strong>Laga</strong> sono ben rappresentate (88 specie, pari al 9.3 %), con<br />

elementi di un qualche interesse floristico: Juniperus oxycedrus oxycedrus, Vicia pannonica striata, Lathyrus nissolia,<br />

Helianthemum salicifolium, Galium debile, Stachys germanica, Allium flavum, Ruscus hypoglossum, Carex hallerana,<br />

Cephalanthera damasonium, Limodorum abortivum.<br />

c) Entità mediterraneo montane, tipiche delle montagne più prossime al bacino del Mediterraneo. Si tratta in gran parte<br />

di specie sopravvissute o discendenti da elementi terziari, che costituivano la <strong>flora</strong> degli orizzonti superiori delle catene<br />

mediterranee prima del glaciale e che, successivamente, sono discese in orizzonti più bassi (MONTELUCCI, 1952). Tra<br />

queste spiccano: Paronichia kapela kapela, Alyssum diffusum, Iberis carnosa, Astragalus sirinicus, Astragalus


136<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

sempervirens gussonei, Geranium nodosum, Rhamnus alpinus, Carum heldreichii, Stachys tymphaea, Hieracium<br />

amplexicaule, H. pulmonarioides, Festuca paniculata, Festuca vizzavonae, Koeleria splendens e Alopecurus gerardi.<br />

COMPONENTE EURASIATICO s.l.<br />

Costituito da piante con areale di diffusione esteso genericamente all‘Europa e all‘Asia, è rappresentato nel complesso da 335<br />

unità, pari al 35.5 % dell‘intera <strong>flora</strong>. I tipi corologici percentualmente più ricchi di forme risultano i seguenti:<br />

a) Eurasiatiche s.s., diffuse nelle regioni temperate dell‘Eurasia; sulla <strong>Laga</strong> sono 105 pari all‘11.1 %, legate prevalentemente<br />

ai boschi di latifoglie mesofile e agli ambienti ecotonali. Spiccano tra le altre: Minuartia verna collina, Thalictrum flavum,<br />

Alchemilla subcrenata, Alchemilla glabra, Oxytropis pilosa, Geranium sylvaticum, Viola tricolor tricolor, Veronica<br />

verna, Lathraea squamaria, Campanula patula, Cirsium acaule, Hieracium prenanthoides prenanthoides, Carex humilis,<br />

Carex digitata, Eriophorum latifolium.<br />

b) Europeo-Caucasiche, diffuse dall‘Europa al Caucaso; sulla <strong>Laga</strong> sono 62 pari al 6.6 %, anch‘esse prevalentemente di<br />

ambienti nemorali. Segnaliamo in particolare: Ulmus glabra, Loranthus europaeus, Paeonia officinalis villosa, Vicia<br />

pisiformis, Acer platanoides, Lamiastrum galeobdolon montanum, Stachys officinalis officinalis, Hieracium racemosum,<br />

Carex elata elata, Carex umbrosa, Epipactis atrorubens.<br />

c) Paleotemperate, delle regioni temperate dell‘Eurasia, con penetrazioni in Nord Africa; sulla <strong>Laga</strong> sono 55 entità pari al<br />

5.8 %. Tra le più interessanti ricordiamo: Taxus baccata, Salix cinerea, Herniaria glabra, Carum carvi, Cirsium palustre,<br />

Taraxacum laevigatum laevigatum, Allium paniculatum.<br />

d) Europee, contingente di specie ad areale esteso a gravitazione settentrionale; sulla <strong>Laga</strong> abbiamo rinvenuto 44 entità,<br />

corrispondenti a quasi il 5 % <strong>della</strong> <strong>flora</strong>, diffuse prevalentemente al di sopra <strong>dei</strong> 1400 m. Tra esse numerose risultano<br />

interessanti: Ranunculus platanifolius, Corydalis pumila, Cardamine pratensis pratensis, Genista sagittalis sagittalis,<br />

Trifolium spadiceum, Euphorbia dulcis dulcis, Polygala amarella, Laserpitium latifolium, Pulmonaria officinalis,<br />

Veronica urticifolia, Pinguicola vulgaris, Crepis biennis, Hieracium cymosum cymosum.<br />

e) Sud Europee orientali, diffuse dall‘Italia alla pianura sarmatica; sono 23 specie pari al 2.4 %. Tra le più interessanti<br />

spiccano: Thesium linophyllon, Cerastium tenoreanum, Anthyllis vulneraria pulchella, Polygala angelisii, Peucedanum<br />

austriacum, Thymus striatus, Knautia drymeia centrifrons, Achillea setacea, Alchemilla collina, Centaurea stenolepis,<br />

Carex liparocarpos.<br />

COMPONENTE BOREALE<br />

Nel corso <strong>dei</strong> ripetuti episodi di espansione e regressione <strong>dei</strong> ghiacciai quaternari, gran parte delle specie di alta montagna<br />

trovò rifugio sui rilievi posti a Sud <strong>della</strong> catena alpina, in gran parte liberi dal ghiaccio. Al ritiro definitivo delle masse<br />

glaciali, avvenuto circa 10.000 anni fa, queste piante furono nuovamente sospinte verso le vette dalla competizione con<br />

specie più adatte ai climi temperati, riuscendo a sopravvivere in stazioni-rifugio di limitata estensione, caratterizzate, in<br />

genere, da un bioclima axerico freddo di tipo alpino. La presenza di questi elementi artico-alpini sulla <strong>Laga</strong> è piuttosto<br />

nutrita; si tratta di 21 specie, pari al 2.2% <strong>della</strong> <strong>flora</strong>, per la maggior parte entità relitte di grande interesse fitogeografico e<br />

naturalistico: Juniperus nana, Salix herbacea, Persicaria vivipara, Silene acaulis cenisia, Trollius europaeus, Anemone<br />

narcissifolia narcissifolia, Saxifraga oppositifolia oppositifolia, Dryas octopetala, Potentilla crantzii, Sibbaldia<br />

procumbens, Alchemilla transiens, Epilobium alsinifolium, Arctostaphylos uva-ursi, Gentiana nivalis, Pedicularis<br />

verticillata, Erigeron uniflorus, Gnaphalium supinum, Senecio integrifolius integrifolius, Juncus arcticus, Elyna<br />

myosuroides e Pseudorchis albida.<br />

Numerose risultano anche le entità circumboreali, con areale di di distribuzione esteso ai tre continenti dell‘emisfero<br />

boreale. Sulla <strong>Laga</strong> sono 68 specie (pari al 7,2 % <strong>della</strong> <strong>flora</strong>), diffuse prevalentemente negli ambienti di torbiera e nella<br />

brughiera subalpina. Tra le altre, risultano interessanti: Equisetum hiemale, Equisetum palustre, Equisetum variegatum,<br />

Catha palustris, Chrysosplenium alternifolium, Geum rivale, Pyrola minor, Vaccinium gautherioides, Antennaria dioica,<br />

Allium schoenoprasum, Juncus alpino-articulatus, Koeleria macrantha, Carex rostrata, Carex vesicaria, Eleocharis<br />

quinque<strong>flora</strong>, Corallorhiza trifida.<br />

Infine, sulla <strong>Laga</strong> sono presenti 44 specie eurosiberiane (pari al 4,6 % del totale). Di rilievo sono le seguenti: Salix<br />

pentandra, Betula pendula, Parnassia palustris, Ribes alpinum, Cynoglossum officinale, Stachys sylvatica, Serratula


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

137<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

tinctoria tinctoria, Hieracium auricula, H. tenuiflorum, Gagea lutea, Avenula pubescens, Carex ericetorum, Carex panicea,<br />

Blysmus compressus, Dactylorhiza incarnata incarnata.<br />

COMPONENTE SUDEUROPEO-MONTANO (OROFITE)<br />

E‘ costituito in linea generale da entità montane diffuse prevalentemente sui rilievi dell‘Europa meridionale. Nel suo ambito è<br />

possibile evidenziare gruppi gravitanti in settori diversi. Prevalgono su tutte le Orofite S-Europee, tra le quali troviamo specie<br />

notevoli come: Silene graefferi, Gypsophila repens, Pulsatilla alpina alpina, Ranunculus oreophilus, Hypericum richeri<br />

richeri, Sedum atratum atratum, Alchemilla nitida, Alchemilla strigosula., Alchemilla undulata, Alchemilla fallax, Lotus<br />

alpinus, Rhamnus pumilus, Laserpitium gallicum, Primula elatior intricata, Soldanella alpina, Gentiana ciliata ciliata,<br />

Orobanche flava, Plantago serpentina, Scabiosa graminifolia, Leucanthemum adustum, Cirsium erisithales, Hieracium<br />

bifidum, Hieracium humile, Agrostis rupestris, Phleum alpinum, Carex frigida. Complessivamente, sulla <strong>Laga</strong>, il contigente<br />

delle Orofite è rappresentato da 134 entità pari al 14.17 % <strong>della</strong> <strong>flora</strong>.<br />

POLICORE - ANTROPOCORE<br />

E‘ l‘ultimo contingente di rilievo, nel quale abbiamo riunito sia le specie ad ampia distribuzione (Cosmopolite e<br />

Subcosmopolite), sia le poche entità segetali e ruderali (Avventizie, Naturalizzate, Tropicali) diffuse dall‘azione antropica. Nel<br />

complesso sono 88 specie, pari al 9.31 % dell‘intero corteggio floristico; questa percentuale, relativamente alta considerata la<br />

quasi totale mancanza di un piano basale, è spiegabile, almeno in parte, con lo sfruttamento secolare di vasti settori del<br />

versante reatino, soprattutto con la pastorizia e l‘esbosco, spesso incontrollati. Si tratta perlopiù di specie banali, talvolta<br />

ubiquitarie, legate agli ambienti sinantropici, ruderali e nitrofili (stazzi e pascoli sovrasfruttati), ai sentieri ed alle infrastrutture<br />

dell‘ENEL (piccoli sbarramenti, numerosi intorno a quota 1350 m, utilizzati per convogliare gran parte delle acque superficiali<br />

<strong>della</strong> <strong>Laga</strong> verso l‘invaso artificiale di Campotosto).<br />

Anche dal confronto degli spettri corologici (tab. 10; fig. 6) emerge una netta distinzione tra le località considerate, che sono<br />

riunite grosso modo in tre gruppi, dall‘alto verso il basso sempre sulla base di un “gradiente di mediterraneità”.<br />

Località Quota s.l.m. n° taxa Endemiche<br />

%<br />

Medit. Eurasiat. Boreali Orofite Atlantiche Turaniche Policore<br />

M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> 1200-2458 950 7.93 15.66 35.60 14.07 14.17 2.20 1.00 9.31<br />

M. Terminillo 1 500-2213 854 5.90 15.60 33.20 12.10 15.10 4.30 2.80 8.90<br />

M. Terminillo 2 1600-2213 - 12.70 9.90 34.80 15.20 21.30 2.10 0.80 3.20<br />

Maiella 630-2790 1621 11.24 24.32 23.14 11.64 12.18 1.89 2.15 12.45<br />

Gran Sasso 650-2914 1492 7.71 25.11 31.51 10.79 11.35 2.08 - 10.32<br />

P.N.Abruzzo 1 100-2242 1377 7.80 15.70 36.90 9.50 13.00 4.10 3.00 6.70<br />

P.N.Abruzzo 2 1700-2242 265 15.50 10.30 32.80 14.70 24.70 1.20 0.00 0.80<br />

Matese 600-2050 819 6.23 24.54 37.22 9.65 9.40 2.70 1.46 8.80<br />

M.ti Simbruini 330-2156 1304 4.73 20.80 37.28 11.27 10.82 5.06 2.68 7.20<br />

M.ti <strong>della</strong><br />

Duchessa<br />

1772-2266 412 16.90 11.60 29.30 15.90 20.90 3.60 0.50 1.30<br />

Montagna di<br />

Torricchio<br />

800-1491 652 4.17 24.93 42.14 10.22 5.72 2.48 1.53 8.81<br />

M. Caccume ~ 200-1095 644 3.00 42.80 27.00 5.70 3.00 4.50 - 14.00<br />

Tab. 10 - Confronto <strong>dei</strong> valori dello spettro corologico tra vari comprensori centroappenninici (per i riferimenti bibliografici,<br />

cfr. tab. 7)


138<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1 - M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> 2 - M. Terminillo 1 3 - M. Terminillo 2 4 - Maiella 5 - Gran Sasso<br />

6 - P.N.Abruzzo 1 7 - P.N.Abruzzo 2 8 - Matese 9 - M.ti Simbruini 10 - M.ti <strong>della</strong> Duchessa<br />

11 - Montagna di Torricchio 12 - M. Caccume<br />

Fig. 6 - Confronto <strong>dei</strong> valori dello spettro corologico tra vari comprensori centroappenninici<br />

L‘unica stazione con impronta <strong>della</strong> <strong>flora</strong> decisamente mediterranea risulta il M.te Caccume (A), che presenta anche i limiti<br />

altitudinali inferiori. Il gruppo più numeroso (B) è ancora quello che comprende i massicci interni, con il maggiore range<br />

altitudinale ed una minore concentrazione percentuale nelle diverse categorie corologiche. Il gruppo C, infine, è rappresentato<br />

dalle stazioni d‘alta quota, con un breve range altitudinale e la massima concentrazione percentuale nelle categorie tipicamente<br />

altomontane (Endemiche, Boreali e Orofite).<br />

La predominanza di questi componenti, con una spiccata impronta orientale, costituisce un‘ulteriore conferma dell‘omogeneità<br />

<strong>della</strong> <strong>flora</strong> (e <strong>della</strong> vegetazione) <strong>dei</strong> principali rilievi centroappenninici (TAMMARO, 1986).<br />

Il paesaggio vegetale <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>, infatti, è la risultante di una complessa evoluzione <strong>della</strong> <strong>flora</strong> autoctona sotto l‘influenza di<br />

importanti correnti migratorie attraverso l‘arco alpino, la catena greco-appenninica (PASA, 1953; FERRARINI, 1967) e le<br />

regioni sudmediterranee, succedutesi in epoche diverse (dall‘Oligocene-Miocene al post-glaciale sub-boreale).


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

139<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

AA.VV. “Terms List for Environmental Data Standardization”; Nordic Council of Ministers.<br />

ADAMOLI L., 1988 - Geologia e geomorfologia <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>. Estratto da “Notizie dell‘Economia Teramana” n.12: 92-111. Teramo.<br />

ALESSANDRINI A., 1982 - Annotazioni sulla Flora del Reggiano. Natura. Soc. ital. Sci. nat., Museo civ. Stor. nat. Milano, 73 (3-4): 145-154.<br />

ALESSANDRINI A., 1983 - Note per una <strong>flora</strong> dell‘Emilia-Romagna. Secondo contributo. Arch. Bot. Biogeogr. Ital., 59 (3-4): 158-168.<br />

ALESSANDRINI A. e G. BRANCHETTI, 1987 - Contributo alla <strong>flora</strong> del Reggiano, con alcune aggiunte alla <strong>flora</strong> dell‘Emilia-Romagna. Arch. Bot.<br />

Biogeogr. Ital., 63 (3-4): 210-226.<br />

ANZALONE B., 1962 - Su alcune piante nuove o imteressanti per il Lazio, l'Abruzzo o altre regioni dell'Italia Centrale. Ann. Bot. (Roma), 27: 339-359.<br />

ANZALONE B., 1983 - Note di <strong>flora</strong> romana: su alcune specie nuove o ritrovate nel Lazio. Inf.Bot.Ital., 15 (1): 13-17.<br />

ANZALONE B., 1984 - <strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora Romana: elenco preliminare delle piante vascolari spontanee del Lazio. Quaderno Lazionatura n.5. Regione<br />

Lazio e Soc.Bot.Ital. (Sez. Laz.). Roma.<br />

ANZALONE B. e G. BAZZICHELLI, 1959-60 - La Flora del Parco Nazionale d‘Abruzzo. Ann. Bot. Roma, 26 (2-3): 198-295, 335-416.<br />

ANZALONE B., LATTANZI E. e F. LUCCHESE, 1990 - La <strong>flora</strong> <strong>della</strong> Tenuta di Casteporziano (Roma) in: “Ricerche ecologiche, floristiche e<br />

faunistiche sulla fascia costiera mediotirrenica italiana”. II. Acc. Naz. Lincei, Quad. 264, Roma: 133-218.<br />

ANZALONE B., LUCCHESE F. e E. LATTANZI, 1986 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n.367. Inf. Bot. Ital., 18: 191.<br />

ANZALONE B. et alii, 1994 - La <strong>flora</strong> del Rio Fuggio (Vallonina, Leonessa - RI). III Seminario del Gruppo di Lavoro per la Floristica <strong>della</strong> S.B.I. Inf. Bot.<br />

Ital., 26 (2-3): 231-271.<br />

ARCIONI D., 1993 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n.742. Inf. Bot. Ital., 25, 2-3: 217-218.<br />

AVENA G.C. e C. BLASI, 1974 - Un contingente di specie non segnalate nel Massiccio del M. Velino (<strong>Appennino</strong> abruzzese): loro ambientazione<br />

geomorfologica e vegetazionale. Ann. Bot. (Roma), 33: 41-71.<br />

AVENA G.C. e M. ROSATI, 1973 - Sulla presenza di Geum rivale L. in località Pantano di Scanno; primo rinvenimento per la regione d'Abruzzo. Ann.<br />

Bot. (Roma), 32: 97-109.<br />

BAGNOULS F. e H. GAUSSEN, 1953 - Saison sèche et indice xerotermique. Bull.Soc.Hist.Nat. Toulouse, 88: 193-289.<br />

BALLELLI S. e C. FRANCALANCIA, 1982 - La <strong>flora</strong> <strong>della</strong> Riserva naturale di Torricchio. La Riserva Naturale di Torricchio, 5: 3-73. Tip. Savini-<br />

Mercuri, Camerino.<br />

BALLELLI S. e C. FRANCALANCIA, 1991 - Piante notevoli nella <strong>flora</strong> <strong>della</strong> Valle dell‘Acquasanta (<strong>Monti</strong> Sibillini - Marche). Arch. Bot. Ital., 67 (3-<br />

4): 156-170.<br />

BASSANI P., 1992 - Contributo alla <strong>flora</strong> del Parco Nazionale d’Abruzzo. Ann. Bot. (Roma), 50, suppl. 9: 107-110.<br />

BAZZICHELLI G. e F. FURNARI, 1970-79 - Ricerche sulla Flora e sulla vegetazione di altitudine nel Parco Nazionale d‘Abruzzo. I: Ambiente e Flora.<br />

II: La Vegetazione. Contributi Scientifici alla conoscenza del P.N.A., nn. 16-17: 1-88, 7 tavv. Estratto dalle Pubbl. Ist. Bot. Univ. Catania.<br />

BEGUINOT A., 1900 - Generi e specie nuove o rare per la <strong>flora</strong> <strong>della</strong> Provincia di Roma per Augusto Béguinot. Bull. Soc. Bot. Ital., anno 1900: 47-56.<br />

BENCIVENGA M., MENGHINI A. e G. MINCIGRUCCI, 1975 - Indagine floristica nel Ternano orientale. Ann. Fac. Agr. Perugia, 30: 395-437.<br />

BERTOLONI A., 1833-54 - Flora Italica. Masi. Bologna.<br />

BIANCHINI F., 1988 - Contributo alla conoscenza <strong>della</strong> <strong>flora</strong> del Matese (<strong>Appennino</strong> molisano-campano). Boll. Mus. Civ. St. Nat. Verona, 14: 87-228.<br />

BLASI C., SCAGLIUSI E. e A. SCOPPOLA, 1986 - Primo contributo alla conoscenza <strong>della</strong> <strong>flora</strong> <strong>della</strong> caldera del Lago di Vico. Ann. Bot. (Roma), 44,<br />

suppl. 4: 47-76.<br />

BRILLI-CATTARINI A.J.B. e S. BALLELLI, 1979 - Segnalazione di piante nuove, inedite, o notevoli per la regione marchigiana. IV. Giorn. Bot. Ital.,<br />

113 (5-6): 327-358.<br />

BRILLI-CATTARINI A.J.B. e L. GUBELLINI, 1986 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n. 394. Inf. Bot. Ital., 18: 199-200.<br />

BRILLI-CATTARINI A.J.B. e L. GUBELLINI, 1987 - Segnalazioni Floristiche Italiane, nn. 482-490. Inf. Bot. Ital., 19.<br />

BRUNAMONTE F., 1994 - La storia geologica, in “Alla scoperta <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>”: 8-14. Centro di Documentazione Ambientale e Banca Dati<br />

Videotel, Acli Anni Verdi, Roma.<br />

CAVARA F. e L. GRANDE, 1914 - Contributo alla <strong>flora</strong> del Terminillo (Abruzzo). Bull. Orto Bot. R. Univ. Napoli, 4: 269-308.<br />

CECCHETANI A., 1907 - La torbiera di Campotosto. Appunti geologico-fitografici. Ann. Bot. Roma, 6: 305-321.<br />

CHIAPELLA FEOLI L. e E. FEOLI, 1977 - A numerical phytosociological study of the summit of the Majella Massive (Italy). Vegetatio, 34: 21-39.<br />

CONTI F., 1987 - Contributo alla <strong>flora</strong> <strong>della</strong> Majella. Arch. Bot. Biogeogr. Ital., 63, 1-2: 70-99.<br />

CONTI F., 1989 - Viola magellensis Porta et Rigo ex Strobl, endemismo dell’<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong>. Studi Trentini di Scienze Naturali, vol. 66, Acta<br />

Biologica: 69-74.<br />

CONTI F., 1990 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n. 606. Inf. Bot. Ital., 22: 65-66.<br />

CONTI F., 1992a - Alcune piante di particolare interesse fitogeografico rinvenute sulle Mainarde (Lazio e Molise). In “Le Mainarde. Zona di ampliamento<br />

in Molise del Parco Nazionale d‘Abruzzo”, L‘Uomo e l‘Ambiente, 16: 81-97. Camerino.<br />

CONTI F., 1992b - Su alcune piante nuove o notevoli per la Flora del Parco Nazionale d’Abruzzo. Ann. Bot. (Roma), 50, suppl. 9: 97-105.<br />

CONTI F., PEDROTTI F. e G. PIRONE, 1990 - Su alcune piante notevoli rinvenute in Abruzzo, Molise e Basilicata. Arch. Bot. Ital., 66 (3-4): 182-196.<br />

CONTI F. e M. PELLEGRINI, 1988 - Secondo contributo alla Flora <strong>della</strong> Majella. Arch. Bot. Ital., 64 (1-2): 34-42.<br />

CONTI F. e G. PIRONE, 1986 - Segnalazioni Floristiche Italiane, nn. 352 e 354. Inf. Bot. Ital., 18: 185-186.<br />

CONTI F., MANZI A. e F. PEDROTTI, 1992 - Libro Rosso delle piante d’Italia. WWF Italia. Roma.<br />

CRUGNOLA G., 1894 - La vegetazione del Gran Sasso d’Italia. Fabbri, Teramo.<br />

CRUGNOLA G., 1900 - Materiali per la Flora dell‘<strong>Appennino</strong> Teramano. N. Giorn. Bot. Ital., n.s. 7.<br />

CUFODONTIS G., 1939 - La <strong>flora</strong> vascolare <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> Simbruini nel Subappennino Laziale (Herbarium Camillae Doriae III). Ann. Mus. Civ. St. Nat.<br />

Genova, 60: 181-353.<br />

DEL PRETE C., DONINI A.M. e F. GARBARI, 1980 - Quisquiliae Floristicae Apenninae 1-5. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Serie B, 87: 71-84.<br />

FALQUI G., 1899 - Contributo alla Flora del Bacino del Liri. Atti Acc. Sc. Fis. Nat. Napoli, Serie 2°, 9, n.11: 1-51.<br />

FIORI A., 1923-29 - Nuova Flora Analitica d‘Italia. 1: VII + 944 (1923-25); 2: 1-1120 (1925-29). Tip. M. Ricci.<br />

FIORI A. e G. PAOLETTI, 1896-1908 - Flora Analitica d‘Italia voll. I-IV. Padova.<br />

FOGGI B. e C. RICCERI, 1989 - Alcune novità per la <strong>flora</strong> orofila dell’<strong>Appennino</strong> settentrionale. II contributo. Atti Soc. Tosc. Sc. Nat., Mem., serie B,<br />

96: 227-235.<br />

FOGGI B. e C. RICCERI, 1993 - On the rivalutation of Silene staminea Bertol. (Caryophyllaceae). Webbia, 47 (2): 191-201.<br />

FRÖHNER S., 1990 - Alchemilla. In HEGI G. (ed.), Illustrierte Flora von Mitteleuropa, 4/2 B: 13-242. Verlag Paul Parey, Berlin-Hamburg.<br />

FUMANTI B. e W. ROSSI, 1982 - Distribuzione delle Orchidacee <strong>dei</strong> generi Cephalanthera, Epipactis, Limodorum, Listera, Neottia e Spiranthes nel<br />

Lazio. Ann. Bot. (Roma), 40: 119-140.<br />

FURNARI F., 1970 - Osservazioni fitosociologiche sulla vegetazione di altitudine dell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Pubbl. Ist. Bot. Univ. Catania, I.


140<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

FURRER E. e F. FURNARI, 1960 - Ricerche introduttive sulla vegetazione di altitudine del Gran Sasso d’Italia. Boll. Ist. Bot. Univ. Catania, 2: 143-203.<br />

GAVIOLI O., 1947 - Synopsis Florae Lucanae. N. Giorn. Bot. Ital., n.s., 54, 1-2: 10-297.<br />

GIARDINI M., 1987 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n. 509. Inf. Bot. Ital., 19, 3: 343-344.<br />

GIGLI M.P., ABBATE G., BLASI C. e P. DI MARZIO, 1991 - Le praterie a Nardus stricta L. <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> Reatini (Lazio, Italia Centrale). Ann. Bot.<br />

(Roma), 49, suppl. 8: 201-212.<br />

GRANDE L., 1913 - Note di floristica silana. Bull. Orto Bot. Napoli, 3: 93-110.<br />

GRANDE L., 1916 - Note di floristica. Bull. Orto Bot. Napoli, 5: 56-57.<br />

GREUTER W., BURDET H.M. e G. LONG, 1984-89 - Med-Checklist, 1,3,4. Gèneve.<br />

GUARRERA P. e E. LATTANZI, 1990 - La <strong>flora</strong> <strong>dei</strong> M.ti Prenestini (Lazio), con osservazioni sulle piante officinali. Ann. Bot. (Roma), 48, Suppl. 7:<br />

33-75.<br />

GUARRERA P. e F. TAMMARO, 1991 - Aspetti naturalistici <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> e di altri territori montani circostanti. In “Documenti dell‘Abruzzo<br />

teramano”, III,1: 40-63. CRP Teramo, Carsa edizioni.<br />

GUSSONE G., 1826 - Plantae Rariores quas in itinere per oras lonii ac Adriaticis maris et per regiones Samnii et Aprutii collegit J. Gussone. Neapoli.<br />

HESS H., LANDOLT E. e R. HIRZEL, 1967-1972 - Flora der Schweiz. 3 voll. Basel und Stuttgart.<br />

LATTANZI E. e A. SCOPPOLA, 1992 - Segnalazioni Floristiche Italiane nn. 695 e 704. Inf. Bot. Ital., 24: 202.<br />

LOCHE P., LEONE M. e SQUARTINI V., 1991 - Segnalazioni Floristiche Italiane n. 626. Inf. Bot. Ital., 23: 51.<br />

LONGHITANO N. e G.A. RONSISVALLE, 1974 - Osservazioni sulle faggete <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> Centrale). Not. Fitosoc., 9: 55-82.<br />

LUCCHESE F., 1986 - Segnalazioni Floristiche Italiane n. 382. Inf. Bot. Ital., 18: 196.<br />

LUCCHESE F. e E. LATTANZI, 1985 - Contributo alla conoscenza <strong>della</strong> <strong>flora</strong> <strong>dei</strong> M.ti Lepini: M.te Caccume (Lazio). Ann. Bot. (Roma), 43, Suppl. 3:<br />

91-126.<br />

LUCCHESE F. e E. LATTANZI, 1991 - Nuovo contributo alla <strong>flora</strong> del Massiccio del M. Velino (<strong>Appennino</strong> Abruzzese). Ann. Bot. (Roma), 49: 137-<br />

199.<br />

LÜDI W., 1943 - Über Rasengesellschaften und alpine Zwergstrauchheide in den Gebiergen des Apennin. Ber. Geobot. Forschungsinst. Rübel Zürich für<br />

das Jahr 1942: 23-68.<br />

LUSINA G., 1959 - Su alcune piante nuove o comunque interessanti per la <strong>flora</strong> del Lazio. N. Giorn. Bot. Ital., 66: 377-384.<br />

MARTELLI U., 1904 - Una passeggiata sul M. Velino e M. Duchessa. Boll. Soc. Bot. Ital., (3): 110-114.<br />

MARTINI F. e P. PAIERO, 1988 - I Salici d'Italia. Guida al riconoscimento e all'utilizzazione pratica. Ed. Lint, Trieste.<br />

MENGHINI A., 1970 - La vegetazione delle pendici del Monte Subasio. Ann. Fac. Agrar. Perugia, 25: 354-394.<br />

MENGHINI A. e U. BONI, 1970 - Flora dell’anticlinale mesozoica <strong>dei</strong> monti Martani (Umbria). Ann. Fac. Agrar. Perugia, 25: 281-352.<br />

MENGHINI A. e L. DE CAPITE, 1973 - Flora del Monte Cucco (<strong>Appennino</strong> umbro-marchigiano). Ann. Fac. Agrar. Perugia, 28: 647-688.<br />

MILLETTI G. e M. BENCIVENGA, 1974 - I pascoli dell’alta valle del Menotre. Ann. Fac. Agr. Perugia, 29: 229-274.<br />

MONTELUCCI G., 1951-52 - La vegetazione del M. Terminillo (<strong>Appennino</strong> Centrale). Webbia, 8: 245-379; 9: 49-359.<br />

MONTELUCCI G., 1958 - Appunti sulla vegetazione del Monte Velino (<strong>Appennino</strong> Abruzzese). Nuovo Giorn. Bot. Ital., 65: 237-334.<br />

MONTELUCCI G., 1971 - Lineamenti floristici dell‘<strong>Appennino</strong> abruzzese. Lav. Soc. Ital. di Biogeogr., n.s. 2: 13-67.<br />

MORALDO B., MINUTILLO F. e W. ROSSI, 1990 - Flora del Lazio meridionale. In: Ricerche ecologiche, floristiche e faunistiche sulla fascia costiera<br />

mediotirrenica italiana. Quaderni Accad. Naz. Lincei, n. 264, parte II: 219-292. Roma.<br />

ORSOMANDO E., 1972 - Nuova stazione di abete bianco (Abies alba MILL.) sui <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> nelle Marche. Arch. Bot. Biogeogr. It., 17 (3-4): 124-<br />

130.<br />

ORSOMANDO E., 1974 - La distribuzione dell‘Epipogium aphyllum nell‘<strong>Appennino</strong> con due nuove stazioni nel Parco Nazionale d‘Abruzzo e nei <strong>Monti</strong><br />

<strong>della</strong> <strong>Laga</strong>. Arch. Bot. Biogeogr.It.,19 (3-4): 171-180.<br />

ÖSTERDAHL E., 1985 - Kärlväxter. Kodlista B4, version 850555-EÖ. Kod<strong>centrale</strong>n Naturhistoriska Riksmuseet, Stockholm. ISSN 0282-8375.<br />

ÖSTERDAHL L. e E. ÖSTERDAHL, 1990 - NCC Coding System, Biological Code List Production Manual, Stockholm.<br />

ÖSTERDAHL L. e G. ZETTERBERG, 1981 - Species Codes and Species Numbers, SNV PM 1427, Solna.<br />

PALOMBI D., 1986 - Elenco delle piante medicinali <strong>della</strong> Certosa di Trisulti e <strong>dei</strong> M.ti Ernici, raccolte e classificate da Fra Domenico Palombi. In: ‘Alla<br />

riscoperta <strong>della</strong> medicina <strong>dei</strong> semplici‘. Arti Grafiche Tofani.<br />

PAOLUCCI L., 1890-91 - Flora Marchigiana. Stab. tipo-lit. Federici. Pesaro.<br />

PARLATORE F., 1848-96 - Flora Italiana 1-10. Tip. Le Monnier. Firenze.<br />

PEDROTTI F., SANESI G., BALLELLI S., CORTINI PEDROTTI C. e E. ORSOMANDO, 1979 - Il Piano di Rascino (Rieti): note fitogeografiche.<br />

Lavori Soc. Ital. Biogeogr. n.s., 6: 81-92.<br />

PEDROTTI F., 1981 - Sulla vegetazione <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>. Giorn. Bot. It., 115: 354.<br />

PEDROTTI F., 1982 a - La végétation des Monts de la <strong>Laga</strong>. In: ‘Guide-Itinéraire Excursion. Internat. de Phytosoc. en Italie Centrale (Camerino, 2-11<br />

juillet 1982), Univ.Studi Camerino: 365-371 e 571-577.<br />

PEDROTTI F., 1982 b - Carta <strong>della</strong> vegetazione del Foglio Acquasanta.C.N.R.,AQ/1/88: 1-20. Roma.<br />

PEDROTTI F., 1983 - Segnalazioni Floristiche Italiane,nn. 262- 267. Inf. Bot. Ital., 15: 197.<br />

PEDROTTI F. e C. CORTINI PEDROTTI, 1978 - Segnalazione di Vaccinium gaultherioides BIGELOW per l‘Italia <strong>centrale</strong>. Giorn. Bot. It. 112 (4):<br />

287-288.<br />

PEDROTTI F. e E. ORSOMANDO, 1990 - Flora e Vegetazione <strong>della</strong> Piana di Rieti. Giorn. Bot. It.,124(1): 156.<br />

PETRICCIONE B., 1993 - Flora e Vegetazione del Massiccio del Monte Velino (<strong>Appennino</strong> Centrale), comprendente il territorio <strong>della</strong> Riserva Naturale<br />

Orientata “Monte Velino” e <strong>della</strong> foresta demaniale “Montagna <strong>della</strong> Duchessa”. M.A.F. (C.F.S.), Collana Verde, 92.<br />

PETRICCIONE B., PERSIA G. e F. TAMMARO, 1991 - Aspetti vegetazionali del bacino fluviale del Velino (Rieti). Il Territorio, VII (1): 25-87. Rieti.<br />

PIGNATTI S., 1976 - Tipi di vegetazione. In: ‘Carta <strong>della</strong> Montagna‘ vol.II; Monografie regionali, 13: Abruzzo, pp. 165-170. M.A.F. Roma.<br />

PIGNATTI S., 1982 - Flora d‘Italia. 3 voll. Edagricole. Bologna.<br />

PINBORG U. e T. PAULE, 1990 - NCC Coding System, a presentation, Stockholm.<br />

PIROLA A. e F. CORBETTA, 1971 - I vaccinieti dell‘alta Valle del Dardagna (<strong>Appennino</strong> Emiliano). Not. Fitosoc., 6: 1-14.<br />

PIROTTA R., 1894 - Flora <strong>della</strong> Provincia di Roma (in collab. con A. Terracciano e U. Brizi). In: E. ABBATE, Guida alla Provincia di Roma, 2° ed.:<br />

176-235. Club Alp. It. Roma.<br />

PLINI P. e G. TONDI, 1988 - “Carta <strong>dei</strong> Biotopi <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> - versante occidentale”. W.W.F. Delegazione Lazio. Ecostudio S.C.r.l..<br />

PLINI P. e G. TONDI, 1989 - Una nuova stazione di Betulla (Betula pendula Roth) nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Atti Soc.Ital.Sci.Nat., 130 (8): 117-124.<br />

PLINI P. e G. TONDI, 1993 - Carta <strong>dei</strong> Biotopi di rilevante interesse naturalistico del versante occidentale <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong>).<br />

88° Congresso Soc.Bot.Ital.; Giorn. Bot. Ital., 127(3):586.<br />

RAUNKIAER C., 1934 - The life forms of plants and statistical plant geography. Oxford University Press.<br />

ROSSI W. e P. BASSANI, 1982 - Una nuova stazione di Nigritella nigra nell‘<strong>Appennino</strong> Centrale. Atti Soc. Tosc. Sc.Nat., Mem., Serie B, 88: 225-228.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

141<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

ROSSI W. e P.BASSANI, 1985 - Orchidee spontanee del Lazio. Regione Lazio, Ass. agric., foreste, caccia e pesca. Ed. Coopsit., pp. 178.<br />

ROSSI W., IPPOLITI S., DEL GALLO M. e G. IPPOLITI, 1983 - Orchidaceae <strong>della</strong> Sabina meridionale. Atti Accad. Naz. Lincei, Rend. Cl. Sci. Fis.<br />

Mat. Nat., 73 (1-4): 43-63.<br />

ROSSI W., CAPINERI R., TEPPNER H. e E. KLEIN, 1987 - Nigritella widderi (Orchidaceae - Orchideae) in the Apennines.Phyton (Austria), 27 (1):<br />

129-138.<br />

ROTHMALER W., 1962 - Systematische Vorarbeiten zu einer Monographie der Gattung Alchemilla. Feddes Repert. 66: 194-234. Akademie-Verlag,<br />

Berlin.<br />

SANGUINETTI P., 1852-67 - Florae Romanae Prodromus alter ... Typ.Bonarum Artium. Roma.<br />

SARFATTI G., 1959 - <strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>della</strong> Sila (Calabria). Webbia, 15: 169-248.<br />

SCARSELLA F., 1945 - Nuove tracce di antichi ghiacciai nei <strong>Monti</strong> Sibillini e nei <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong>. Boll.Soc.Geol.It., 64: 95-102.<br />

SCOPPOLA A., 1994 - Piante minacciate, vulnerabili o molto rare nella Provincia di Viterbo. (in stampa).<br />

SENNI L., 1966 - Schede per una Flora <strong>dei</strong> Colli Albani (a cura di C. Ricceri). Fondazione F. Parlatore, Pubbl. n. 82: VII + 103. Firenze.<br />

SORGI S., 1990 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n. 581. Inf. Bot. Ital., 22: 56.<br />

STEFFAN M. e P. STEFFAN, 1988 - Considerazioni sulla reale presenza in Lazio e in Campania di Pseudorchis albida (L.) A. et D. Love e di altre<br />

specie rare <strong>della</strong> <strong>flora</strong> appenninica. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat., Mem., Ser. B, 95: 95-98.<br />

STEINBERG C., 1952 - Contributo allo studio floristico e fitogeografico degli alti pascoli <strong>della</strong> Montagna <strong>della</strong> Duchessa (<strong>Appennino</strong> Abruzzese). N.<br />

Giorn. Bot. Ital., 59: 201-251.<br />

TAMMARO F., 1983 - Compendio sulla <strong>flora</strong> del Gran Sasso d’Italia. Monogr. Quaderni Museo Speleol. “Rivera”, L’Aquila, 2: 3-58.<br />

TAMMARO F., 1986 a - Systematic and biometric study on Gentiana gr. orbicularis (Gentianaceae) from the Central Italy. Arch. Bot. Biogeogr. Ital.,<br />

62: 5-68.<br />

TAMMARO F., 1986 b - Documenti per la conoscenza naturalistica <strong>della</strong> Maiella. Repertorio Sistematico <strong>della</strong> Flora. Regione Abruzzo.<br />

TAMMARO F., 1987 - La distribuzione del gen. Carex L. (Cyperaceae) in Abruzzo. Inf. Bot. Ital., 19 (3): 287-304.<br />

TAMMARO F., 1988 - Carex gr. flacca from Central Italy and the re-identification of Carex praetutiana Parl. (Cyperaceae). Ann. Bot. (Roma), 46: 127-<br />

140.<br />

TAMMARO F., 1990 - Indagine ambientale nel bacino fluviale del Velino (Rieti) e valutazione <strong>della</strong> priorità conservazionistica nei principali biotopi di<br />

interesse floro-vegetazionale. Micologia e Vegetazione Mediterranea, 5, 1-2: 61-84.<br />

TAMMARO F. e L. PACE, 1987 - Il genere Pinguicula L. (Lentibulariaceae) in Italia Centrale ed istituzione di una nuova specie P. fiorii TAMM. e<br />

PACE. Inf. Bot. Ital., 19 (3): 429-436.<br />

TENORE M., 1811-38 - Flora Napolitana ossia descrizione delle piante indigene del Regno di Napoli e delle più rare specie di piante esotiche coltivate<br />

nei giardini. T 1-5. Stamperia Reale, Tipografia del Giornale Enciclopedico e Stamperia Francese. Napoli.<br />

TENORE M., 1831-42 - Sylloge Plantarum vascularium Florae Neapolitanae. Addenda ed emendanda, addenda ed emendanda altera, Appendix tertia,<br />

quarta, quinta. Typ. Fibreni. Napoli.<br />

TEPPNER H. e E. KLEIN, 1985 - Nigritella widderi spec. nov. (Orchidaceae - Orchideae). Phyton (Austria), 25 (2): 317-326.<br />

TERRACCIANO N., 1878 - Quarta relazione intorno alle peregrinazioni botaniche fatte nella provincia di Terra di Lavoro. Caserta.<br />

TERRACCIANO N., 1913 - Ad enumerationem plantarum vascularium in Agro Murensis sponte nascentium addenda altera. Bull. Orto Bot. Napoli, 3:<br />

113-192.<br />

THORNTHWAITE C.W., 1948 - An approach to a rational classification of climate. Geog.Rev., 38: 55-94.<br />

TOMASELLI R., BALDUZZI A. e S. FILIPELLO, 1973 - Carta Bioclimatica d‘Italia. Collana Verde 33, MAF, Roma.<br />

TONDI G., 1984 - Ecologia di Ostrya carpinifolia SCOP.: indagine microclimatica in tre formazioni vegetali <strong>dei</strong> M.ti <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (App. Centrale). Tesi di<br />

Laurea. Università di Roma ‘La Sapienza‘ (non pubbl.).<br />

TONDI G., 1992 - Contributo alla <strong>flora</strong> <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> Centrale - Versante laziale). Ann. Bot. Roma, 50, Supp. 9: 45-85.<br />

TONDI G., 1993 - Distribution of the genus Alchemilla L. (Rosaceae) in Latium (Central Italy). Giorn. Bot. Ital., 127, 3: 662.<br />

TONDI G. e P. PLINI, 1988 - Segnalazioni Floristiche Italiane, n. 523. Inf. Bot. Ital., 20: 653-654.<br />

TUTIN T.G., HEYWOOD V.H., BURGES N.A., VALENTINE D.H., WALTERS S.M. e D.A. WEBB (eds.), 1964-1980 - Flora Europaea, 1-5.<br />

Cambridge University Press.<br />

TUTIN T.G., BURGES N.A., CHATER A.O., EDMONSON J.R., HEYWOOD V.H., MOORE D.M., VALENTINE D.H., WALTERS S.M. e D.A.<br />

WEBB, 1993 - Flora Europaea 1, Univ. Press, Cambridge.<br />

VERI L., 1988 - Flora cormofitica <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> Simbruini. Micologia e Vegetazione Mediterranea, III, suppl. 1: 7-172.<br />

VERI L. e F. BRUNO, 1978 - Aggiunte alla Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> Simbruini. Ann. Bot. Roma, 37: 103-126.<br />

WALTHER H. e H. LIETH, 1960 - Klimadiagramm - Weltatlas. Jena.<br />

ZANGHERI P., 1976 - Flora Italica. 2 voll. CEDAM. Padova.<br />

ZODDA G., 1953 - La Flora Teramana. Webbia, 10: 1-318.<br />

ZODDA G., 1957-1964 - La Flora Teramana. Suppl. I. Webbia, 13: 229-270 (1957); Suppl. II, 14: 213-242 (1958); Suppl. III, 15: 433-454 (1960); Suppl.<br />

IV, 16: 165-193 (1961); Suppl. V, 17: 49-69 (1962); Suppl. VI, 19: 25-71 (1964).<br />

ZODDA G., 1959 - Studi sulla Flora Teramana. IV: Azione antropica sul Bosco del Ceppo (Bosco Martese). N. Giorn. Bot. Ital., n.s. 66 (1-2): 253-264.<br />

ZODDA G., 1967 - Compendio <strong>della</strong> Flora Teramana. Arch. Bot.Biogeogr. Ital., 43: 35-101, 117-156.


142<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

INDICE ALFABETICO<br />

di FAMIGLIE, GENERI, SPECIE, SINONIMI e NOMI ITALIANI<br />

Abbracciabosco Lonicera caprifolium<br />

Abete bianco Abies alba<br />

Abete rosso Picea excelsa<br />

37 ABIES Z Abies<br />

0029006 107 ABIE ALB Abies alba Miller<br />

Abies pectinata (Lam.) DC. Abies alba<br />

Acacia Robinia pseudoacacia<br />

Acciughero Origanum vulgare<br />

383 ACER Z Acer<br />

80 ACERACEX ACERACEAE<br />

1104 ACERAS Z Aceras<br />

1398001 5529 ACER ANT Aceras anthropophorum (L.) R.Br.<br />

4720003 2156 ACER CAM Acer campestre L.<br />

4720016 2160 ACER NEA Acer cfr. neapolitanum Ten.<br />

4720009 2159 ACER OBT Acer obtusatum W. et K. ex Willd.<br />

Acer obtusatum W. et Kit. ex Willd. subsp. neapolitanum (Ten.) Pax (*) Acer cfr.<br />

neapolitanum<br />

Acero di monte Acer pseudoplatanus<br />

Acero d‘Ungheria Acer obtusatum<br />

Acero fico Acer pseudoplatanus<br />

Acero napoletano Acer cfr. neapolitanum<br />

Acero oppio Acer campestre<br />

Acero riccio Acer platanoides<br />

4720001 2154 ACER PLA Acer platanoides L.<br />

4720005 2157 ACER PSE Acer pseudoplatanus L.<br />

Acetosella <strong>dei</strong> boschi Oxalis acetosella<br />

790 ACHILLEZ Achillea<br />

9332029 3975 ACHI COL Achillea collina Becker<br />

9332024 3976 ACHI MIL Achillea millefolium L.<br />

9332053 3960 ACHI MUC Achillea mucronulata (Bertol.) Schultz Bip.<br />

9332026 3973 ACHI SET Achillea setacea Waldst. et Kit.<br />

Acino alpino Acinos alpinus<br />

649 ACINOS Z Acinos<br />

7305602 3214 ACIN ALP Acinos alpinus (L.) Moench<br />

159 ACTAEA Z Actaea<br />

2537001 685 ACTA SPI Actaea spicata L.<br />

751 ADENOSTZ Adenostyles<br />

8820008 3803 ADEN AUS Adenostyles australis (Ten.) Nyman<br />

Adenostyles nebrodensis Strobl. Adenostyles australis<br />

8 ADIANTAX ADIANTACEAE<br />

12 ADIANTUZ Adiantum<br />

9912001 42 ADIA CAP Adiantum capillus-veneris L.<br />

721 ADOXA Z Adoxa<br />

139 ADOXACEX ADOXACEAE<br />

8526001 3627 ADOX MOS Adoxa moschatellina L.<br />

987 AEGILOPZ Aegilops<br />

408909 5059 AEGI GEN Aegilops geniculata Roth<br />

Aegilops ovata Auct. non L. Aegilops geniculata<br />

464 AEGOPODZ Aegopodium<br />

6034001 2464 AEGO POD Aegopodium podagraria L.<br />

Aglio a pannocchia Allium paniculatum<br />

Aglio delle vigne Allium vineale<br />

Aglio di bisce Allium sphaerocephalon


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

143<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Aglio giallo Allium flavum<br />

Aglio orsino Allium ursinum<br />

Aglio pendulo Allium pendulinum<br />

Aglio ungherese Allium schoenoprasum<br />

Agrifoglio Ilex aquifolium<br />

283 AGRIMONZ Agrimonia<br />

Agrimonia agrimonoides L. Aremonia agrimonoides<br />

Agrimonia comune Agrimonia eupatoria<br />

Agrimonia delle faggete Aremonia agrimonoides<br />

3376002 1411 AGRI EUP Agrimonia eupatoria L.<br />

983 AGROPYRZ Agropyron<br />

Agropyron biflorum R. et S. Agropyron caninum<br />

405003 5046 AGRO CUM Agropyron caninum (L.) Beauv.<br />

140 AGROSTEZ Agrostemma<br />

2488001 565 AGRO GIT Agrostemma githago L.<br />

1003 AGROSTIZ Agrostis<br />

Agrostis alba Auct. Agrostis stolonifera<br />

242001 5121 AGRO CNA Agrostis canina L.<br />

Agrostis capillaris Leers Agrostis tenuis<br />

242007 5120 AGRO RUP Agrostis rupestris All.<br />

242022 5122 AGRO STO Agrostis stolonifera L.<br />

242019 5125 AGRO TEN Agrostis tenuis Sibth.<br />

Agrostis vulgaris With. Agrostis tenuis<br />

Aira flexuosa L. Avenella flexuosa<br />

Ajax pseudonacissus Hawort Narcissus pseudonarcissus<br />

625 AJUGA Z Ajuga<br />

7211010 3090 AJUG CHA Ajuga chamaepitys (L.) Schreber<br />

7211004 3087 AJUG REP Ajuga reptans L.<br />

293 ALCHEMIZ Alchemilla<br />

Alchemilla acutata Buser Alchemilla flabellata<br />

Alchemilla alpestris Auct. Alchemilla glabra<br />

Alchemilla arvensis Scop. Aphanes arvensis<br />

3375154 1505 ALCH COM Alchemilla cfr. compta Buser<br />

3375063 1492 ALCH COL Alchemilla colorata Buser<br />

3375212 1518 ALCH COR Alchemilla coriacea Buser<br />

3375243 1525 ALCH FAL Alchemilla fallax Buser<br />

3375049 1490 ALCH FLA Alchemilla flabellata Buser<br />

3375201 1516 ALCH GAB Alchemilla glabra Neygenf<br />

3375047 1489 ALCH GLU Alchemilla glaucescens Wallr.<br />

Alchemilla hoppeana (Rchb.) D. Torre Alchemilla nitida<br />

Alchemilla hybrida Auct. fl. ital. non L. Alchemilla glaucescens<br />

3375065 1493 ALCH ILL Alchemilla illyrica Rothm.<br />

3375262 1527 ALCH INC Alchemilla incisa Buser<br />

3375092 1497 ALCH MON Alchemilla monticola Opiz.<br />

3375021 1483 ALCH NIT Alchemilla nitida Buser<br />

Alchemilla pastoralis Buser Alchemilla monticola<br />

Alchemilla pubescens Auct. fl. ital. non Lam. Alchemilla glaucescens<br />

3375218 1522 ALCH STA Alchemilla straminea Buser<br />

3375099 1499 ALCH STI Alchemilla strigosula Buser<br />

3375112 1500 ALCH SCR Alchemilla subcrenata Buser<br />

3375004 1476 ALCH TRA Alchemilla transiens (Buser) Buser<br />

3375162 1507 ALCH UND Alchemilla undulata Buser<br />

Alchemilla vulgaris L. subsp. coriacea (Buser) Sch. u. K. Alchemilla coriacea<br />

Alchemilla vulgaris var. sylvestris Asch. et Gr. Alchemilla monticola<br />

Alectorolophus semleri Sterneck Rhinanthus alectorolophus<br />

Alexitoxicum vincetoxicum Fuchs Vincetoxicum hirundinaria<br />

Alisso annuo Alyssum alyssoides<br />

Alisso diffuso Alyssum diffusum


144<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Alisso montanino Alyssum montanum<br />

192 ALLIARIZ Alliaria<br />

Alliaria comune Alliaria petiolata<br />

Alliaria officinalis Andrz. Alliaria petiolata<br />

2914001 933 ALLI PET Alliaria petiolata (MB.) Cavara et Grande<br />

924 ALLIUM Z Allium<br />

1049068 4665 ALLI FLA Allium flavum L.<br />

Allium intermedium DC. Allium paniculatum<br />

1049056 4672 ALLI PAN Allium paniculatum L.<br />

1049036 4696 ALLI PEN Allium pendulinum Ten.<br />

1049018 4687 ALLI SCH Allium schoenoprasum L.<br />

1049090 4652 ALLI SPH Allium sphaerocephalon L.<br />

1049039 4697 ALLI URS Allium ursinum L.<br />

1049095 4653 ALLI VIN Allium vineale L.<br />

Alno nero Frangula alnus<br />

52 ALNUS Z Alnus<br />

1888005 186 ALNU COR Alnus cordata (Loisel.) Desf.<br />

Alnus cordifolia Ten. Alnus cordata<br />

1888002 184 ALNU GLU Alnus glutinosa (L.) Gaertner<br />

Alnus neapolitana Targioni-T. Alnus cordata<br />

1027 ALOPECUZ Alopecurus<br />

225004 5187 ALOP AEQ Alopecurus aequalis Sobol.<br />

Alopecurus fulvus Sm. Alopecurus aequalis<br />

225013 5184 ALOP GER Alopecurus gerardi Vill.<br />

Alsine verna Wahlemb. var. typica Fiori Minuartia verna<br />

Altea canapina Althaea cannabina<br />

400 ALTHAEAZ Althaea<br />

4991003 2215 ALTH CAN Althaea cannabina L.<br />

Althaea narbonensis Pourret Althaea cannabina<br />

214 ALYSSUMZ Alyssum<br />

3006007 1046 ALYS ALY Alyssum alyssoides (L.) L.<br />

Alyssum calycinum L. Alyssum alyssoides<br />

3006029 1053 ALYS DIF Alyssum diffusum Ten.<br />

3006027 1052 ALYS MON Alyssum montanum L.<br />

43 AMARANTX AMARANTHACEAE<br />

103 AMARANTZ Amaranthus<br />

2299001 386 AMAR CHL Amaranthus chlorostachys L.<br />

Amaranthus hybridus L. p.p. Amaranthus chlorostachys<br />

Amaranto a spiga verde Amaranthus chlorostachys<br />

Amareggiola Tanacetum parthenium<br />

Amarella Artemisia vulgaris<br />

154 AMARYLLX AMARYLLIDACEAE<br />

Ambretta comune Knautia arvensis<br />

Ambretta <strong>dei</strong> querceti Knautia drymeia<br />

Ambretta purpurea Knautia purpurea<br />

Ambretta siciliana Knautia calycina<br />

298 AMELANCZ Amelanchier<br />

3343001 1547 AMEL OVA Amelanchier ovalis Medicus<br />

Amelanchier vulgaris Moench Amelanchier ovalis<br />

1108 ANACAMPZ Anacamptis<br />

1400001 5538 ANAC PYR Anacamptis pyramidalis (L.) L.C.M. Richard<br />

549 ANAGALLZ Anagallis<br />

6338004 2712 ANAG ARV Anagallis arvensis L.<br />

Anagallis phoenicea Scop. Anagallis arvensis<br />

Anchusa barrelieri (All.) Vitman Cynoglottis barrelieri<br />

541 ANDROSAZ Androsace<br />

Androsace appenninica Androsace villosa<br />

6321012 2678 ANDR VIL Androsace villosa L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

145<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

164 ANEMONEZ Anemone<br />

Anemone alpina L. Pulsatilla alpina<br />

2541006 711 ANEM APE Anemone apennina L.<br />

Anemone bianca Anemone nemorosa<br />

Anemone dell‘<strong>Appennino</strong> Anemone apennina<br />

Anemone gialla Anemone ranunculoides<br />

Anemone hepatica L. Hepatica nobilis<br />

Anemone millefoliata Bertol. Pulsatilla alpina<br />

Anemone narcissi<strong>flora</strong> L. (1759), nomen illegittimum Anemone narcissifolia<br />

2541009 712 ANEM NAR Anemone narcissifolia L.<br />

Anemone narcissino Anemone narcissifolia<br />

2541001 708 ANEM NEM Anemone nemorosa L.<br />

2541004 710 ANEM RAN Anemone ranunculoides L.<br />

503 ANGELICZ Angelica<br />

Angelica selvatica Angelica sylvestris<br />

6082002 2564 ANGE SYL Angelica sylvestris L.<br />

Antana Viburnum lantana<br />

763 ANTENNAZ Antennaria<br />

8978001 3857 ANTE DIO Antennaria dioica (L.) Gaertner<br />

788 ANTHEMIZ Anthemis<br />

Anthemis mucronulata Bertol. var. elegans (Jan ex Fiori) Fiori Achillea mucronulata<br />

Anthemis mucronulata Bertol. Achillea mucronulata<br />

9330010 3955 ANTH TIN Anthemis tinctoria L.<br />

1026 ANTHOXAZ Anthoxanthum<br />

205001 5179 ANTH ODO Anthoxanthum odoratum L.<br />

453 ANTHRISZ Anthriscus<br />

5938001 2433 ANTH SYL Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm.<br />

349 ANTHYLLZ Anthyllis<br />

Anthyllis dillenii Auct. P. P. non Schultes Anthyllis vulneraria<br />

Anthyllis dillenii Auct. P. P. Anthyllis vulneraria<br />

Anthyllis maura Beck Anthyllis vulneraria<br />

Anthyllis spruneri (Boiss) Beck Anthyllis vulneraria<br />

3691015 1932 ANTH VUL Anthyllis vulneraria L.<br />

Anthyllis vulneraria L. subsp. praepropera (A. Kerner) Bornm. Anthyllis vulneraria<br />

Antirrhinum minus L. Chaenorhinum minus<br />

Antitoxicum officinale Pobed. Vincetoxicum hirundinaria<br />

Apargia lucida Ten. Crepis aurea<br />

294 APHANESZ Aphanes<br />

3375901 1529 APHA ARV Aphanes arvensis L.<br />

120 APOCYNAX APOCYNACEAE<br />

83 AQUIFOLX AQUIFOLIACEAE<br />

172 AQUILEGZ Aquilegia<br />

Aquilegia comune Aquilegia vulgaris<br />

2538004 821 AQUI VUL Aquilegia vulgaris L.<br />

Arabetta alpina Arabis alpina<br />

Arabetta collinare Arabis collina<br />

Arabetta comune Arabidopsis thaliana<br />

Arabetta irsuta Arabis hirsuta<br />

Arabetta maggiore Arabis turrita<br />

Arabetta orecchiuta Arabis auriculata<br />

Arabetta saettata Arabis sagittata<br />

193 ARABIDOZ Arabidopsis<br />

2999001 934 ARAB THA Arabidopsis thaliana (L.) Heynh.<br />

210 ARABIS Z Arabis<br />

Arabis albida Steven Arabis alpina<br />

3001032 1035 ARAB ALP Arabis alpina L.<br />

3001017 1028 ARAB AUR Arabis auriculata Lam.<br />

Arabis caucasica Willd. Arabis alpina


146<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

3001012 1025 ARAB COL Arabis collina Ten.<br />

3001008 1020 ARAB HIR Arabis hirsuta (L.) Scop.<br />

Arabis muralis Bertol. non Salisb. Arabis collina<br />

Arabis muricola Jordan Arabis collina<br />

Arabis recta Vill. Arabis auriculata<br />

3001006 1019 ARAB SAG Arabis sagittata (Bertol.) DC.<br />

Arabis thaliana L. Arabidopsis thaliana<br />

3001014 1027 ARAB TUR Arabis turrita L.<br />

163 ARACEAEX ARACEAE<br />

Arachnospermum canum F.W. Schmidt Podospermum canum<br />

109 ARALIACX ARALIACEAE<br />

807 ARCTIUMZ Arctium<br />

9452002 4109 ARCT LAP Arctium lappa L.<br />

Arctium majus Bernh. Arctium lappa<br />

9452004 4111 ARCT MIN Arctium minus (Hill) Bernh.<br />

Arctium pubens Bab. Arctium minus<br />

535 ARCTOSTZ Arctostaphylos<br />

6212001 2645 ARCT UVA Arctostaphylos uva-ursi (L.) Sprengel<br />

284 AREMONIZ Aremonia<br />

3377001 1413 AREM AGR Aremonia agrimonoides (L.) DC.<br />

116 ARENARIZ Arenaria<br />

2443015 419 AREN BER Arenaria bertolonii Fiori<br />

Arenaria di Bertoloni Arenaria bertolonii<br />

Arenaria gerardi Willd. Minuartia verna<br />

Arenaria saxifraga (Bertol.) Fenzl Arenaria bertolonii<br />

Arenaria serpillifolia Arenaria serpyllifolia<br />

2443033 425 AREN SER Arenaria serpyllifolia L.<br />

0265002 5149 AIRA CAR Aira caryophyllea L.<br />

553 ARMERIAZ Armeria<br />

6350002 2722 ARME CAN Armeria canescens (Host) Boiss.<br />

6350051 2724 ARME MAJ Armeria majellensis Boiss.<br />

Arnica lanifera Ten. Senecio tenorei<br />

Arnoglossa Plantago lanceolata<br />

Aronia rotundifolia Pers. Amelanchier ovalis<br />

993 ARRHENAZ Arrhenatherum<br />

275001 5085 ARRH ELA Arrhenatherum elatius (L.) Presl.<br />

799 ARTEMISZ Artemisia<br />

9358001 4016 ARTE VUL Artemisia vulgaris L.<br />

1073 ARUM Z Arum<br />

777002 5298 ARUM MAC Arum maculatum L.<br />

Arundo phragmites L. Phragmites australis<br />

121 ASCLEPIX ASCLEPIADACEAE<br />

Asclepiade Vincetoxicum hirundinaria<br />

Asclepias vincetoxicum L. Vincetoxicum hirundinaria<br />

Asfodelo giallo Asphodeline lutea<br />

Asfodelo montano Asphodelus albus<br />

Aspargia cichoracea Ten. Leontodon cichoraceus<br />

Aspergia fasciculata Biv. Leontodon cichoraceus<br />

586 ASPERULZ Asperula<br />

8485031 2870 ASPE CYN Asperula cynanchica L.<br />

Asperula cynanchica L. var. neglecta Guss. Asperula neglecta<br />

8485022 2868 ASPE NEG Asperula neglecta Guss.<br />

Asperula nitens Guss. Asperula neglecta<br />

Asperula odorata L. Galium odoratum<br />

8485066 2877 ASPE PUR Asperula purpurea (L.) Ehrend.<br />

899 ASPHODNZ Asphodeline<br />

981001 4553 ASPH LUT Asphodeline lutea (L.) Rchb.<br />

898 ASPHODUZ Asphodelus


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

147<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

980002 4552 ASPH ALB Asphodelus albus Miller<br />

Asphodelus luteus L. Asphodeline lutea<br />

17 ASPIDIAX ASPIDIACEAE<br />

Aspidium lonchitis Swartz Polystichum lonchitis<br />

15 ASPLENIX ASPLENIACEAE<br />

Asplenio maggiore Asplenium onopteris<br />

Asplenio ruta di muro Asplenium ruta-muraria<br />

Asplenio tricomane Asplenium trichomanes<br />

20 ASPLENIZ Asplenium<br />

Asplenium ceterach L. (*) Ceterach officinarum<br />

9923014 62 ASPL ONO Asplenium onopteris L.<br />

9923018 66 ASPL RUT Asplenium ruta-muraria L.<br />

9923005 54 ASPL TRI Asplenium trichomanes L.<br />

Aspraggine comune Picris hieracioides<br />

Assenzio selvatico Artemisia vulgaris<br />

754 ASTER Z Aster<br />

8900018 3814 ASTE BEL Aster bellidiastrum (L.) Scop.<br />

Asteroide salicina Buphthalmum salicifolium<br />

Astragalo del M. Sirino Astragalus sirinicus<br />

Astragalo depresso Astragalus depressus<br />

Astragalo falsa-liquerizia Astragalus glycyphyllos<br />

Astragalo peloso Oxytropis pilosa<br />

Astragalo rosato Astragalus monspessulanus<br />

Astragalo spinoso Astragalus sempervirens<br />

Astragalo villoso Oxytropis campestris<br />

325 ASTRAGAZ Astragalus<br />

Astragalus aristatus L‘Hér. Astragalus sempervirens<br />

Astragalus bonannii Presl Astragalus depressus<br />

3766039 1639 ASTR DEP Astragalus depressus L.<br />

3766043 1641 ASTR GLY Astragalus glycyphyllos L.<br />

Astragalus leucophaeus Sm. Astragalus depressus<br />

3766110 1655 ASTR MON Astragalus monspessulanus L.<br />

3766075 1649 ASTR SEM Astragalus sempervirens Lam.<br />

3766080 1648 ASTR SIR Astragalus sirinicus Ten.<br />

446 ASTRANTZ Astrantia<br />

Astrantia caucasica Auct.Fl.Ital. non Sprengel Astrantia major<br />

5920001 2407 ASTR MAJ Astrantia major L.<br />

Astranzia maggiore Astrantia major<br />

Astro falsa pratolina Aster bellidiastrum<br />

16 ATHYRIAX ATHYRIACEAE<br />

663 ATROPA Z Atropa<br />

7390001 3284 ATRO BEL Atropa belladonna L.<br />

Attaccamano Galium aparine<br />

Attaccaveste Galium aparine<br />

Avellana Corylus avellana<br />

Avena abruzzese Avenula praetutiana<br />

Avena altissima Arrhenatherum elatius<br />

Avena elatior L. Arrhenatherum elatius<br />

Avena praetutiana Parl. Avenula praetutiana<br />

Avena pubescens Hudson Avenula pubescens<br />

Avena pubescente Avenula pubescens<br />

Avenastrum pubescens Jessen Avenula pubescens<br />

1016 AVENELLZ Avenella<br />

270901 5159 AVEN FLE Avenella flexuosa (L.) Parl.<br />

991 AVENULAZ Avenula<br />

273128 5078 AVEN PRA Avenula praetutiana (Parl.) Pign.<br />

273101 5077 AVEN PUB Avenula pubescens (Hudson) Dumort.<br />

Avorniello Fraxinus ornus


148<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Avorniello Laburnum anagyroides<br />

Azaruolo selvatico Crataegus monogyna<br />

Baccarello Sorbus torminalis<br />

Baciapreti Tragopogon pratensis<br />

Ballerina Aceras anthropophorum<br />

638 BALLOTAZ Ballota<br />

7279007 3153 BALL NIG Ballota nigra L.<br />

82 BALSAMIX BALSAMINACEAE<br />

Balsamina gialla Impatiens noli-tangere<br />

Bambagione aristato Holcus mollis<br />

Bambagione pubescente Holcus lanatus<br />

Barba di Becco comune Tragopogon pratensis<br />

Barba di Becco violetta Tragopogon porrifolius<br />

Barba di capra Actaea spicata<br />

203 BARBAREZ Barbarea<br />

Barbarea arcuata Rchb. Barbarea vulgaris<br />

2961007 974 BARB BRA Barbarea bracteosa Guss.<br />

2961001 975 BARB VUL Barbarea vulgaris R. Br.<br />

Barbone Himantoglossum adriaticum<br />

Bardana maggiore Arctium lappa<br />

Bardana minore Arctium minus<br />

Barkhausia purpurea Biv. Crepis vesicaria<br />

Bartsia latifolia S. et S. Parentucellia latifolia<br />

Becco di gru comune Erodium cicutarium<br />

Becco di gru maggiore Erodium ciconium<br />

Becco di gru malvaceo Erodium malacoides<br />

Belladonna Atropa belladonna<br />

Bellardiochloa violacea Chiov. Poa violacea<br />

Bellichina Anagallis arvensis<br />

Bellidiastro Aster bellidiastrum<br />

Bellidiastrum michelii Cass. Aster bellidiastrum<br />

757 BELLIS Z Bellis<br />

Bellis hybrida Ten. Bellis perennis<br />

8879002 3836 BELL PER Bellis perennis L.<br />

Berretto da prete Euonymus europaeus<br />

Betonica comune Stachys officinalis<br />

Betonica officinalis L. Stachys officinalis<br />

51 BETULA Z Betula<br />

Betula alba L. Betula pendula<br />

29 BETULACX BETULACEAE<br />

1887001 180 BETU PEN Betula pendula Roth<br />

Betula verrucosa Ehrh. Betula pendula<br />

Betulla verrucosa Betula pendula<br />

Biancospino comune Crataegus monogyna<br />

Biancospino selvatico Crataegus oxyacantha<br />

Bibinella Sanguisorba minor<br />

Bicchia albida (L.) Parl. Pseudorchis albida<br />

Billeri comune Cardamine impatiens<br />

Billeri <strong>dei</strong> prati Cardamine pratensis<br />

Billeri di Calabria Cardamine amara<br />

Billeri primaticcio Cardamine hirsuta<br />

Biorna Viburnum lantana<br />

238 BISCUTEZ Biscutella<br />

2889001 1130 BISC LAE Biscutella laevigata L.<br />

Biscutella montanina Biscutella laevigata<br />

Biscutella saxatilis Schleich. Biscutella laevigata<br />

Bislingua Ruscus hypoglossum


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

149<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

1090 BLYSMUSZ Blysmus<br />

468701 5453 BLYS COM Blysmus compressus (L.) Panzer<br />

Bocca di ciuco Eryngium campestre<br />

Bocca di lupo Melittis melissophyllum<br />

Bonaga arrestabue Ononis spinosa<br />

125 BORAGINX BORAGINACEAE<br />

613 BORAGO Z Borago<br />

7091001 3035 BORA OFF Borago officinalis L.<br />

Borracina acre Sedum acre<br />

Borracina bianca Sedum album<br />

Borracina cinerea Sedum dasyphyllum<br />

Borracina di Nizza Sedum sediforme<br />

Borracina guainata Sedum amplexicaule<br />

Borracina insipida Sedum sexangulare<br />

Borracina rupestre Sedum rupestre<br />

Borracina verde-scura Sedum atratum<br />

Borragine comune Borago officinalis<br />

Borsapastore annuale Capsella rubella<br />

Borsapastore comune Capsella bursa-pastoris<br />

Botrichio lunaria Botrichium lunaria<br />

9 BOTRICHZ Botrichium<br />

9908002 31 BOTR LUN Botrichium lunaria (L.) Swartz<br />

Botton d‘oro Trollius europaeus<br />

980 BRACHYPZ Brachypodium<br />

393002 5031 BRAC GEN Brachypodium genuense (DC.) Roemer et Schultes<br />

Brachypodium pinnatum (L.) Beauv. p.p. Brachypodium genuense<br />

393007 5032 BRAC RUP Brachypodium rupestre (Host) R. et S.<br />

393001 5029 BRAC SYL Brachypodium sylvaticum (Hudson) Beauv.<br />

Brassica arvensis Rabenh. Sinapis arvensis<br />

Brassica sinapistrum Boiss. Sinapis arvensis<br />

Brionia comune Bryonia dioica<br />

955 BRIZA Z Briza<br />

367001 4858 BRIZ MED Briza media L.<br />

979 BROMUS Z Bromus<br />

389012 4998 BROM ERE Bromus erectus Hudson<br />

389027 5021 BROM HOR Bromus hordaceus L.<br />

389005 5011 BROM MAD Bromus madritensis L.<br />

Bromus mollis L. Bromus hordaceus<br />

389010 5005 BROM RAM Bromus ramosus Hudson<br />

389007 5007 BROM RUB Bromus rubens L.<br />

Bromus serotinus Beneken Bromus ramosus<br />

389003 5010 BROM STE Bromus sterilis L.<br />

Brunella Prunella vulgaris<br />

421 BRYONIAZ Bryonia<br />

8595003 2338 BRYO DIO Bryonia dioica Jacq.<br />

Bubbolini Silene vulgaris<br />

Bucaneve Galanthus nivalis<br />

Buglossa di Barrelier Cynoglottis barrelieri<br />

Buglossoides arvensis (L.) Johnston Lithospermum arvense<br />

Buglossoides purpurocaerulea (L.) Johnston Lithospermum purpurocaeruleum<br />

Bugula Ajuga reptans<br />

Bulbocastano comune Bunium bulbocastanum<br />

460 BUNIUM Z Bunium<br />

6024001 2448 BUNI BUL Bunium bulbocastanum L.<br />

772 BUPHTHAZ Buphthalmum<br />

Buphthalmum grandiflorum L. Buphthalmum salicifolium<br />

9092001 3898 BUPH SAL Buphthalmum salicifolium L.<br />

Bupleuro falcato Bupleurum falcatum


150<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

486 BUPLEURZ Bupleurum<br />

Bupleurum exaltatum Bieb. Bupleurum falcatum<br />

5994029 2527 BUPL FAL Bupleurum falcatum L.<br />

Bupleurum falcatum L. var. angustifolium Caruel Bupleurum falcatum<br />

Bupleurum sibthorpiano Auct. non Sm. Bupleurum falcatum<br />

Caccialebbra Reichardia picroides<br />

Caccialepre Reichardia picroides<br />

Caglio a foglie rotonde Galium rotundifolium<br />

Caglio alpino Galium anisophyllum<br />

Caglio asprello Galium aparine<br />

Caglio bianco Galium album<br />

Caglio debole Galium debile<br />

Caglio <strong>della</strong> Majella Galium magellense<br />

Caglio delle paludi Galium palustre<br />

Caglio lucido Galium lucidum<br />

Caglio odoroso Galium odoratum<br />

Caglio sottile Galium parisiense<br />

Caglio zolfino Galium verum<br />

1004 CALAMAGZ Calamagrostis<br />

247011 5128 CALA ARU Calamagrostis arundinacea (L.) Roth<br />

Calamandrea Teucrium chamaedrys<br />

Calamintha alpina Lam. Acinos alpinus<br />

Calamintha clinopodium Moris Clinopodium vulgare<br />

Calandrina Teucrium chamaedrys<br />

Calcatreppola ametistina Eryngium amethystinum<br />

Calcatreppola campestre Eryngium campestre<br />

Calderaja Senecio vulgaris<br />

Calderina Senecio vulgaris<br />

806 CALENDUZ Calendula<br />

9423004 4105 CALE ARV Calendula arvensis L.<br />

Calendula micrantha Tineo Calendula arvensis<br />

Calendula parvi<strong>flora</strong> Rafin. Calendula arvensis<br />

Calendula stellata Cav. Calendula arvensis<br />

257 CALEPINZ Calepina<br />

Calepina corvini Desv. Calepina irregularis<br />

2924001 1198 CALE IRR Calepina irregularis (Asso) Thell.<br />

Calta palustre Caltha palustris<br />

160 CALTHA Z Caltha<br />

Caltha cornuta Schott, Nyman et Kotschy Caltha palustris<br />

2524001 686 CALT PAL Caltha palustris L.<br />

595 CALYSTEZ Calystegia<br />

6994002 2957 CALY SEP Calystegia sepium (L.) R. Br.<br />

Camalea Daphne mezereum<br />

Camarezza comune Centranthus ruber<br />

Camedrio alpino Dryas octopetala<br />

Camedrio comune Teucrium chamaedrys<br />

Camedrio siciliano Teucrium siculum<br />

Camomilla comune Matricaria chamomilla<br />

Camomilla per tintori Anthemis tinctoria<br />

Campanelle Calystegia sepium<br />

736 CAMPANUZ Campanula<br />

Campanula agglomerata Campanula glomerata<br />

Campanula apennina (Podl.) Podl. Campanula micrantha<br />

Campanula bienne Campanula patula<br />

142 CAMPANUX CAMPANULACEAE<br />

Campanula commestibile Campanula rapunculus<br />

Campanula con foglie di pesco Campanula persicifolia


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

151<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Campanula degli Appennini Campanula micrantha<br />

Campanula di Scheuchzer Campanula scheuchzeri<br />

Campanula di Tanfani Campanula tanfanii<br />

8644071 3738 CAMP FOL Campanula foliosa Ten.<br />

8644070 3737 CAMP GLO Campanula glomerata L.<br />

Campanula graminifolia L. Edraianthus graminifolius<br />

Campanula graminifolia Edraianthus graminifolius<br />

Campanula macrorrhiza Gay ex DC. var. angusti<strong>flora</strong> Tanfani Campanula tanfanii<br />

Campanula marchesettii Auct.Fl.Ital.Centr. Campanula micrantha<br />

Campanula meridionale Campanula foliosa<br />

8644119 3761 CAMP MIC Campanula micrantha Bertol. (*)<br />

8644015 3726 CAMP PAT Campanula patula L.<br />

8644020 3728 CAMP PER Campanula persicifolia L.<br />

8644019 3727 CAMP RAP Campanula rapunculus L.<br />

8644139 3768 CAMP SCH Campanula scheuchzeri Vill.<br />

Campanula selvatica Campanula trachelium<br />

Campanula speculum-veneris L. Legousia speculum-veneris<br />

8644074 3740 CAMP SPI Campanula spicata L.<br />

Campanula spigata Campanula spicata<br />

8644108 3759 CAMP TAN Campanula tanfanii Podlech<br />

8644100 3752 CAMP TRA Campanula trachelium L.<br />

Canapa acquatica Eupatorium cannabinum<br />

Canapetta a foglie strette Galeopsis angustifolia<br />

Canapicchia comune Gnaphalium sylvaticum<br />

Canapicchia dell‘<strong>Appennino</strong> Gnaphalium diminutum<br />

Canapicchia glaciale Gnaphalium supinum<br />

Cannella <strong>dei</strong> boschi Calamagrostis arundinacea<br />

Cannuccia di palude Phragmites australis<br />

Cantamaggio Laburnum anagyroides<br />

Canterella Coronilla scorpioides<br />

Capellini comuni Agrostis stolonifera<br />

Capellini delle praterie Agrostis tenuis<br />

Capelvenere comune Adiantum capillus-veneris<br />

Capomilla Matricaria chamomilla<br />

Cappellini <strong>della</strong> silice Agrostis rupestris<br />

Cappellini delle torbiere Agrostis canina<br />

Cappellini Paliurus spina-christi<br />

Caprifoglio comune Lonicera caprifolium<br />

Caprifoglio peloso Lonicera xylosteum<br />

138 CAPRIFOX CAPRIFOLIACEAE<br />

Capriola Cynodon dactylon<br />

228 CAPSELLZ Capsella<br />

2986001 1093 CAPS BUR Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus<br />

2986002 1094 CAPS RUB Capsella rubella Reuter<br />

208 CARDAMIZ Cardamine<br />

2966016 997 CARD AMA Cardamine amara L.<br />

Cardamine amara L. var. calabrica Paoletti Cardamine amara<br />

2966001 988 CARD BUL Cardamine bulbifera (L.) Crantz<br />

2966006 992 CARD ENN Cardamine enneaphyllos (L.) Crantz<br />

2966036 1011 CARD HIR Cardamine hirsuta L.<br />

2966033 1009 CARD IMP Cardamine impatiens L.<br />

Cardamine latifolia Vahl non Lej. Cardamine amara<br />

2966020 1000 CARD PRA Cardamine pratensis L.<br />

Cardamine raphanifolia sensu Pignatti Cardamine amara<br />

Cardillo Senecio vulgaris<br />

Cardo appenninico Carduus chrysacanthus<br />

Cardo asinino Cirsium vulgare<br />

Cardo campestre Cirsium arvense


152<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Cardo di Tenore Cirsium tenoreanum<br />

Cardo rosso Carduus nutans<br />

Cardo scardaccio Cirsium eriophorum<br />

Cardo stretto Ptilostemon strictus<br />

Cardo zampa d‘Orso Cirsium erisithales<br />

Cardo Dipsacus fullonum<br />

809 CARDUUSZ Carduus<br />

9461010 4118 CARD CHR Carduus chrysacanthus Ten.<br />

9461005 4114 CARD NUT Carduus nutans L.<br />

1084 CAREX Z Carex<br />

Carex alpestris All. Carex hallerana<br />

Carex ampullacea Good. Carex rostrata<br />

Carex caespitosa L. var. elata All. Carex elata<br />

525111 5384 C CARYOP Carex caryophyllea La Tourr.<br />

525009 5337 C CONTIG Carex contigua Hoppe<br />

Carex cuspidata Auct. Carex flacca<br />

525106 5391 C DIGITA Carex digitata L.<br />

525088 5418 C DISTAN Carex distans L.<br />

Carex diversicolor Crantz Carex flacca<br />

525029 5358 C ECHINA Carex echinata Murray<br />

525164 5368 C ELATA Carex elata All.<br />

525119 5383 C ERICET Carex ericetorum Pollich<br />

525072 5441 C FLACCA Carex flacca Schreber<br />

525096 5421 C FLAVA Carex flava L.<br />

525141 5427 C FRIGID Carex frigida All.<br />

Carex glauca Murray Carex flacca<br />

Carex glauca Scop. subsp. praetutiana (Parl.) Nyman Carex flacca<br />

Carex gynobasis Vill. Carex hallerana<br />

525104 5387 C HALLER Carex hallerana Asso<br />

525048 5442 C HIRTA Carex hirta L.<br />

525109 5389 C HUMILI Carex humilis Leysser<br />

Carex inflata Suter non Hudson Carex rostrata<br />

525133 5407 C KITAIB Carex kitaibeliana Degen<br />

Carex laevis Kit. Carex kitaibeliana<br />

525098 5422 C LEPIDO Carex lepidocarpa Tausch<br />

525027 5353 C LEPORI Carex leporina L.<br />

525130 5403 C LIPARO Carex liparocarpos Gaudin<br />

Carex longifolia Host Carex umbrosa<br />

525134 5406 C MACROP Carex macrolepis DC.<br />

Carex muricata L. non Hudson, nomen ambiguum Carex echinata<br />

Carex muricata L. s.s. Carex contigua<br />

Carex nitida Host Carex liparocarpos<br />

525102 5424 C OEDERI Carex oederi Retz.<br />

Carex ovalis Good. Carex leporina<br />

525103 5400 C PALLES Carex pallescens L.<br />

525074 5401 C PANICE Carex panicea L.<br />

Carex polyrrhiza Wallr. Carex umbrosa<br />

Carex praecox Jacq. non Schreber Carex caryophyllea<br />

Carex praetutiana Parl. Carex flacca<br />

Carex recurva Hudson var. praetutiana (Parl.) Arcangeli Carex flacca<br />

525055 5435 C ROSTRA Carex rostrata Stokes<br />

Carex serotina Mèrat Carex oederi<br />

Carex spicata Hudson Carex contigua<br />

Carex stellulata Good. Carex echinata<br />

Carex stricta Good. non Lam. Carex elata<br />

525064 5397 C SYLVAT Carex sylvatica Hudson<br />

525112 5379 C UMBROS Carex umbrosa Host<br />

Carex verna Chaix Carex caryophyllea


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

153<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

525057 5436 C VESICA Carex vesicaria L.<br />

Carice a becco curvo Carex lepidocarpa<br />

Carice a spighe distanziate Carex distans<br />

Carice appenninica Carex macrolepis<br />

Carice contigua Carex contigua<br />

Carice degli ericeti Carex ericetorum<br />

Carice delle selve Carex sylvatica<br />

Carice di Haller Carex hallerana<br />

Carice di Kitaibel Carex kitaibeliana<br />

Carice di Oeder Carex oederi<br />

Carice digitata Carex digitata<br />

Carice gelida Carex frigida<br />

Carice gialla Carex flava<br />

Carice glauca abruzzese Carex flacca<br />

Carice glauca Carex flacca<br />

Carice lustra Carex liparocarpos<br />

Carice migliacea Carex panicea<br />

Carice minore Carex humilis<br />

Carice ombrosa Carex umbrosa<br />

Carice pié di lepre Carex leporina<br />

Carice primaticcia Carex caryophyllea<br />

Carice rigonfia Carex rostrata<br />

Carice spondicola Carex elata<br />

Carice stellare Carex echinata<br />

Carice verde-pallida Carex pallescens<br />

Carice vescicosa Carex vesicaria<br />

Carice villosa Carex hirta<br />

Cariofillata comune Geum urbanum<br />

Cariofillata <strong>dei</strong> rivi Geum rivale<br />

835 CARLINAZ Carlina<br />

Carlina acanthifolia All. Carlina utzka<br />

9449010 4280 CARL ACA Carlina acaulis L.<br />

Carlina bianca Carlina acaulis<br />

Carlina comune Carlina vulgaris<br />

9449016 4281 CARL UTZ Carlina utzka Hacq.<br />

9449006 4278 CARL VUL Carlina vulgaris L.<br />

Carlina zolfina Carlina utzka<br />

Carota selvatica Daucus carota<br />

Carpinella Ostrya carpinifolia<br />

Carpino comune Carpinus betulus<br />

Carpino nero Ostrya carpinifolia<br />

53 CARPINUZ Carpinus<br />

1884001 187 CARP BET Carpinus betulus L.<br />

499 CARUM Z Carum<br />

6020001 2553 CARU CAR Carum carvi L.<br />

Carum carvifolium Arcang. Carum heldreichii<br />

Carum flexuosum Nym. Carum heldreichii<br />

6020005 2556 CARU HEL Carum heldreichii Boiss.<br />

Carvi Carum carvi<br />

50 CARYOPHX CARYOPHYLLACEAE<br />

Castagno comune Castanea sativa<br />

57 CASTANEZ Castanea<br />

1891001 192 CAST SAT Castanea sativa Miller<br />

Castanea vesca Gaertn. Castanea sativa<br />

Cavolaccio meridionale Adenostyles australis<br />

Cedracca comune Ceterach officinarum<br />

Cefalantera bianca Cephalanthera damasonium


154<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Cefalantera maggiore Cephalanthera longifolia<br />

Cefalantera rossa Cephalanthera rubra<br />

84 CELASTRX CELASTRACEAE<br />

Celidonia Chelidonium majus<br />

Celoglosso Coeloglossum viride<br />

829 >CENTAUAZ Centaurea<br />

9476232 4229 CENT AMB Centaurea ambigua Guss.<br />

Centaurea cirrhata Rchb. p.p. Centaurea stenolepis<br />

9476220 4254 CENT CYA Centaurea cyanus L.<br />

Centaurea dissecta Ten. non Hill Centaurea ambigua<br />

Centaurea dissecta Ten. var. ambigua Fiori Centaurea ambigua<br />

Centaurea dissecta Ten. Centaurea ambigua<br />

Centaurea neapolitana Boiss. Centaurea nigrescens<br />

9476184 4241 CENT NGS Centaurea nigrescens Willd.<br />

9476182 4239 CENT PRA Centaurea pratensis Thuill.<br />

9476049 4207 CENT SCA Centaurea scabiosa L.<br />

Centaurea seusana Chaix Centaurea triumfetti<br />

9476189 4246 CENT STE Centaurea stenolepis Kerner<br />

9476216 4251 CENT TRI Centaurea triumfetti All.<br />

Centaurea triumfetti All. subsp. aligera (Gugler) Dostàl Centaurea triumfetti<br />

Centaurea variegata Lam. Centaurea triumfetti<br />

567 CENTAUMZ Centaurium<br />

6496002 2788 CENT ERY Centaurium erythraea Rafn.<br />

Centaurium minus Weinm. Centaurium erythraea<br />

Centaurium umbellatum Auct. Centaurium erythraea<br />

Centauro maggiore Centaurium erythraea<br />

Centocchio a fiori grandi Stellaria neglecta<br />

Centocchio comune Stellaria media<br />

Centocchio <strong>dei</strong> boschi Stellaria nemorum<br />

Centocchio garofanina Stellaria holostea<br />

Centograni a frutti piccoli Scleranthus polycarpos<br />

Centonchio <strong>dei</strong> campi Anagallis arvensis<br />

725 CENTRANZ Centranthus<br />

8531001 3657 CENT RUB Centranthus ruber (L.) DC.<br />

1123 CEPHALHZ Cephalanthera<br />

Cephalanthera alba (Crantz) Simonkai Cephalanthera damasonium<br />

1481001 5590 CEPH DAM Cephalanthera damasonium (Miller) Druce<br />

Cephalanthera ensifolia (Murr.) L.C.M. Richard Cephalanthera longifolia<br />

1481002 5589 CEPH LON Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch<br />

Cephalanthera pallens L.C.M. Richard Cephalanthera damasonium<br />

1481005 5588 CEPH RUB Cephalanthera rubra (L.) L.C.M. Richard<br />

726 CEPHALRZ Cephalaria<br />

8541008 3664 CEPH TRA Cephalaria transsylvanica Roemer et Schultes<br />

Cerasiola Tamus communis<br />

123 CERASTIZ Cerastium<br />

Cerastium album Presl Cerastium tomentosum<br />

2430022 477 CERA ARV Cerastium arvense L.<br />

2430043 492 CERA BRA Cerastium brachypetalum Desportes et Pers.<br />

Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. subsp. taurinum (Sprengel) Murb. (*) <br />

Cerastium luri<br />

Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. subsp. tenoreanum (Ser.) Soó. (*) <br />

Cerastium tenorea<br />

Cerastium brachypetalum Desportes et Pers. var. viscidum Arcangeli Cerastium luridum<br />

Cerastium caespitosum Gilib. (nom. illeg.) Cerastium fontanum<br />

Cerastium campanulatum Viv. Cerastium ligusticum<br />

Cerastium columnae Ten. Cerastium tomentosum<br />

Cerastium elatum Ten. Cerastium tomentosum<br />

2430053 491 CERA FON Cerastium fontanum Baumg.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

155<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

2430059 501 CERA GLU Cerastium glutinosum Fries<br />

Cerastium holosteoides Fries ampl. Hylander subsp. triviale (Link) Möschl Cerastium<br />

fontanum<br />

2430046 497 CERA LIG Cerastium ligusticum Viv.<br />

Cerastium litigiosum De Lens Cerastium ligusticum<br />

Cerastium longifolium Ten. Cerastium tomentosum<br />

2430055 493 CERA LUR Cerastium luridum Guss.<br />

Cerastium obscurum Chaubard Cerastium pumilum<br />

Cerastium pilosum Ten. non Hornem. Cerastium tenoreanum<br />

Cerastium praecox Ten. Cerastium ligusticum<br />

2430048 500 CERA PUM Cerastium pumilum Curtis<br />

Cerastium repens L. (nom. dub.) Cerastium tomentosum<br />

Cerastium roeseri Boiss. et Heldr. Cerastium luridum<br />

Cerastium samnianum Seringe Cerastium tomentosum<br />

2430047 506 CERA SEM Cerastium semidecandrum L.<br />

2430056 494 CERA TEN Cerastium tenoreanum Seringe<br />

2430052 478 CERA THO Cerastium thomasii Ten.<br />

2430011 475 CERA TOM Cerastium tomentosum L.<br />

Cerastium triviale Link Cerastium fontanum<br />

Cerastium viscosum L. (nom. ambig.) Cerastium fontanum<br />

Cerastium vulgatum L. (nom. conf.) Cerastium fontanum<br />

Cerasus avium Moench Prunus avium<br />

Cerasus mahaleb Miller Prunus mahaleb<br />

Cerefolium sylvestris Besser Anthriscus sylvestris<br />

Cerere comune Aegilops geniculata<br />

Cerfoglio <strong>della</strong> Majella Chaerophyllum hirsutum<br />

Cerfoglio selvatico Anthriscus sylvestris<br />

Cerfoglio selvatico Chaerophyllum hirsutum<br />

Cerretta comune Serratula tinctoria<br />

Cerro Quercus cerris<br />

Cervino Nardus stricta<br />

Cespica acre Erigeron acer<br />

Cespica dell‘Epiro Erigeron epiroticus<br />

Cespica uni<strong>flora</strong> Erigeron uniflorus<br />

21 CETERACZ Ceterach<br />

9924001 69 CETE OFF Ceterach officinarum DC.<br />

685 CHAENORZ Chaenorhinum<br />

7484010 3363 CHAE MIN Chaenorhinum minus (L.) Lange<br />

Chaerefolium sylvestris Sch. et Th. subsp. sylvestre Th. Anthriscus sylvestris<br />

452 CHAEROPZ Chaerophyllum<br />

5935007 2429 CHAE HIR Chaerophyllum hirsutum L.<br />

Chaerophyllum magellense Ten. Chaerophyllum hirsutum<br />

Chaerophyllum sylvestris L. Anthriscus sylvestris<br />

312 CHAMAECZ Chamaecytisus<br />

Chamaecytisus hirsutus (L.) Link subsp. hirsutus Chamaecytisus triflorus<br />

3682003 1589 CHAM SPI Chamaecytisus spinescens (Presl) Rothm.<br />

3682005 1591 CHAM TRI Chamaecytisus triflorus (Lam.) Skalická (*)<br />

Chamaenerion angustifolium Scop. Epilobium angustifolium<br />

Chamaenerion palustre Auct. non Scop. Epilobium dodonaei<br />

Chamaespartium sagittale (L.) P. Gibbs Genista sagittalis<br />

Chamomilla recutita (L.) Rauschert Matricaria chamomilla<br />

182 CHELIDOZ Chelidonium<br />

2845001 891 CHEL MAJ Chelidonium majus L.<br />

42 CHENOPOX CHENOPODIACEAE<br />

87 CHENOPOZ Chenopodium<br />

2223021 344 CHEN ALB Chenopodium album L.<br />

2223006 331 CHEN BON Chenopodium bonus-henricus L.<br />

Chenopodium pseudopulifolium Murr Chenopodium album


156<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Chenopodium strictum Roth Chenopodium album<br />

Chenopodium suecicum Murr Chenopodium album<br />

Chioppo Acer campestre<br />

Chrysanthemum achilleae L. Tanacetum corymbosum<br />

Chrysanthemum alpinum L. Leucanthemopsis alpina<br />

Chrysanthemum italicum L. Tanacetum corymbosum<br />

Chrysanthemum leucanthemum L. var. heterophyllum Fiori et Paol. Leucanthemum<br />

heterophyllum<br />

Chrysanthemum leucanthemum L. var. triviale Gaudin Leucanthemum praecox<br />

Chrysanthemum leucanthemum L. var. vulgare sensu Fiori p.p. Leucanthemum praecox<br />

Chrysanthemum maximum Auct. p.p. vix Ramond Leucanthemum heterophyllum<br />

Chrysanthemum maximum Ramond p.p. Leucanthemum adustum<br />

Chrysanthemum montanum All. Leucanthemum adustum<br />

Chrysanthemum parthenium Bernh. Tanacetum parthenium<br />

274 CHRYSOSZ Chrysosplenium<br />

3199001 1324 CHRY ALT Chrysosplenium alternifolium L.<br />

Ciavardello Sorbus torminalis<br />

Cicerchia <strong>dei</strong> prati Lathyrus pratensis<br />

Cicerchia porporina Lathyrus clymenum<br />

Cicerchia primaticcia Lathyrus vernus<br />

Cicerchia semplice Lathyrus nissolia<br />

Cicerchia silvestre Lathyrus sylvestris<br />

Cicerchia veneta Lathyrus venetus<br />

Cicerchione Lathyrus sylvestris<br />

840 CICHORIZ Cichorium<br />

9553001 4294 CICH INT Cichorium intybus L.<br />

Ciclamino napoletano Cyclamen hederifolium<br />

Ciclamino primaverile Cyclamen repandum<br />

Cicoria comune Cichorium intybus<br />

Cicutaria Erodium cicutarium<br />

Ciliegia <strong>della</strong> volpe Lonicera xylosteum<br />

Ciliegio canino Prunus mahaleb<br />

Ciliegio-susino Prunus cerasifera<br />

Ciliegio Prunus avium<br />

Cimbalaria Cymbalaria muralis<br />

Cimiciotta comune Ballota nigra<br />

Cinquefoglia comune Potentilla reptans<br />

Cinquefoglia di Crantz Potentilla crantzii<br />

Cinquefoglia di Tommasi Potentilla detommasii<br />

Cinquefoglia fragola-secca Potentilla micrantha<br />

Cinquenervia Plantago major<br />

Ciombolino comune Cymbalaria muralis<br />

Cipollaccio <strong>dei</strong> campi Gagea villosa<br />

Cipollaccio fistoloso Gagea fragifera<br />

Cipollaccio stellato Gagea lutea<br />

Cipollaccio Leopoldia comosa<br />

Cipolline selvatiche Ornithogalum umbellatum<br />

Cipollone bianco Ornithogalum umbellatum<br />

Cipresso comune Cupressus sempervirens<br />

433 CIRCAEAZ Circaea<br />

5828001 2366 CIRC LUT Circaea lutetiana L.<br />

Cirsio di palude Cirsium palustre<br />

Cirsio nano Cirsium acaule<br />

814 CIRSIUMZ Cirsium<br />

9462044 4159 CIRS ACA Cirsium acaule (L.) Scop.<br />

9462060 4156 CIRS ARV Cirsium arvense (L.) Scop.<br />

9462015 4148 CIRS ERP Cirsium eriophorum (L.) Scop.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

157<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Cirsium eriophorum (L.) Scop. var. spurium DC. Cirsium tenoreanum<br />

9462035 4166 CIRS ERS Cirsium erisithales (Jacq.) Scop.<br />

Cirsium lanceolatum (L.) Scop. non Hill Cirsium vulgare<br />

9462057 4157 CIRS PAL Cirsium palustre (L.) Scop.<br />

Cirsium spurium (DC.) Lacaita Cirsium tenoreanum<br />

Cirsium strictum Link Ptilostemon strictus<br />

9462061 4149 CIRS TEN Cirsium tenoreanum Petrak<br />

9462028 4147 CIRS VUL Cirsium vulgare (Savi) Ten.<br />

Cirsium x rheginum Sprengel Ptilostemon strictus<br />

94 CISTACEX CISTACEAE<br />

Cisto rosso Cistus incanus<br />

410 CISTUS Z Cistus<br />

Cistus garganicus Ten. Cistus incanus<br />

5242003 2283 CIST INC Cistus incanus L.<br />

Cistus villosus Auct. Fl. Ital. an L. Cistus incanus<br />

Citiso a foglie sessili Cytisophyllum sessilifolium<br />

Citiso peloso Chamaecytisus triflorus<br />

Citiso scopario Cytisus scoparius<br />

Citiso spinoso Chamaecytisus spinescens<br />

Clematide vitalba Clematis vitalba<br />

167 CLEMATIZ Clematis<br />

2542002 725 CLEM VIT Clematis vitalba L.<br />

Clinopodio <strong>dei</strong> boschi Clinopodium vulgare<br />

650 CLINOPOZ Clinopodium<br />

7305701 3219 CLIN VUL Clinopodium vulgare L.<br />

Cnicus strictus Ten. Ptilostemon strictus<br />

Cochlearia saxatilis L. Kernera saxatilis<br />

Coclearia delle rupi Kernera saxatilis<br />

Coda di topo alpina Alopecurus gerardi<br />

Coda di topo arrossata Alopecurus aequalis<br />

Codolina alpina Phleum alpinum<br />

Codolina di Bertoloni Phleum bertolonii<br />

Codolina meridionale Phleum ambiguum<br />

1116 COELOGLZ Coeloglossum<br />

1403001 5576 COEL VIR Coeloglossum viride (L.) Hartman<br />

Colchico minore Colchicum alpinum<br />

906 COLCHICZ Colchicum<br />

Colchicum aetnense Tineo Colchicum alpinum<br />

978010 4564 COLC ALP Colchicum alpinum Lam. et DC.<br />

Colchicum parvulum Ten. Colchicum alpinum<br />

Colombina cava Corydalis cava<br />

Colombina minore Corydalis pumila<br />

Coltellaccio maggiore Sparganium erectum<br />

324 COLUTEAZ Colutea<br />

3759001 1625 COLU ARB Colutea arborescens L.<br />

143 COMPOSIX COMPOSITAE<br />

Concordia Dactylorhiza fuchsii<br />

163 CONSOLIZ Consolida<br />

Consolida femmina Symphytum tuberosum<br />

2539109 706 CONS REG Consolida regalis S.F.Gray<br />

Consolida Ajuga reptans<br />

Convallaria broteri Polygonatum multiflorum<br />

Convallaria polygonatum L. Polygonatum odoratum<br />

596 CONVOLVZ Convolvolus<br />

6993019 2969 CONV ARV Convolvolus arvensis L.<br />

124 CONVOLVX CONVOLVULACEAE<br />

Convolvulus sepium L. Calystegia sepium


158<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

755 CONYZA Z Conyza<br />

8926001 3824 CONY CAN Conyza canadensis (L.) Cronq.<br />

Corallini Euonymus europaeus<br />

Corallini Solanum dulcamara<br />

1131 CORALLOZ Corallorhiza<br />

1458001 5599 CORA TRI Corallorhiza trifida Châtelain<br />

Corallorhiza Corallorhiza trifida<br />

Cornabusa Origanum vulgare<br />

108 CORNACEX CORNACEAE<br />

Cornetta coda-di-scorpione Coronilla scorpioides<br />

Cornetta di Valenza Coronilla valentina<br />

Cornetta dondolina Coronilla emerus<br />

Cornetta ginestrina Coronilla varia<br />

Cornetta minima Coronilla minima<br />

Corniolo maschio Cornus mas<br />

Corniolo sanguinello Cornus sanguinea<br />

441 CORNUS Z Cornus<br />

6159004 2399 CORN MAS Cornus mas L.<br />

6159001 2398 CORN SAN Cornus sanguinea L.<br />

351 CORONILZ Coronilla<br />

3774001 1937 CORO EME Coronilla emerus L.<br />

3774004 1940 CORO MIN Coronilla minima L.<br />

3774012 1945 CORO SCO Coronilla scorpioides (L.) Koch<br />

3774002 1938 CORO VAL Coronilla valentina L.<br />

3774007 1943 CORO VAR Coronilla varia L.<br />

Correggiola Polygonum aviculare<br />

184 CORYDALZ Corydalis<br />

Corydalis bulbosa sensu Fl. Europ. non DC. Corydalis cava<br />

9858009 897 CORY CAV Corydalis cava (L.) Schweigg. et Koerte<br />

2858013 899 CORY PUM Corydalis pumila (Host) Reichemb.<br />

Corydalis tuberosa DC. Corydalis cava<br />

30 CORYLACX CORYLACEAE<br />

55 CORYLUSZ Corylus<br />

1886001 190 CORY AVE Corylus avellana L.<br />

Costolina appenninica Robertia taraxacoides<br />

Cotognastro bianco Cotoneaster nebrodensis<br />

299 COTONEAZ Cotoneaster<br />

3333005 1548 COTO NEB Cotoneaster nebrodensis (Guss.) Koch<br />

Cotoneaster tomentosus Lindley Cotoneaster nebrodensis<br />

Cotyledon umbilicus-veneris Auct. Fl. Ital. Umbilicus rupestris<br />

Covetta comune Cynosurus echinatus<br />

Covetta <strong>dei</strong> prati Cynosurus cristatus<br />

65 CRASSULX CRASSULACEAE<br />

302 CRATAEGZ Crataegus<br />

Crataegus aria L. Sorbus aria<br />

Crataegus laevigata (Poiret) DC. Crataegus oxyacantha<br />

3345914 1554 CRAT MON Crataegus monogyna Jacq.<br />

3345905 1552 CRAT OXY Crataegus oxyacantha L.<br />

Crataegus oxyacanthoides Thuil. Crataegus oxyacantha<br />

Crataegus torminalis L. Sorbus torminalis<br />

868 CREPIS Z Crepis<br />

9605009 4413 CREP AUR Crepis aurea (L.) Cass.<br />

Crepis aurea (L.) Cass. subsp. lucida Babc. Crepis aurea<br />

9605022 4421 CREP BIE Crepis biennis L.<br />

Crepis columnae Froelich Crepis aurea<br />

Crepis purpurea Steudel Crepis vesicaria<br />

Crepis scariosa Willd. Crepis vesicaria<br />

9605066 4441 CREP VES Crepis vesicaria L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

159<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Crescione radicina Rorippa sylvestris<br />

Crescione selvatico Ranunculus repens<br />

Cresta di gallo comune Rhinanthus alectorolophus<br />

Cresta di gallo del Wettstein Rhinanthus wettsteinii<br />

Cresta di gallo Rhinanthus personatus<br />

Crocetta Onobrychis viciifolia<br />

Crocettona glabra Cruciata glabra<br />

Crocettone comune Cruciata laevipes<br />

944 CROCUS Z Crocus<br />

1259043 4761 CROC NAP Crocus napolitanus Mord. et Loisel.<br />

Crocus vernus Hill var. grandiflorus Gay Crocus napolitanus<br />

Crotonella fior di cuculo Lychnis flos-cuculi<br />

588 CRUCIATZ Cruciata<br />

8486903 2931 CRUC GLA Cruciata glabra (L.) Ehrend.<br />

8486901 2930 CRUC LAE Cruciata laevipes Opiz<br />

Cruciata Cruciata laevipes<br />

61 CRUCIFEX CRUCIFERAE<br />

823 CRUPINAZ Crupina<br />

Crupina comune Crupina vulgaris<br />

9471001 4187 CRUP VUL Crupina vulgaris Cass.<br />

98 CUCURBIX CUCURBITACEAE<br />

Cumino tedesco Carum carvi<br />

24 CUPRESSX CUPRESSACEAE<br />

41 CUPRESUZ Cupressus<br />

0043001 123 CUPR SEM Cupressus sempervirens L.<br />

593 CUSCUTAZ Cuscuta<br />

6968012 2949 CUSC ETY Cuscuta epithymum (L.) L.<br />

Cuscuta eppitimo Cuscuta epithymum<br />

6968006 2946 CUSC EUR Cuscuta europaea L.<br />

Cuscuta europaea Cuscuta europaea<br />

Cuscuta major L. Cuscuta europaea<br />

Cuscuta vulgaris Pers. Cuscuta europaea<br />

545 CYCLAMEZ Cyclamen<br />

6340001 2700 CYCL HED Cyclamen hederifolium Aiton<br />

Cyclamen neapolitanum Ten. Cyclamen hederifolium<br />

6340004 2702 CYCL REP Cyclamen repandum S. et S.<br />

Cyclamen vernale O. Schwarz non Miller Cyclamen repandum<br />

Cyclamen vernum Rchb. Cyclamen repandum<br />

687 CYMBALAZ Cymbalaria<br />

7478001 3384 CYMB MUR Cymbalaria muralis Gaertn., Mey. et Sch.<br />

Cynanchum vincetoxicum Pers. Vincetoxicum hirundinaria<br />

1044 CYNODONZ Cynodon<br />

282001 5245 CYNO DAC Cynodon dactylon (L.) Pers.<br />

619 CYNOGLSZ Cynoglossum<br />

Cynoglossum apenninum L. Solenanthus apenninus<br />

7064010 3070 CYNO MAG Cynoglossum magellense Ten.<br />

7064012 3066 CYNO MON Cynoglossum montanum L.<br />

Cynoglossum nebrodense Auct. non Guss. Cynoglossum montanum<br />

7064001 3061 CYNO OFF Cynoglossum officinale L.<br />

611 CYNOGLTZ Cynoglottis<br />

7093019 3031 CYNO BAR Cynoglottis barrelieri (All.) Vural et Kit Tan<br />

954 CYNOSURZ Cynosurus<br />

373001 4853 CYNO CRI Cynosurus cristatus L.<br />

373002 4855 CYNO ECH Cynosurus echinatus L.<br />

Cynosurus giganteus Ten. Cynosurus echinatus<br />

167 CYPERACX CYPERACEAE<br />

24 CYSTOPTZ Cystopteris<br />

Cystopteris alpina (Roth) Desv. Cystopteris fragilis


160<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

9929001 75 CYST FRA Cystopteris fragilis (L.) Bernh.<br />

Cystopteris regia (L.) Desv. Cystopteris fragilis<br />

311 CYTISOPZ Cytisophyllum<br />

3682101 1582 CYTI SES Cytisophyllum sessilifolium (L.) O.F. Lang (*)<br />

Cytisus hirsutus L. Chamaecytisus triflorus<br />

Cytisus laburnum L. Laburnum anagyroides<br />

3682120 1588 CYTI SCO Cytisus scoparius (L.) Link<br />

Cytisus sessilifolius L. Cytisophyllum sessilifolium<br />

Cytisus spinescens Presl Chamaecytisus spinescens<br />

Cytisus subspinescens Briq. Chamaecytisus spinescens<br />

957 DACTYLIZ Dactylis<br />

372001 4863 DACT GLO Dactylis glomerata L.<br />

1111 DACTYLOZ Dactylorhiza<br />

1396811 5566 DACT FUC Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soò<br />

1396804 5564 DACT INC Dactylorhiza incarnata (L.) Soò<br />

Dactylorhiza latifolia (L.) Baumann et Kuenkele Dactylorhiza sambucina<br />

Dactylorhiza maculata (L.) Soò subsp. fuchsii (Druce) Hylander Dactylorhiza fuchsii<br />

Dactylorhiza maculata (L.) Soò subsp. meyeri (Rchb. fil.) Tournay Dactylorhiza fuchsii<br />

1396802 5561 DACT SAM Dactylorhiza sambucina (L.) Soò<br />

Dafne laurella Daphne laureola<br />

Dafne mezereo Daphne mezereum<br />

Dafne spatolata Daphne oleoides<br />

994 DANTHONZ Danthonia<br />

280001 5087 DANT DEC Danthonia decumbens (L.) DC.<br />

Danthonia minore Danthonia decumbens<br />

406 DAPHNE Z Daphne<br />

Daphne glandulosa Bertol. Daphne oleoides<br />

Daphne jasminea S. et S. Daphne oleoides<br />

5455004 2228 DAPH LAU Daphne laureola L.<br />

5455001 2226 DAPH MEZ Daphne mezereum L.<br />

5455007 2230 DAPH OLE Daphne oleoides Schreber<br />

985 DASYPYRZ Dasypyrum<br />

406001 5057 DASY VIL Dasypyrum villosum (L.) Borbás<br />

523 DAUCUS Z Daucus<br />

6142008 2620 DAUC CAR Daucus carota L.<br />

162 DELPHINZ Delphinium<br />

Delphinium consolida L. Consolida regalis<br />

2539012 698 DELP FIS Delphinium fissum W. et K.<br />

Delphinium velutinum Bertol. Delphinium fissum<br />

Dentaria a 9 foglie Cardamine enneaphyllos<br />

Dentaria bulbifera L. Cardamine bulbifera<br />

Dentaria enneaphyllos L. Cardamine enneaphyllos<br />

Dentaria minore Cardamine bulbifera<br />

Dente di Leone comune Leontodon hispidus<br />

Dente di Leone crespo Leontodon crispus<br />

Dente di Leone meridionale Leontodon cichoraceus<br />

Dente di Leone ramoso Leontodon autumnalis<br />

Dente di Leone Taraxacum officinale<br />

Dente di cane Cynodon dactylon<br />

1015 DESCHAMZ Deschampsia<br />

270001 5156 DESC CAE Deschampsia caespitosa (L.) Beauv.<br />

Deschampsia flexuosa Trin. Avenella flexuosa<br />

148 DIANTHUZ Dianthus<br />

2502089 653 DIAN ARM Dianthus armeria L.<br />

2502108 651 DIAN CAR Dianthus carthusianorum L.<br />

2502063 654 DIAN DEL Dianthus deltoides L.<br />

Dianthus hyssopifolius Auct. Fl. Ital. Dianthus monspessulanus<br />

Dianthus inodorus Kerner Dianthus sylvestris


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

161<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Dianthus marsicus Ten. Dianthus stenbergii<br />

2502018 663 DIAN MON Dianthus monspessulanus L.<br />

Dianthus prolifera L. Petrorhagia prolifera<br />

Dianthus saxifraga L. Petrorhagia saxifraga<br />

2502122 664 DIAN STE Dianthus stenbergii Sieber<br />

2502030 656 DIAN SYL Dianthus sylvestris Wulfen<br />

Dianthus virgineus G. et G. Dianthus sylvestris<br />

Digitale appenninica Digitalis micrantha<br />

Digitale bruna Digitalis ferruginea<br />

689 DIGITALZ Digitalis<br />

Digitalis australis Ten. Digitalis micrantha<br />

7593010 3400 DIGI FER Digitalis ferruginea L.<br />

7593013 3398 DIGI MIC Digitalis micrantha Roth.<br />

155 DIOSCORX DIOSCOREACEAE<br />

244 DIPLOTAZ Diplotaxis<br />

2946004 1158 DIPL TEN Diplotaxis tenuifolia (L.) DC.<br />

141 DIPSACAX DIPSACACEAE<br />

727 DIPSACUZ Dipsacus<br />

8540003 3668 DIPS FUL Dipsacus fullonum L.<br />

Dipsacus sylvester Hudson Dipsacus fullonum<br />

Dondolino Coronilla emerus<br />

Doronico di Colonna Doronicum columnae<br />

804 DORONICZ Doronicum<br />

Doronicum bellidiastrum L. Aster bellidiastrum<br />

9400003 4049 DORO COL Doronicum columnae Ten.<br />

Doronicum cordatum (Wulf.) C.H. Schultz Doronicum columnae<br />

344 DORYCNIZ Dorycnium<br />

3697004 1905 DORY HER Dorycnium herbaceum Vill. (*)<br />

Dorycnium pentaphyllum Scop. subsp. herbaceum (Vill.) Rouy Dorycnium herbaceum<br />

220 DRABA Z Draba<br />

Draba affinis Host Draba aizoides<br />

Draba aizoide Draba aizoides<br />

2989001 1070 DRAB AIZ Draba aizoides L.<br />

Draba alpina Vitm. Draba aizoides<br />

Draba murale Draba muralis<br />

2989039 1080 DRAB MUR Draba muralis L.<br />

Draba primaverile Erophyla praecox<br />

Draba verna L. Erophyla praecox<br />

287 DRYAS Z Dryas<br />

3368001 1418 DRYA OCT Dryas octopetala L.<br />

28 DRYOPTEZ Dryopteris<br />

Dryopteris aculeata O.Kuntze subsp. angularis S. & Th. Polystichum setiferum<br />

Dryopteris aculeatum O. Kuntze Polystichum aculeatum<br />

9934001 86 DRYO FIL Dryopteris filix-mas (L.) Schott<br />

Dryopteris lonchitis O. Kuntze Polystichum lonchitis<br />

Dryopteris setifera Woynar Polystichum setiferum<br />

Dulcamara Solanum dulcamara<br />

Ebbio Sambucus ebulus<br />

607 ECHIUM Z Echium<br />

7118010 3004 ECHI VUL Echium vulgare L.<br />

Edera Hedera helix<br />

741 EDRAIANZ Edraianthus<br />

8672002 3793 EDRA GRA Edraianthus graminifolius (L.) DC.<br />

Elabro Veratrum album<br />

1093 ELEOCHAZ Eleocharis<br />

469008 5464 ELEO PAL Eleocharis palustris (L.) Roemer et Schultes<br />

Eleocharis pauci<strong>flora</strong> Link Eleocharis quinque<strong>flora</strong><br />

469001 5476 ELEO QUI Eleocharis quinque<strong>flora</strong> (Hartman) Schwartz


162<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Eliantemo annuale Helianthemum salicifolium<br />

Eliantemo candido Helianthemum oelandicum<br />

Eliantemo degli Appennini Helianthemum apenninum<br />

Eliantemo maggiore Helianthemum nummularium<br />

Eliantemo rupino Helianthemum oelandicum<br />

Elina Elyna myosuroides<br />

Elleborine comune Epipactis helleborine<br />

Elleborine palustre Epipactis palustris<br />

Elleborine violacea Epipactis atrorubens<br />

Elleboro bianco Veratrum album<br />

Elleboro puzzolente Helleborus foetidus<br />

Ellera terrestre pelosa Glechoma hirsuta<br />

Elymus caninus (L.) L. Agropyron caninum<br />

1085 ELYNA Z Elyna<br />

Elyna bellardi (All.) Koch Elyna myosuroides<br />

520001 5444 ELYN MYO Elyna myosuroides (Vill.) Fritsch<br />

Elyna spicata Schrader Elyna myosuroides<br />

Enula montana Inula montana<br />

436 EPILOBIZ Epilobium<br />

5795023 2391 EPIL ALS Epilobium alsinifolium Vill.<br />

5795001 2376 EPIL ANG Epilobium angustifolium L.<br />

Epilobium angustissimum Weber Epilobium dodonaei<br />

5795003 2377 EPIL DOD Epilobium dodonaei Vill.<br />

5795005 2379 EPIL HIR Epilobium hirsutum L.<br />

5795008 2381 EPIL MON Epilobium montanum L.<br />

Epilobium origanifolium Lam. Epilobium alsinifolium<br />

5795006 2380 EPIL PAR Epilobium parviflorum Schreber<br />

Epilobium rosmarinifolium Haenke Epilobium dodonaei<br />

5795012 2385 EPIL TET Epilobium tetragonum L.<br />

1122 EPIPACTZ Epipactis<br />

Epipactis atropurpurea Rafin. Epipactis atrorubens<br />

1482008 5586 EPIP ATR Epipactis atrorubens (Hoffman) Besser<br />

1482002 5585 EPIP HEL Epipactis helleborine (L.) Crantz<br />

Epipactis latifolia (L.) All. Epipactis helleborine<br />

1482001 5584 EPIP PAL Epipactis palustris (L.) Crantz<br />

Epipactis rubiginosa Gaudin Epipactis atrorubens<br />

4 EQUISETX EQUISETACEAE<br />

Equiseto <strong>dei</strong> campi Equisetum arvense<br />

Equiseto invernale Equisetum hyemale<br />

Equiseto massimo Equisetum telmateja<br />

Equiseto palustre Equisetum palustre<br />

Equiseto ramosissimo Equisetum ramosissimum<br />

Equiseto variegato Equisetum variegatum<br />

7 EQUISETZ Equisetum<br />

9906009 25 EQUI ARV Equisetum arvense L.<br />

9906001 18 EQUI HYE Equisetum hyemale L.<br />

Equisetum maximum Auct. Equisetum telmateja<br />

9906006 22 EQUI PAL Equisetum palustre L.<br />

9906002 19 EQUI RAM Equisetum ramosissimum Desf.<br />

9906010 26 EQUI TEL Equisetum telmateja Ehrh.<br />

9906003 20 EQUI VAR Equisetum variegatum Schleicher<br />

154 ERANTHIZ Eranthis<br />

2528001 677 ERAN HYE Eranthis hyemalis (L.) Salisb.<br />

Erba Betonica Stachys officinalis<br />

Erba Bonifica Ruscus hypoglossum<br />

Erba Morella Solanum nigrum<br />

Erba Trinità Viola tricolor<br />

Erba brusca Rumex acetosa


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

163<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Erba cipollina Allium schoenoprasum<br />

Erba cornetta Consolida regalis<br />

Erba crociola Paris quadrifolia<br />

Erba da porri Chelidonium majus<br />

Erba <strong>della</strong> Madonna Sedum dasyphyllum<br />

Erba di S. Giovanni comune Hypericum perforatum<br />

Erba di S. Giovanni di Belleval Hypericum richeri<br />

Erba di S. Giovanni montana Hypericum montanum<br />

Erba di S. Lorenzo Ajuga reptans<br />

Erba di S.Antonio Epilobium angustifolium<br />

Erba di S.Barbara bratteata Barbarea bracteosa<br />

Erba di S.Barbara comune Barbarea vulgaris<br />

Erba di S.Giovanni comune Hypericum perforatum<br />

Erba d‘Adamo Dactylorhiza fuchsii<br />

Erba d‘argento Lunaria annua<br />

Erba fragolina Sanicula europaea<br />

Erba galletta Lathyrus pratensis<br />

Erba gatta Valeriana officinalis<br />

Erba grassa Veronica beccabunga<br />

Erba limona comune Melittis melissophyllum<br />

Erba lucciola a foglie larghe Luzula sylvatica<br />

Erba lucciola comune Luzula campestris<br />

Erba lucciola di Sieber Luzula sieberi<br />

Erba lucciola d‘Italia Luzula italica<br />

Erba lucciola mediterranea Luzula forsteri<br />

Erba lucciola multi<strong>flora</strong> Luzula multi<strong>flora</strong><br />

Erba mazzolina comune Dactylis glomerata<br />

Erba medica lupulina Medicago lupulina<br />

Erba medica minima Medicago minima<br />

Erba medica Medicago sativa<br />

Erba pecorina Potentilla reptans<br />

Erba pignola Sedum sexangulare<br />

Erba spagna Medicago sativa<br />

Erba stella Saxifraga rotundifolia<br />

Erba storna appenninica Thlaspi stylosum<br />

Erba storna comune Thlaspi arvense<br />

Erba storna montanina Thlaspi praecox<br />

Erba storna perfogliata Thlaspi perfoliatum<br />

Erba ton<strong>della</strong> Cymbalaria muralis<br />

Erba trinità Hepatica nobilis<br />

Erba zolfina Galium verum<br />

Erba-amara <strong>dei</strong> boschi Tanacetum corymbosum<br />

Erba-amara vera Tanacetum parthenium<br />

Erba-maga comune Circaea lutetiana<br />

Erba-milza comune Chrysosplenium alternifolium<br />

Erba-perla azzurra Lithospermum purpurocaeruleum<br />

Erba-perla minore Lithospermum arvense<br />

Erba-storna Lepidium campestre<br />

Erba-unta comune Pinguicula vulgaris<br />

529 ERICA Z Erica<br />

6237009 2634 ERIC ARB Erica arborea L.<br />

Erica arborea Erica arborea<br />

112 ERICACEX ERICACEAE<br />

756 ERIGEROZ Erigeron<br />

8901003 3827 ERIG ACE Erigeron acer L.<br />

Erigeron alpinus L. var. uniflorus (L.) Fiori Erigeron uniflorus<br />

Erigeron canadensis L. Conyza canadensis


164<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Erigeron corymbosus Wallr. Erigeron acer<br />

8901008 3829 ERIG EPI Erigeron epiroticus (Vierh.) Halacsy<br />

8901014 3834 ERIG UNI Erigeron uniflorus L.<br />

1095 ERIOPHOZ Eriophorum<br />

466002 5483 ERIO LAT Eriophorum latifolium Hoppe<br />

Eriophorum polystachyum L. p.p. Eriophorum latifolium<br />

Erniaria glabra Herniaria glabra<br />

358 ERODIUMZ Erodium<br />

3927016 2011 EROD CIM Erodium ciconium (L.) L‘Hér.<br />

3927025 2013 EROD CIC Erodium cicutarium (L.) L‘Hér.<br />

3927006 2006 EROD MAL Erodium malacoides (L.) L‘Hér.<br />

221 EROPHYLZ Erophyla<br />

2989943 1082 EROP PRA Erophyla praecox (Steven) DC. (*)<br />

Erophyla verna (L.) Chevall. subsp. praecox (Steven) Walters Erophyla praecox<br />

Ervum hirsutum L. Vicia hirsuta<br />

Ervum terronii Ten. Vicia hirsuta<br />

447 ERYNGIUZ Eryngium<br />

5923023 2420 ERYN AME Eryngium amethystinum L.<br />

5923024 2421 ERYN CAM Eryngium campestre L.<br />

Eryngium dilatatum Auct. Ital. non Lam. Eryngium amethystinum<br />

Eryngium multifidum Guss. et Ten. non Lam. Eryngium amethystinum<br />

198 ERYSIMUZ Erysimum<br />

Erysimum alliaria L. Alliaria petiolata<br />

3004042 952 ERYS PSE Erysimum pseudorhaeticum Polatschek<br />

Erysimum sylvestre Auct. Fl. Ital. Erysimum pseudorhaeticum<br />

Erythraea centaurium Auct. non Pers. Centaurium erythraea<br />

Euforbia bitorzoluta Euphorbia dulcis<br />

Euforbia cipressina Euphorbia cyparissias<br />

Euforbia delle faggete Euphorbia amygdaloides<br />

Eufrasia di Salisburgo Euphrasia salisburgensis<br />

Eufrasia minima Euphrasia minima<br />

Eufrasia stretta Euphrasia stricta<br />

387 EUONYMUZ Euonymus<br />

4618001 2170 EUON EUR Euonymus europaeus L.<br />

4618002 2171 EUON LAT Euonymus latifolius (L.) Miller<br />

Eupatoria Agrimonia eupatoria<br />

750 EUPATORZ Eupatorium<br />

8816001 3800 EUPA CAN Eupatorium cannabinum L.<br />

370 EUPHORBZ Euphorbia<br />

367 EUPHORBZ Euphorbia<br />

4498103 2109 EUPH AMY Euphorbia amygdaloides L.<br />

Euphorbia bitorzoluta Euphorbia dulcis<br />

73 EUPHORBX EUPHORBIACEAE<br />

4498101 2107 EUPH CYP Euphorbia cyparissias L.<br />

4498034 2070 EUPH DUL Euphorbia dulcis L.<br />

Euphragia latifolia Griseb. Parentucellia latifolia<br />

697 EUPHRASZ Euphrasia<br />

Euphrasia ericetorum Jordan Euphrasia stricta<br />

Euphrasia latifolia L. Parentucellia latifolia<br />

7638024 3468 EUPH MIN Euphrasia minima Jacq. ex DC.<br />

Euphrasia odontites L. Odontites rubra<br />

Euphrasia pectinata Ten. Euphrasia stricta<br />

7638041 3469 EUPH SAL Euphrasia salisburgensis Funk<br />

7638017 3464 EUPH STR Euphrasia stricta D. Wolff.<br />

Euphrasia stricta Host Euphrasia stricta<br />

Euphrasia tatarica Fischer Euphrasia stricta<br />

31 FAGACEAX FAGACEAE<br />

Faggio comune Fagus sylvatica


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

165<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

56 FAGUS Z Fagus<br />

1890001 191 FAGU SYL Fagus sylvatica L.<br />

Falsa-ortica macchiata Lamium maculatum<br />

Falsa-ortica meridionale Lamium garganicum<br />

Falsa-ortica purpurea Lamium purpureum<br />

Falsa-ortica reniforme Lamium amplexicaule<br />

Farfaraccio maggiore Petasites hybridus<br />

Farfugio Tussilago farfara<br />

Farinaccio Sorbus aria<br />

Farinello buon-enrico Chenopodium bonus-henricus<br />

Farinello comune Chenopodium album<br />

Farinello tutta-buona Chenopodium bonus-henricus<br />

Feccia Fumaria officinalis<br />

Felce aculeata Polystichum aculeatum<br />

Felce aquilina Pteridium aquilinum<br />

Felce dolce Polypodium vulgare<br />

Felce lonchite Polystichum lonchitis<br />

Felce maschio Dryopteris filix-mas<br />

Felce setifera Polystichum setiferum<br />

Felcetta fragile Cystopteris fragilis<br />

961 FESTUCAZ Festuca<br />

Festuca a resta lunga Festuca macrathera<br />

Festuca appenninica Festuca dimorpha<br />

385010 4905 FEST ARU Festuca arundinacea Schreber<br />

Festuca aurea Lam. Festuca paniculata<br />

385175 4936 FEST CEN Festuca centro-appenninica (Mgf.-Dbg.) Mgf.-Dbg.<br />

385096 4943 FEST CIR Festuca circummediterranea Patzke<br />

Festuca <strong>dei</strong> Sibillini Festuca centro-appenninica<br />

Festuca <strong>dei</strong> boschi Festuca heterophylla<br />

Festuca di Vizzavona Festuca vizzavonae<br />

4910 FEST DIM Festuca dimorpha Guss.<br />

Festuca falascona Festuca arundinacea<br />

385056 4921 FEST HET Festuca heterophylla Lam.<br />

Festuca laevis (Hackel) Richter Festuca circummediterranea<br />

385173 4923 FEST MAC Festuca macrathera (Hackel) Mgf.-Dbg.<br />

Festuca mediterranea Festuca circummediterranea<br />

Festuca myuros L. Vulpia myuros<br />

Festuca ovina L. subsp. laevis Hackel Festuca circummediterranea<br />

Festuca ovina L. var. briquetii St.Yves Festuca vizzavonae<br />

Festuca ovina L. var. centro-appenninica Mgf.-Dbg. Festuca centro-appenninica<br />

385003 4899 FEST PAN Festuca paniculata (L.) Sch. et Th.<br />

Festuca pannocchiuta Festuca paniculata<br />

Festuca poaeformis Host Poa violacea<br />

Festuca rossa Festuca rubra<br />

385066 4918 FEST RUB Festuca rubra L.<br />

Festuca setacea Parl. Vulpia cfr. sicula<br />

Festuca spadicea L. Festuca paniculata<br />

Festuca violacea Gaudin var. macrathera Hackel Festuca macrathera<br />

385091 4940 FEST VIZ Festuca vizzavonae Ronn.<br />

Fienarola annuale Poa annua<br />

Fienarola bulbosa Poa bulbosa<br />

Fienarola comune Poa trivialis<br />

Fienarola <strong>dei</strong> boschi Poa nemoralis<br />

Fienarola <strong>dei</strong> prati Poa pratensis<br />

Fienarola delle Alpi Poa alpina<br />

Fienarola violacea Poa violacea<br />

Fieno-santo Onobrychis viciifolia


166<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Finocchiello Meum athamanticum<br />

Fiordaliso cirroso Centaurea stenolepis<br />

Fiordaliso di Trionfetti Centaurea triumfetti<br />

Fiordaliso d‘Abruzzo Centaurea ambigua<br />

Fiordaliso ibrido Centaurea pratensis<br />

Fiordaliso nerastro Centaurea nigrescens<br />

Fiordaliso vedovino Centaurea scabiosa<br />

Fiordaliso vero Centaurea cyanus<br />

Fior di Legna Limodorum abortivum<br />

Fiore di S.Chiara Ornithogalum excapum<br />

Fiorrancio selvatico Calendula arvensis<br />

Forasacco <strong>dei</strong> muri Bromus madritensis<br />

Forasacco maggiore Bromus ramosus<br />

Forasacco peloso Bromus hordaceus<br />

Forasacco purpureo Bromus rubens<br />

Forasacco rosso Bromus sterilis<br />

Forasacco Bromus erectus<br />

291 FRAGARIZ Fragaria<br />

3354001 1470 FRAG VES Fragaria vesca L.<br />

Fragola comune Fragaria vesca<br />

Frambos Rubus idaeus<br />

Frangola comune Frangula alnus<br />

393 FRANGULZ Frangula<br />

4875901 2187 FRAN ALN Frangula alnus Miller<br />

Frassino da manna Fraxinus ornus<br />

559 FRAXINUZ Fraxinus<br />

Fraxinus argentea Loisel. Fraxinus ornus<br />

Fraxinus garganica Ten. Fraxinus ornus<br />

6420001 2775 FRAX ORN Fraxinus ornus L.<br />

Fraxinus rotundifolia Willd. Fraxinus ornus<br />

414 FUMANA Z Fumana<br />

Fumana comune Fumana procumbens<br />

5246002 2315 FUMA PRO Fumana procumbens (Dunal) G. et G.<br />

Fumana vulgaris Spach Fumana procumbens<br />

185 FUMARIAZ Fumaria<br />

Fumaria bianca Fumaria capreolata<br />

2861009 905 FUMA CAP Fumaria capreolata L.<br />

Fumaria comune Fumaria officinalis<br />

2861025 912 FUMA OFF Fumaria officinalis L.<br />

Fumosterno Fumaria officinalis<br />

Fusajola Festuca rubra<br />

Fusaria comune Euonymus europaeus<br />

Fusaria maggiore Euonymus latifolius<br />

908 GAGEA Z Gagea<br />

Gagea arvensis (Pers.) Dum. Gagea villosa<br />

Gagea fistulosa sensu Ker-Gawler Gagea fragifera<br />

1048012 4582 GAGE FRA Gagea fragifera (Vill.) E.Bayer et G.Lopez<br />

Gagea liotardi (Sternb.) Schultes et Schultes fil. Gagea fragifera<br />

1048003 4584 GAGE LUT Gagea lutea (L.) Ker-Gawl.<br />

Gagea sylvatica Loud. Gagea lutea<br />

1048013 4570 GAGE VIL Gagea villosa (Bieb.) Duby<br />

Gaggia Robinia pseudoacacia<br />

936 GALANTHZ Galanthus<br />

Galanthus imperati Bertol. Galanthus nivalis<br />

1172001 4727 GALA NIV Galanthus nivalis L.<br />

Galanthus nivalis L. var. major Ten. Galanthus nivalis<br />

Galanthus nivalis L. var. reginae-olgae Orphanides Galanthus nivalis


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

167<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Galeobdolon luteum Hudson Lamiastrum galeobdolon<br />

633 GALEOPSZ Galeopsis<br />

7270004 3130 GALE ANG Galeopsis angustifolia Ehrh.<br />

Galeopsis calcarea Schönheit Galeopsis angustifolia<br />

Galeopsis canescens Schultes Galeopsis angustifolia<br />

Galeopsis ladanum L. subsp. angustifolia Gaudin Galeopsis angustifolia<br />

Galeopsis orophila Timb.-Lagr. Galeopsis angustifolia<br />

587 GALIUM Z Galium<br />

8486039 2890 GALI ALB Galium album Miller<br />

Galium alpestre Gaudin Galium anisophyllum<br />

Galium anglicum Hudson Galium parisiense<br />

8486112 2912 GALI ANI Galium anisophyllum Vill.<br />

8486132 2922 GALI APA Galium aparine L.<br />

Galium austriacum Auct. Fl.Ital. pro max parte non Jacq. Galium anisophyllum<br />

Galium cruciata (L.) Scop. Cruciata laevipes<br />

8486028 2883 GALI DEB Galium debile Des.<br />

Galium erectum Syme Galium album<br />

8486046 2893 GALI LUC Galium lucidum All.<br />

8486120 2916 GALI MAG Galium magellense Ten.<br />

8486010 2881 GALI ODO Galium odoratum (L.) Scop.<br />

8486016 2884 GALI PAL Galium palustre L.<br />

8486139 2925 GALI PAR Galium parisiense L.<br />

Galium purpureum L. Asperula purpurea<br />

Galium rigidum Vill. Galium lucidum<br />

8486002 2879 GALI ROT Galium rotundifolium L.<br />

Galium scabrum Auct. non L. Galium rotundifolium<br />

Galium tenue Vill. Galium anisophyllum<br />

Galium vernum Scop. Cruciata glabra<br />

8486026 2887 GALI VER Galium verum L.<br />

Gallinella a frutto piccolo Valerianella microcarpa<br />

Gallinella carenata Valerianella carinata<br />

Garofanina annuale Petrorhagia prolifera<br />

Garofanina spaccasassi Petrorhagia saxifraga<br />

Garofanino basilichino Epilobium alsinifolium<br />

Garofanino di Dodonaeus Epilobium dodonaei<br />

Garofanino di montagna Epilobium montanum<br />

Garofanino d‘acqua Epilobium hirsutum<br />

Garofanino maggiore Epilobium angustifolium<br />

Garofanino minore Epilobium parviflorum<br />

Garofanino quadrelletto Epilobium tetragonum<br />

Garofano a mazzetti Dianthus armeria<br />

Garofano abruzzese Dianthus stenbergii<br />

Garofano <strong>dei</strong> certosini Dianthus carthusianorum<br />

Garofano di bosco Dianthus monspessulanus<br />

Garofano minore Dianthus deltoides<br />

Garofano selvatico Dianthus sylvestris<br />

Gattice Populus alba<br />

314 GENISTAZ Genista<br />

315 GENISTAZ Genista<br />

Genista anxantica Ten. Genista tinctoria<br />

Genista elata Wenderoth Genista tinctoria<br />

3675901 1612 GENI SAG Genista sagittalis L.<br />

3675001 1594 GENI TIN Genista tinctoria L.<br />

Genista vergata Willd. Genista tinctoria<br />

Genistella sagittale Gams Genista sagittalis<br />

568 GENTIAAZ Gentiana<br />

6509018 2807 GENT ACA Gentiana acaulis L. (*)<br />

Gentiana acaulis L. var. latifolia G. et G. Gentiana acaulis


168<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Gentiana campestris L. var. neapolitana Froelich Gentianella columnae<br />

Gentiana campestris L. Gentianella campestris<br />

118 GENTIANX GENTIANACEAE<br />

6509036 2822 GENT CIL Gentiana ciliata L.<br />

Gentiana columnae Ten. Gentianella columnae<br />

6509010 2803 GENT CRU Gentiana cruciata L.<br />

Gentiana kochiana Perr. et Song. Gentiana acaulis<br />

6509001 2794 GENT LUT Gentiana lutea L.<br />

6509030 2815 GENT MAG Gentiana magellensis (Vaccari) Tammaro<br />

6509028 2820 GENT NIV Gentiana nivalis L.<br />

6509029 2821 GENT UTR Gentiana utriculosa L.<br />

6509022 2811 GENT VER Gentiana verna L.<br />

569 GENTIELZ Gentianella<br />

6509908 2827 GENT CAM Gentianella campestris (L.) Börner<br />

6509907 2826 GENT COL Gentianella columnae (Ten.) Holub<br />

Genziana alata Gentiana utriculosa<br />

Genziana <strong>della</strong> Maiella Gentiana magellensis<br />

Genziana di Koch Gentiana acaulis<br />

Genziana maggiore Gentiana lutea<br />

Genziana minore Gentiana cruciata<br />

Genziana nivale Gentiana nivalis<br />

Genziana primaticcia Gentiana verna<br />

Genziana sfrangiata Gentiana ciliata<br />

Genzianella campestre Gentianella campestris<br />

Genzianella napoletana Gentianella columnae<br />

70 GERANIAX GERANIACEAE<br />

Geranio a petali riflessi Geranium reflexum<br />

Geranio colombino Geranium columbinum<br />

Geranio <strong>dei</strong> Pirenei Geranium pyrenaicum<br />

Geranio di S. Roberto Geranium robertianum<br />

Geranio lucido Geranium lucidum<br />

Geranio malvaccino Geranium rotundifolium<br />

Geranio nodoso Geranium nodosum<br />

Geranio sbran<strong>della</strong>to Geranium dissectum<br />

Geranio silvano Geranium sylvaticum<br />

Geranio tuberoso Geranium tuberosum<br />

Geranio volgare Geranium molle<br />

357 GERANIUZ Geranium<br />

Geranium cicutarium L. Erodium cicutarium<br />

3924034 1995 GERA COL Geranium columbinum L.<br />

3924035 1996 GERA DIS Geranium dissectum L.<br />

3924036 1997 GERA LUC Geranium lucidum L.<br />

3924031 1992 GERA MOL Geranium molle L.<br />

3924011 1980 GERA NOD Geranium nodosum L.<br />

3924029 1990 GERA PYR Geranium pyrenaicum Burm. fil.<br />

3924016 1982 GERA REF Geranium reflexum L.<br />

3924037 1998 GERA ROB Geranium robertianum L.<br />

3924030 1991 GERA ROT Geranium rotundifolium L.<br />

3924008 1977 GERA SYL Geranium sylvaticum L.<br />

3924018 1983 GERA TUB Geranium tuberosum L.<br />

288 GEUM Z Geum<br />

3365005 1422 GEUM RIV Geum rivale L.<br />

3365009 1424 GEUM URB Geum urbanum L.<br />

Giacinto dal pennacchio Leopoldia comosa<br />

Gigaro scuro Arum maculatum<br />

Giglio caprino Orchis morio<br />

Giglio di S.Giovanni Lilium bulbiferum<br />

Giglio martagone Lilium martagon


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

169<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Giglio rosso Lilium bulbiferum<br />

Ginepro comune Juniperus communis<br />

Ginepro nano Juniperus nana<br />

Ginepro ossicedro Juniperus oxycedrus<br />

Ginestra alata Genista sagittalis<br />

Ginestra comune Spartium junceum<br />

Ginestra <strong>dei</strong> carbonai Cytisus scoparius<br />

Ginestra minore Genista tinctoria<br />

Ginestra odorosa Spartium junceum<br />

Ginestrino alpino Lotus alpinus<br />

Ginestrino comune Lotus corniculatus<br />

Ginocchietto Polygonatum odoratum<br />

Gipsofila strisciante Gypsophila repens<br />

Girardina silvestre Aegopodium podagraria<br />

Githago segetum Desf. Agrostemma githago<br />

Gittaione comune Agrostemma githago<br />

Giunchetto meridionale Holoschoenus australis<br />

Giunchina a cinque fiori Eleocharis quinque<strong>flora</strong><br />

Giunchina comune Eleocharis palustris<br />

Giunco alpino Juncus alpino-articulatus<br />

Giunco annuale Juncus bufonius<br />

Giunco artico Juncus arcticus<br />

Giunco comune Juncus effusus<br />

Giunco nodoso Juncus articulatus<br />

Giunco tenace Juncus inflexus<br />

Giunco-nero comune Schoenus nigricans<br />

641 GLECHOMZ Glechoma<br />

7249002 3183 GLEC HIR Glechoma hirsuta W. et K.<br />

711 GLOBULAZ Globularia<br />

Globularia aphyllanthes O.Schwarz Globularia punctata<br />

135 GLOBULAX GLOBULARIACEAE<br />

Globularia elongata Hegetsch. Globularia punctata<br />

7903003 3566 GLOB PUN Globularia punctata Lapeyr.<br />

Globularia vulgaris Auct Fl. Ital. non L. Globularia punctata<br />

Globularia willkommii Nyman Globularia punctata<br />

765 GNAPHALZ Gnaphalium<br />

8992907 3864 GNAP DIM Gnaphalium diminutum Br.-Bl.<br />

Gnaphalium hoppeanum Koch var. magellense (Fiori et Paoletti) Briq. et Cavill. <br />

Gnaphalium dimi<br />

Gnaphalium pusillum Huet non Haenke Gnaphalium diminutum<br />

8992906 3864 GNAP SUP Gnaphalium supinum L.<br />

8992901 3861 GNAP SYL Gnaphalium sylvaticum L.<br />

Gramagna Cynodon dactylon<br />

Gramigna <strong>dei</strong> boschi Agropyron caninum<br />

Gramigna rampicante Cynodon dactylon<br />

Gramigna stellata Aegilops geniculata<br />

161 GRAMINAX GRAMINACEAE<br />

Grano delle formiche Aegilops geniculata<br />

Grano villoso Dasypyrum villosum<br />

Grattalingua comune Reichardia picroides<br />

Grespino comune Sonchus oleraceus<br />

Grespino <strong>dei</strong> campi Sonchus arvensis<br />

Grespino spinoso Sonchus asper<br />

56 GUTTIFEX GUTTIFERAE<br />

1114 GYMNADEZ Gymnadenia<br />

Gymnadenia albida (L.) L.C. Rich. Pseudorchis albida<br />

Gymnadenia conopea Auct. Gymnadenia conopsea


170<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1405001 5573 GYMN CON Gymnadenia conopsea (L.) R. Br.<br />

144 GYPSOPHZ Gypsophila<br />

Gypsophila gasparrinii Guss. Petrorhagia saxifraga<br />

Gypsophila permixta Guss. Petrorhagia saxifraga<br />

2497004 630 GYPS REP Gypsophila repens L.<br />

104 HALORAGX HALORAGACEAE<br />

Haynaldia villosa Schur Dasypyrum villosum<br />

442 HEDERA Z Hedera<br />

5855001 2400 HEDE HEL Hedera helix L.<br />

413 HELIANTZ Helianthemum<br />

5245011 2303 HELI APE Helianthemum apenninum (L.) Miller<br />

Helianthemum canum (L.) Baumg. subsp. canum Helianthemum oelandicum<br />

Helianthemum chamaecistus Miller Helianthemum nummularium<br />

Helianthemum fumana Miller Fumana procumbens<br />

Helianthemum intermedium (Pers.) Thib. Helianthemum salicifolium<br />

Helianthemum marifolium Auct. Fl. Ital. non Miller Helianthemum oelandicum<br />

5245009 2301 HELI NUM Helianthemum nummularium (L.) Miller<br />

Helianthemum nummularium subsp. ovatum Sch. et Th. Helianthemum nummularium<br />

5245022 2310 HELI OEL Helianthemum oelandicum (L.) DC.<br />

Helianthemum polifolium Miller Helianthemum apenninum<br />

Helianthemum pulverulentum Auct. Fl. Ital. Helianthemum apenninum<br />

5245019 2307 HELI SAL Helianthemum salicifolium (L.) Miller<br />

Helianthemum vineale Sprengel Helianthemum oelandicum<br />

Helianthemum vulgare Gaertner var. genuinum Willk. p.p. Helianthemum<br />

nummularium<br />

767 HELICHRZ Helichrysum<br />

9006010 3872 HELI ITA Helichrysum italicum (Roth.) Don<br />

Helictotrichon pubescens Pilger Avenula pubescens<br />

Helictotrichon versicolor (Vill.) Pilger subsp. praetutianum (Parl.) Cela-Renz. Avenula<br />

praetutiana<br />

153 HELLEBOZ Helleborus<br />

2527001 671 HELL FOE Helleborus foetidus L.<br />

165 HEPATICZ Hepatica<br />

2541101 719 HEPA NOB Hepatica nobilis Miller<br />

Hepatica triloba Chaix Hepatica nobilis<br />

512 HERACLEZ Heracleum<br />

Heracleum sibiricum L. Heracleum sphondylium<br />

6122005 2589 HERA SPH Heracleum sphondylium L.<br />

130 HERNIARZ Herniaria<br />

2476005 535 HERN GLA Herniaria glabra L.<br />

Herniaria microcarpa Presl Herniaria glabra<br />

870 HIERACIZ Hieracium<br />

9607178 4479 HIER AMP Hieracium amplexicaule L.<br />

Hieracium amplexicaule L. Hieracium pulmonarioides<br />

9607016 4452 HIER AUL Hieracium auricula Lam. et DC.<br />

Hieracium berardianum A.-T. Hieracium amplexicaule<br />

Hieracium barbatum Tausch Hieracium racemosum<br />

9706067 4472 HIER BIF Hieracium bifidum Kit.<br />

Hieracium columnae Ten. Crepis aurea<br />

Hieracium crinitum Sibth. et Sm. Hieracium racemosum<br />

9607030 4458 HIER CYM Hieracium cymosum L.<br />

9607174 4477 HIER HUM Hieracium humile Jacq.<br />

9607272 4487 HIER ITA Hieracium italicum Fries<br />

Hieracium lactucella Wallr. Hieracium auricula<br />

Hieracium lanatum (L.) Vill. Hieracium tomentosum<br />

Hieracium microcephalum Gremli Hieracium tenuiflorum<br />

Hieracium murorum L. p.p. Hieracium sylvaticum<br />

Hieracium petraeum Hoppe Hieracium amplexicaule


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

171<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

9607010 4447 HIER PIL Hieracium pilosella L.<br />

9607226 4481 HIER PRE Hieracium prenanthoides Vill.<br />

9607178 4480 HIER PUL Hieracium pulmonarioides (Vill.) Zahn<br />

9607246 4485 HIER RAC Hieracium racemosum W. et K.<br />

Hieracium sabinum Seb. et Mauri Hieracium cymosum<br />

9706065 4470 HIER SYL Hieracium sylvaticum (L.) L.<br />

9606065 4471 HIER TEN Hieracium tenuiflorum (A.-T.) Zahn<br />

9607135 4475 HIER TOM Hieracium tomentosum (L.) L.<br />

1106 HIMANTOZ Himantoglossum<br />

1399001 5536 HIMA ADR Himantoglossum adriaticum H. Baumann<br />

Himantoglossum hircinum Sprengel subsp. adriaticum (H. Baumann) Sundermann <br />

Himantoglossum adriat<br />

352 HIPPOCRZ Hippocrepis<br />

3775003 1948 HIPP COM Hippocrepis comosa L.<br />

Hippocrepis emerus (L.) Lassen subsp. emerus (*) Coronilla emerus<br />

997 HOLCUS Z Holcus<br />

257001 5090 HOLC LAN Holcus lanatus L.<br />

257004 5091 HOLC MOL Holcus mollis L.<br />

1089 HOLOSCHZ Holoschoenus<br />

468803 5451 HOLO AUS Holoschoenus australis (L.) Rchb.<br />

982 HORDEUMZ Hordeum<br />

410013 5043 HORD LEP Hordeum leporinum Link<br />

231 HORNUNGZ Hornungia<br />

2985801 1100 HORN PET Hornungia petraea (L.) Rchb.<br />

1 HUPERZIZ Huperzia<br />

9900001 1 HUPE SEL Huperzia selago (L.) Bernh.<br />

Hutchinsia petraea R. Br. Hornungia petraea<br />

Hyacintus comosum L. Leopoldia comosa<br />

146 HYDROCHX HYDROCHARITACEAE<br />

177 HYPERICZ Hypericum<br />

5168023 858 HYPE MON Hypericum montanum L.<br />

5168504 872 HYPE PER Hypericum perforatum L.<br />

5168038 864 HYPE RIC Hypericum richeri Vill.<br />

Hypochoeris robertia Fiori Robertia taraxacoides<br />

Hypochoeris taraxacoides Hoffm. non Ball Robertia taraxacoides<br />

12 HYPOLEPX HYPOLEPIDACEAE<br />

Iberide di Pruiti Iberis carnosa<br />

Iberi<strong>della</strong> rupina Hornungia petraea<br />

237 IBERIS Z Iberis<br />

2892005 1123 IBER CAR Iberis carnosa Willd. (*)<br />

Iberis integerrima Moris Iberis carnosa<br />

Iberis pruitii Tineo Iberis carnosa<br />

Iberis tenoreana DC. Iberis carnosa<br />

386 ILEX Z Ilex<br />

4614001 2169 ILEX AQU Ilex aquifolium L.<br />

Imbutini Campanula trachelium<br />

385 IMPATIEZ Impatiens<br />

4856001 2164 IMPA NOL Impatiens noli-tangere L.<br />

Imperatoria austriaca Peucedanum austriacum<br />

Incensaria comune Pulicaria dysenterica<br />

768 INULA Z Inula<br />

9061012 3884 INUL MON Inula montana L.<br />

Ipopitide Monotropa hypopitys<br />

157 IRIDACEX IRIDACEAE<br />

Iva artritica Ajuga chamaepitys<br />

Iva comune Ajuga reptans<br />

742 JASIONEZ Jasione<br />

8674001 3794 JASI MON Jasione montana L.


172<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

28 JUGLANDX JUGLANDACEAE<br />

50 JUGLANSZ Juglans<br />

1881001 179 JUGL REG Juglans regia L.<br />

158 JUNCACEX JUNCACEAE<br />

947 JUNCUS Z Juncus<br />

936046 4823 JUNC ALP Juncus alpino-articulatus Chaix<br />

Juncus alpinus Vill. (*) Juncus alpino-articulatus<br />

Juncus alpinus Vill. Juncus alpino-articulatus<br />

936008 4810 JUNC ARC Juncus arcticus Willd.<br />

936049 4821 JUNC ART Juncus articulatus L.<br />

936026 4796 JUNC BUF Juncus bufonius L.<br />

936012 4804 JUNC EFF Juncus effusus L.<br />

Juncus glaucus Ehrh. Juncus inflexus<br />

936011 4806 JUNC INF Juncus inflexus L.<br />

Juncus lamprocarpus Ehrh. Juncus articulatus<br />

Juncus minutulus Alb. et Jah. Juncus bufonius<br />

44 JUNIPERZ Juniperus<br />

0045002 126 JUNI COM Juniperus communis L.<br />

Juniperus communis L. subsp. alpina (Suter) Celak (*) Juniperus nana<br />

Juniperus communis L. var. montana Ait. Juniperus nana<br />

0045012 127 JUNI NAN Juniperus nana Willd.<br />

0045003 129 JUNI OXY Juniperus oxycedrus L.<br />

Juniperus rufescens Link Juniperus oxycedrus<br />

224 KERNERAZ Kernera<br />

2908001 1086 KERN SAX Kernera saxatilis (L.) Rchb.<br />

730 KNAUTIAZ Knautia<br />

8543029 3687 KNAU ARV Knautia arvensis (L.) Coulter<br />

Knautia arvensis (L.) Couter var. calabrica Fiori Knautia calycina<br />

8543028 3686 KNAU CAL Knautia calycina (Presl.) Guss.<br />

Knautia collina (Req.) Briq. Knautia purpurea<br />

8543001 3674 KNAU DRY Knautia drymeia Heuffel<br />

8543034 3688 KNAU PUR Knautia purpurea (Vill.) Borbàs<br />

Knautia purpurea (Vill.) Borbàs var. calabrica Szabò Knautia purpurea<br />

Knautia sylvatica Auct. Fl. Ital. p. max. parte Knautia drymeia<br />

Kobresia bellardi Degland Elyna myosuroides<br />

Kobresia myosuroides Fiori Elyna myosuroides<br />

998 KOELERIZ Koeleria<br />

Koeleria gracilis Pers. Koeleria macrantha<br />

346005 5100 KOEL MAC Koeleria macrantha (Ledeb.) Sprengel<br />

346008 5095 KOEL SPL Koeleria splendens Presl<br />

Kohlrauschia prolifera Kunth Petrorhagia prolifera<br />

Kümmel rupestre Carum heldreichii<br />

Kümmel Carum carvi<br />

128 LABIATAX LABIATAE<br />

308 LABURNUZ Laburnum<br />

3678001 1577 LABU ANA Laburnum anagyroides Medicus<br />

Laburnum vulgare Presl Laburnum anagyroides<br />

Lacrime d‘Italia Symphoricarpos albus<br />

864 LACTUCAZ Lactuca<br />

Lactuca muralis Fresen. Mycelis muralis<br />

9596001 4396 LACT VIM Lactuca viminea (L.) Presl.<br />

1010 LAGURUSZ Lagurus<br />

256001 5145 LAGU OVA Lagurus ovatus L.<br />

635 LAMIASTZ Lamiastrum<br />

7271901 3146 LAMI GAL Lamiastrum galeobdolon (L.) Ehrend. et Polatschek<br />

634 LAMIUM Z Lamium<br />

7271013 3145 LAMI AMP Lamium amplexicaule L.<br />

Lamium columnae Ten. Lamium maculatum


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

173<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Lamium galeobdolon Crantz Lamiastrum galeobdolon<br />

7271002 3137 LAMI GAR Lamium garganicum L.<br />

Lamium grandiflorum Pourret Lamium garganicum<br />

Lamium longiflorum Ten. Lamium garganicum<br />

7271006 3140 LAMI MAC Lamium maculatum L.<br />

Lamium pedemontanum Rchb. Lamium garganicum<br />

7271010 3143 LAMI PUR Lamium purpureum L.<br />

Lamium rugosum Ait. non S.et S. Lamium maculatum<br />

Lampagione Leopoldia comosa<br />

Lampone Rubus idaeus<br />

Lampsana communis Juss. Lapsana communis<br />

Lamyra alata Cass., incl. L. glabella Cass. Ptilostemon strictus<br />

Lappa bardana Arctium lappa<br />

Lappa major Gaertner Arctium lappa<br />

Lappa minor Hill Arctium minus<br />

Lappa officinalis All. Arctium lappa<br />

Lappola Arctium lappa<br />

841 LAPSANAZ Lapsana<br />

9555001 4296 LAPS COM Lapsana communis L.<br />

Larice comune Larix decidua<br />

39 LARIX Z Larix<br />

0024002 110 LARI DEC Larix decidua Miller<br />

Larix europaea DC. Larix decidua<br />

516 LASERPIZ Laserpitium<br />

6136010 2603 LASE GAL Laserpitium gallicum L.<br />

6136014 2597 LASE GAR Laserpitium garganicum (Ten.) Bertol.<br />

6136002 2598 LASE LAT Laserpitium latifolium L.<br />

Laserpizio del Meridione Laserpitium garganicum<br />

Laserpizio erba-nocitola Laserpitium latifolium<br />

Laserpizio odoroso Laserpitium gallicum<br />

Lassana Lapsana communis<br />

705 LATHRAEZ Lathraea<br />

7794001 3526 LATH SQU Lathraea squamaria L.<br />

337 LATHYRUZ Lathyrus<br />

3854050 1756 LATH CLY Lathyrus clymenum L.<br />

3854053 1759 LATH NIS Lathyrus nissolia L.<br />

3854020 1735 LATH PRA Lathyrus pratensis L.<br />

3854032 1740 LATH SYL Lathyrus sylvestris L.<br />

Lathyrus tenuifolius Desf. Lathyrus clymenum<br />

Lathyrus variegatus (Ten.) G.et G. Lathyrus venetus<br />

3854002 1727 LATH VEN Lathyrus venetus (Miller) Wohlf.<br />

3854001 1726 LATH VER Lathyrus vernus (L.) Bernh.<br />

Latrea comune Lathraea squamaria<br />

Lattajola Picris hieracioides<br />

Latte di gallina comune Ornithogalum umbellatum<br />

Latte di gallina minore Ornithogalum excapum<br />

Latticino Reichardia picroides<br />

Lattuga alata Lactuca viminea<br />

Lattuga <strong>dei</strong> boschi Mycelis muralis<br />

Lattuga montana Prenanthes purpurea<br />

Laureola Daphne laureola<br />

Legabosco Lonicera caprifolium<br />

734 LEGOUSIZ Legousia<br />

8649004 3716 LEGO SPE Legousia speculum-veneris (L.) Chaix<br />

68 LEGUMINX LEGUMINOSAE<br />

1079 LEMNA Z Lemna<br />

164 LEMNACEX LEMNACEAE<br />

795003 5310 LEMN MIN Lemna minor L.


174<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Lentaggine Viburnum lantana<br />

136 LENTIBUX LENTIBULARIACEAE<br />

Lenticchia d‘acqua comune Lemna minor<br />

855 LEONTODZ Leontodon<br />

9574004 4343 LEON AUT Leontodon autumnalis L.<br />

9574009 4354 LEON CIC Leontodon cichoraceus (Ten.) Sanguin.<br />

9574019 4347 LEON CRI Leontodon crispus Vill.<br />

9574015 4348 LEON HIS Leontodon hispidus L.<br />

Leontodon hispidus Scop. non L. Leontodon crispus<br />

Leontodon proteiformis Vill. Leontodon hispidus<br />

764 LEONTOPZ Leontopodium<br />

Leontopodium alpinum Cass. var. nivale DC. Leontopodium nivale<br />

8982002 3860 LEON NIV Leontopodium nivale (Ten.) Huet<br />

923 LEOPOLDZ Leopoldia<br />

1095901 4647 LEOP COM Leopoldia comosa (L.) Parl.<br />

Lepidio campestre Lepidium campestre<br />

239 LEPIDIUZ Lepidium<br />

2883001 1140 LEPI CAM Lepidium campestre (L.) R. Br.<br />

796 LEUCAOPZ Leucanthemopsis<br />

9341601 4006 LEUC ALP Leucanthemopsis alpina (L.) Heyw.<br />

795 LEUCAUMZ Leucanthemum<br />

9341920 3999 LEUC ADU Leucanthemum adustum (Koch) Gremli<br />

9341922 4001 LEUC HET Leucanthemum heterophyllum (Willd.) DC.<br />

9341915 3994 LEUC PRA Leucanthemum praecox Horvatic<br />

Leuchorchis albida (L.) E.H.F. Meyer Pseudorchis albida<br />

Licopodio abietino Huperzia selago<br />

Ligusticum garganicum Ten. Laserpitium garganicum<br />

Ligustro Ligustrum vulgare<br />

561 LIGUSTRZ Ligustrum<br />

6436001 2779 LIGU VUL Ligustrum vulgare L.<br />

152 LILIACEX LILIACEAE<br />

913 LILIUM Z Lilium<br />

1072003 4596 LILI BUL Lilium bulbiferum L.<br />

1072001 4595 LILI MAR Lilium martagon L.<br />

Lilium villosum Cavara Lilium martagon<br />

1124 LIMODORZ Limodorum<br />

1483001 5591 LIMO ABO Limodorum abortivum (L.) Swartz<br />

72 LINACEAX LINACEAE<br />

Linaiola bavarese Thesium bavarum<br />

Linaiola comune Thesium linophyllon<br />

Linaiola pirenaica Thesium pyrenaicum<br />

Linajola comune Chaenorhinum minus<br />

Linajola comune Linaria vulgaris<br />

Linajola purpurea Linaria purpurea<br />

686 LINARIAZ Linaria<br />

Linaria cymbalaria (L.) Miller Cymbalaria muralis<br />

Linaria minor Desf. Chaenorhinum minus<br />

7480027 3373 LINA PUR Linaria purpurea (L.) Miller<br />

Linaria speciosa Ten. Linaria vulgaris<br />

Linaria viscida Moench Chaenorhinum minus<br />

7480034 3377 LINA VUL Linaria vulgaris Miller<br />

Lingua di Cane Plantago lanceolata<br />

Lingua di cane vellutina Cynoglossum officinale<br />

Lingua-di-cane appenninica Solenanthus apenninus<br />

Lingua-di-cane <strong>della</strong> Majella Cynoglossum magellense<br />

Lingua-di-cane montana Cynoglossum montanum<br />

Lino celeste Linum alpinum<br />

Lino irsuto Linum cfr. hirsutum


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

175<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Lino malvino Linum viscosum<br />

Lino montano Linum tenuifolium<br />

Lino purgativo Linum catharticum<br />

Lino selvatico Linum bienne<br />

363 LINUM Z Linum<br />

3945039 2024 LINU ALP Linum alpinum Jacq.<br />

Linum angustifolium Hudson Linum bienne<br />

3945023 2029 LINU BIE Linum bienne Miller<br />

3945036 2038 LINU CAT Linum catharticum l.<br />

3945026 2032 LINU HIR Linum cfr. hirsutum L.<br />

Linum perenne L. var. alpinum Schiede Linum alpinum<br />

3945032 2035 LINU TEN Linum tenuifolium L.<br />

3945025 2031 LINU VIS Linum viscosum L.<br />

Lisca minore Blysmus compressus<br />

1120 LISTERAZ Listera<br />

Listera maggiore Listera ovata<br />

1494001 5581 LIST OVA Listera ovata (L.) R. Br.<br />

601 LITHOSPZ Lithospermum<br />

7109804 2986 LITH ARV Lithospermum arvense L. (*)<br />

7109801 2984 LITH PUR Lithospermum purpurocaeruleum L. (*)<br />

Loglio comune Lolium perenne<br />

978 LOLIUM Z Lolium<br />

395001 4997 LOLI PER Lolium perenne L.<br />

733 LOMELOSZ Lomelosia<br />

8546012 3694 SCAB CRE Lomelosia crenata (Cyr.) Greuter et Burdet (*)<br />

8546013 3697 LOME GRA Lomelosia graminifolia (L.) Greuter et Burdet (*)<br />

720 LONICERZ Lonicera<br />

8523015 3623 LONI CAP Lonicera caprifolium L.<br />

8523008 3621 LONI XYL Lonicera xylosteum L.<br />

Loppio Acer campestre<br />

37 LORANTHX LORANTHACEAE<br />

72 LORANTHZ Loranthus<br />

2074001 245 LORA EUR Loranthus europaeus Jacq.<br />

Loroglossum hircinum (L.) L.C.M. Richard Himantoglossum adriaticum<br />

345 LOTUS Z Lotus<br />

3698008 1909 LOTU ALP Lotus alpinus (DC.) Schleicher<br />

3698007 1908 LOTU COR Lotus corniculatus L.<br />

Lotus corniculatus var. arvensis Pers. Lotus corniculatus<br />

Lotus corniculatus var. genuinus Pospikal Lotus corniculatus<br />

Lotus corniculatus var. vulgaris Koch Lotus corniculatus<br />

Lucernicchia Saxifraga tridactylites<br />

212 LUNARIAZ Lunaria<br />

2969003 1040 LUNA ANN Lunaria annua L.<br />

Lunaria biennis Moench Lunaria annua<br />

Lunaria meridionale Lunaria annua<br />

Luparia Trollius europaeus<br />

Lupinella comune Onobrychis viciifolia<br />

Lupinella cresta di gallo Onobrychis caput-galli<br />

Lupinella montana Onobrychis montana<br />

948 LUZULA Z Luzula<br />

Luzula bulgarica Chrtek et Krisa Luzula italica<br />

937001 4840 LUZU CAM Luzula campestris (L.) DC.<br />

937030 4829 LUZU FOR Luzula forsteri (Sm.) DC.<br />

937009 4845 LUZU ITA Luzula italica Parl.<br />

937002 4841 LUZU MUL Luzula multi<strong>flora</strong> (Ehrh.) Lej.<br />

937016 4836 LUZU SIE Luzula sieberi Tausch<br />

937015 4837 LUZU SYL Luzula sylvatica (Hudson) Gaudin<br />

139 LYCHNISZ Lychnis


176<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Lychnis alba Miller Silene latifolia<br />

Lychnis dioica L. Silene dioica<br />

Lychnis diurna Sibth. Silene dioica<br />

2491004 562 LYCH FLC Lychnis flos-cuculi L.<br />

Lychnis githago Scop. Agrostemma githago<br />

Lychnis sylvestris Schkuhr Silene dioica<br />

1 LYCOPODX LYCOPODIACEAE<br />

Lycopodium selago L. Huperzia selago<br />

99 LYTHRACX LYTHRACEAE<br />

426 LYTHRUMZ Lythrum<br />

5476001 2347 LYTH SAL Lythrum salicaria L.<br />

Madreselva comune Lonicera caprifolium<br />

Madreselva pelosa Lonicera xylosteum<br />

Maggiociondolo comune Laburnum anagyroides<br />

296 MALUS Z Malus<br />

Malus acerba Mérat Malus sylvestris<br />

3338803 1538 MALU SYL Malus sylvestris Miller<br />

398 MALVA Z Malva<br />

Malva ambigua Guss. Malva sylvestris<br />

Malva canapina Althaea cannabina<br />

90 MALVACEX MALVACEAE<br />

Malva mauritiana L. Malva sylvestris<br />

Malva moscata Malva moschata<br />

4992006 2198 MALV MOS Malva moschata L.<br />

Malva orsiniana Ten. Malva moschata<br />

Malva selvatica Malva sylvestris<br />

4992008 2199 MALV SYL Malva sylvestris L.<br />

Manina rosea Gymnadenia conopsea<br />

Margherita alpina Leucanthemopsis alpina<br />

Margherita diploide Leucanthemum praecox<br />

Margherita d‘alpe Aster bellidiastrum<br />

Margherita sudalpina Leucanthemum heterophyllum<br />

Margherita west-alpina Leucanthemum adustum<br />

Margheritina Bellis perennis<br />

Marrubio comune Marrubium vulgare<br />

Marrubio fetido Ballota nigra<br />

Marrubio selvatico Ballota nigra<br />

629 MARRUBIZ Marrubium<br />

Marrubium apulum Ten. Marrubium vulgare<br />

7238010 3117 MARR VUL Marrubium vulgare L.<br />

Marruca Paliurus spina-christi<br />

Matricale Stachys sylvatica<br />

Matricale Tanacetum parthenium<br />

792 MATRICAZ Matricaria<br />

9339901 3984 MATR CHA Matricaria chamomilla L.<br />

Matricaria parthenium L. Tanacetum parthenium<br />

202 MATTHIOZ Matthiola<br />

3042006 967 MATT FRU Matthiola fruticulosa (L.) Maire<br />

Matthiola tristis R.Br. Matthiola fruticulosa<br />

342 MEDICAGZ Medicago<br />

Medicago cupaniana Guss. Medicago lupulina<br />

3688001 1806 MEDI LUP Medicago lupulina L.<br />

Medicago media Pers. Medicago sativa<br />

3688037 1835 MEDI MIN Medicago minima (L.) Bartal.<br />

Medicago minima var. calabra N. Terr. Medicago minima<br />

Medicago minima var. vulgaris Urba Medicago minima<br />

3688005 1808 MEDI SAT Medicago sativa L.


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

177<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Medicago varia Martyn Medicago sativa<br />

Medica Medicago sativa<br />

695 MELAMPYZ Melampyrum<br />

Melampyrum intermedium Per. et Song. non Ronn. et Schinz nomen confusum <br />

Melampyrum italicum<br />

7635012 3455 MELA ITA Melampyrum italicum (Beauverd) Soó<br />

Melampyrum nemorosum Auct Fl.It. p.p. Melampyrum italicum<br />

Melampyrum nemorosum var. gallicum - intermedium et calabricum sensu Beauverd <br />

Melampyrum itali<br />

7635021 3456 MELA SYL Melampyrum sylvaticum L.<br />

Melandryum album Garcke excl. var. Silene latifolia<br />

Melandryum dioicum Sch. et Th. Silene dioica<br />

Melandryum diurnum Fries Silene dioica<br />

Melandryum pratense Roehling Silene latifolia<br />

Melandryum rubrum (Weigel) Garcke Silene dioica<br />

Melandryum sylvestre Roehling Silene dioica<br />

Melandryum vespertinum Fries Silene latifolia<br />

970 MELICA Z Melica<br />

Melica comune Melica uni<strong>flora</strong><br />

355003 4974 MELI UNI Melica uni<strong>flora</strong> Retz.<br />

Meliloto altissimo Melilotus altissima<br />

Meliloto bianco Melilotus alba<br />

Meliloto comune Melilotus officinalis<br />

340 MELILOTZ Melilotus<br />

3689003 1790 MELI ALB Melilotus alba Medicus<br />

3689002 1789 MELI AUS Melilotus altissima Thuill.<br />

Melilotus arvensis Wallr. Melilotus officinalis<br />

Melilotus macrorrhiza (W. et K.) Pers. Melilotus altissima<br />

3689005 1791 MELI OFI Melilotus officinalis (L.) Lam.<br />

Melilotus petitpierreana Willd. Melilotus officinalis<br />

631 MELITTIZ Melittis<br />

7261001 3124 MELI MEL Melittis melissophyllum L.<br />

Melo selvatico Malus sylvestris<br />

Menta puleggio Mentha pulegium<br />

Menta selvatica Mentha longifolia<br />

Menta selvatica Pulicaria dysenterica<br />

Mentastro Marrubium vulgare<br />

Mentastro Pulicaria dysenterica<br />

655 MENTHA Z Mentha<br />

7328012 3251 MENT LON Mentha longifolia (L.) Hudson<br />

7328002 3247 MENT PUL Mentha pulegium L.<br />

Mentha sylvestris L. Mentha longifolia<br />

Mercorella bastarda Mercurialis perennis<br />

367 MERCURIZ Mercurialis<br />

4371006 2046 MERC PER Mercurialis perennis L.<br />

Metallo Viburnum lantana<br />

479 MEUM Z Meum<br />

6067001 2503 MEUM ATH Meum athamanticum Jacq.<br />

Miagro rostellato Calepina irregularis<br />

Migliarino capellino Avenella flexuosa<br />

Migliarino maggiore Deschampsia caespitosa<br />

Miglio selvatico Milium effusum<br />

1034 MILIUM Z Milium<br />

213001 5226 MILI EFF Milium effusum L.<br />

Millefoglio appenninico Achillea mucronulata<br />

Millefoglio comune Achillea collina<br />

Millefoglio d‘acqua comune Myriophyllum spicatum<br />

Millefoglio montano Achillea millefolium


178<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Millefoglio setaceo Achillea setacea<br />

Milza<strong>della</strong> Lamium maculatum<br />

118 MINUARTZ Minuartia<br />

Minuartia primaverile Minuartia verna<br />

2441042 454 MINU VER Minuartia verna (L.) Hiern<br />

Minuartia verna subsp. gerardi Hayek Minuartia verna<br />

Minuartia verna (L.) Hiern subsp. montana (Fenzl) Hayek Minuartia verna<br />

Mirabolano Prunus cerasifera<br />

Mirtillo falso Vaccinium gaultherioides<br />

Mirtillo nero Vaccinium myrtillus<br />

117 MOEHRINZ Moehringia<br />

Moehringia a 3 nervi Moehringia trinervia<br />

2444001 428 MOEH TRI Moehringia trinervia (L.) Clairv.<br />

528 MONOTROZ Monotropa<br />

6169001 2630 MONO HYS Monotropa hypopitys L.<br />

Mordigallina Anagallis arvensis<br />

Morella comune Solanum nigrum<br />

Morella rampicante Solanum dulcamara<br />

Morella Prunella vulgaris<br />

Moscatella Adoxa moschatellina<br />

922 MUSCARIZ Muscari<br />

Muscari atlantico Muscari atlanticum<br />

1095014 4644 MUSC ATL Muscari atlanticum Boiss. et Reuter<br />

Muscari comosum Miller Leopoldia comosa<br />

Muscari ignorato Muscari neglectum<br />

1095011 4643 MUSC NEG Muscari neglectum Guss.<br />

Muscari racemosum Auct. Muscari atlanticum<br />

865 MYCELISZ Mycelis<br />

9596901 4404 MYCE MUR Mycelis muralis (L.) Dumort.<br />

615 MYOSOTIZ Myosotis<br />

7100021 3049 MYOS ALP Myosotis alpestris F.W. Schmidt<br />

Myosotis alpestris Auct. Fl. Ital. p.p. Myosotis sylvatica<br />

Myosotis alpestris F.W. Schmidt var. ambigens Beg. Myosotis ambigens<br />

7100023 3050 MYOS AMB Myosotis ambigens (Bég.) Grau<br />

7100006 3040 MYOS ARV Myosotis arvensis (L.) Hill<br />

Myosotis collina Auct. fl. ital. non Hofm. Myosotis ramosissima<br />

Myosotis hispida Schlecht. Myosotis ramosissima<br />

Myosotis intermedia Link Myosotis arvensis<br />

Myosotis palustris (L.) Hill Myosotis scorpioides<br />

Myosotis pigmaea Bertol. Myosotis ramosissima<br />

Myosotis pyrenaica Auct. fl. ital. non Pourret Myosotis alpestris<br />

7100007 3041 MYOS RAM Myosotis ramosissima Rochel in Schultes<br />

7100036 3052 MYOS SCO Myosotis scorpioides L.<br />

7100017 3046 MYOS SYL Myosotis sylvatica Hoffm.<br />

417 MYRICARZ Myricaria<br />

5240001 2325 MYRI GER Myricaria germanica (L.) Desv.<br />

437 MYRIOPHZ Myriophyllum<br />

5834002 2393 MYRI SPI Myriophyllum spicatum L.<br />

Narciso poetico Narcissus poëticus<br />

Narciso selvatico Narcissus poëticus<br />

Narciso trombone Narcissus pseudonarcissus<br />

938 NARCISSZ Narcissus<br />

Narcissus angustifolius Auct. Narcissus radiiflorus<br />

Narcissus ledroënsis Evers Narcissus radiiflorus<br />

1201007 4734 NARC POE Narcissus poëticus L.<br />

1201022 4730 NARC PSE Narcissus pseudonarcissus L.<br />

1201034 4733 NARC RAD Narcissus radiiflorus Salisb.<br />

Narcissus stellaris Hawort Narcissus radiiflorus


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

179<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Narcissus verbanensis Roem. Narcissus radiiflorus<br />

1035 NARDUS Z Nardus<br />

394001 5228 NARD STR Nardus stricta L.<br />

Nasturtium sylvestre R. Br. Rorippa sylvestris<br />

Nebbia maggiore Aira caryophyllea<br />

1109 NEOTINEZ Neotinea<br />

Neotinea intacta (Link) Rchb. fil. Neotinea maculata<br />

1419001 5539 NEOT MAC Neotinea maculata (Desf.) Stearn<br />

1121 NEOTTIAZ Neottia<br />

1495001 5583 NEOT NID Neottia nidus-avis (L.) L.C.M. Richard<br />

Nephrodium filix-mas Strempel Dryopteris filix-mas<br />

227 NESLIA Z Neslia<br />

Neslia apiculata Fish., Mayer et Avé-L. Neslia paniculata<br />

Neslia comune Neslia paniculata<br />

2988001 1092 NESL PAN Neslia paniculata (L.) Desv.<br />

Nido d‘Uccello Neottia nidus-avis<br />

1113 NIGRITEZ Nigritella<br />

Nigritella angustifolia Rich. var. ß floribus roseis Bertol. (1854: 575) Nigritella widderi<br />

Nigritella rosa Nigritella widderi<br />

1404003 5573 NIGR WID Nigritella widderi Teppner et Klein<br />

Nocciolo comune Corylus avellana<br />

Noce comune Juglans regia<br />

Nontiscordardimé alpino Myosotis alpestris<br />

Nontiscordardimé <strong>dei</strong> boschi Myosotis sylvatica<br />

Nontiscordardimé delle paludi Myosotis scorpioides<br />

Nontiscordardimé dell‘<strong>Appennino</strong> Myosotis ambigens<br />

Nontiscordardimé minore Myosotis arvensis<br />

Nontiscordardimé ramosissimo Myosotis ramosissima<br />

Occhio di Civetta Primula vulgaris<br />

698 ODONTITZ Odontites<br />

7644015 3481 ODON RUB Odontites rubra (Baumg.) Opiz<br />

Odontites vulgaris Moench Odontites rubra<br />

Ofride <strong>dei</strong> Fuchi Ophrys holoserica<br />

Ofride insettifera Ophrys insectifera<br />

Ofride verde-bruna Ophrys sphegodes<br />

117 OLEACEAX OLEACEAE<br />

Olivella Ligustrum vulgare<br />

Olmo comune Ulmus minor<br />

Olmo di montagna Ulmus glabra<br />

Omalotheca supina DC. Gnaphalium supinum<br />

Omalotheca sylvatica (L.) Sch.-Bip. et F.W. Schultz Gnaphalium sylvaticum<br />

Ombelico di Venere comune Umbilicus rupestris<br />

Ombrellini pugliesi Tordylium apulum<br />

103 ONAGRACX ONAGRACEAE<br />

355 ONOBRYCZ Onobrychis<br />

3780022 1965 ONOB CAP Onobrychis caput-galli (L.) Lam.<br />

3780017 1962 ONOB MON Onobrychis montana DC.<br />

Onobrychis sativa Lam. Onobrychis viciifolia<br />

3780021 1964 ONOB VIC Onobrychis viciifolia Scop.<br />

Ononide spinosa Ononis spinosa<br />

339 ONONIS Z Ononis<br />

Ononis arvensis Auct. Ononis spinosa<br />

3685032 1778 ONON SPI Ononis spinosa L.<br />

Onopordo orrido Onopordum horridum<br />

819 ONOPORDZ Onopordum<br />

9467013 4176 ONOP HOR Onopordum horridum Viv.<br />

Onopordum mandraliscae Guss. incl. var. apulum Fiori Onopordum horridum<br />

Ontano comune Alnus glutinosa


180<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Ontano cordato Alnus cordata<br />

5 OPHIOGLX OPHIOGLOSSACEAE<br />

1103 OPHRYS Z Ophrys<br />

Ophrys arachnites (Scop.) Lam. Ophrys holoserica<br />

Ophrys aranifera Hudson Ophrys sphegodes<br />

Ophrys fuci<strong>flora</strong> (F.W. Schmidt) Moench Ophrys holoserica<br />

1394016 5522 OPHR HOL Ophrys holoserica (Burmann fil.) W. Greuter<br />

1394001 5528 OPHR INS Ophrys insectifera L.<br />

Ophrys muscifera Hudson Ophrys insectifera<br />

Ophrys myodes Jacquin Ophrys insectifera<br />

1394006 5520 OPHR SPH Ophrys sphegodes Miller<br />

168 ORCHIDAX ORCHIDACEAE<br />

Orchide bruciacchiata Orchis ustulata<br />

Orchide candida Pseudorchis albida<br />

Orchide macchiata Dactylorhiza fuchsii<br />

Orchide maggiore Orchis purpurea<br />

Orchide maschia Orchis mascula<br />

Orchide minore Orchis morio<br />

Orchide palmata Dactylorhiza incarnata<br />

Orchide sambucina Dactylorhiza sambucina<br />

Orchide screziata Orchis tridentata<br />

Orchide Anacamptis pyramidalis<br />

Orchide Neotinea maculata<br />

1110 ORCHIS Z Orchis<br />

Orchis atlantica Willd. Neotinea maculata<br />

Orchis fusca Jacquin Orchis purpurea<br />

Orchis incarnata L. Dactylorhiza incarnata<br />

Orchis intacta Link Neotinea maculata<br />

1396018 5554 ORCH MAS Orchis mascula L.<br />

1396003 5541 ORCH MOR Orchis morio L.<br />

Orchis nigra Sw. et Willd. flore roseo Ten. (1831: 457-458) Nigritella widderi<br />

1396014 5547 ORCH PUR Orchis purpurea Hudson<br />

Orchis sambucina L. Dactylorhiza sambucina<br />

1396008 5545 ORCH TRI Orchis tridentata Scop.<br />

1396007 5544 ORCH UST Orchis ustulata L.<br />

Orchis variegata All. Orchis tridentata<br />

Orchys pyramidalis L. Anacamptis pyramidalis<br />

Origano comune Origanum vulgare<br />

652 ORIGANUZ Origanum<br />

Origanum humile Miller Origanum vulgare<br />

7315002 3222 ORIG VUL Origanum vulgare L.<br />

Orniello Fraxinus ornus<br />

918 ORNITHOZ Ornithogalum<br />

1089022 4621 ORNI EXC Ornithogalum excapum Ten.<br />

Ornithogalum liotardii Sternb. Gagea fragifera<br />

Ornithogalum nanum Auct.Fl.Ital. an S.et.S. Ornithogalum excapum<br />

1089024 4616 ORNI UMB Ornithogalum umbellatum L.<br />

Orno Fraxinus ornus<br />

132 OROBANCX OROBANCHACEAE<br />

706 OROBANCZ Orobanche<br />

Orobanche cruenta Bertol. Orobanche gracilis<br />

7791014 3536 OROB ALB Orobanche alba Stephan<br />

Orobanche alexandri Tineo Orobanche alba<br />

Orobanche barbata Poiret incl. O. litorea Guss. Orobanche minor<br />

Orobanche epithymum DC. Orobanche alba<br />

7791038 3553 OROB FLA Orobanche flava C.F.P. Martius ex F.W. Schultz<br />

Orobanche livida Sendtner Orobanche minor


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

181<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

7791042 3557 OROB GRA Orobanche gracilis Sm.<br />

7791027 3542 OROB MIN Orobanche minor Sm.<br />

Orobanche pumila Kock et Noë Orobanche minor<br />

Orobus variegatus Ten. Lathyrus venetus<br />

Orobus venetus Miller Lathyrus venetus<br />

Orobus vernus L. Lathyrus vernus<br />

526 ORTHILIZ Orthilia<br />

6167901 2628 ORTH SEC Orthilia secunda (L.) House<br />

Ortica mora Lamiastrum galeobdolon<br />

Orzo mediterraneo Hordeum leporinum<br />

54 OSTRYA Z Ostrya<br />

1885001 189 OSTR CAR Ostrya carpinifolia Scop.<br />

69 OXALIDAX OXALIDACEAE<br />

356 OXALIS Z Oxalis<br />

3936006 1970 OXAL ACE Oxalis acetosella L.<br />

326 OXYTROPZ Oxytropis<br />

3767011 1663 OXYT CAM Oxytropis campestris (L.) DC.<br />

3767020 1666 OXYT PIL Oxytropis pilosa (L.) DC.<br />

Pabbio Aira caryophyllea<br />

176 PAEONIAZ Paeonia<br />

55 PAEONIAX PAEONIACEAE<br />

2523004 847 PAEO OFF Paeonia officinalis L.<br />

Paeonia paradoxa Anderson Paeonia officinalis<br />

Paléo genovese Brachypodium genuense<br />

Palèo meridionale Koeleria splendens<br />

Paléo odoroso Anthoxanthum odoratum<br />

Paléo rupestre Brachypodium rupestre<br />

Paléo siciliano Vulpia cfr. sicula<br />

Paléo silvestre Brachypodium sylvaticum<br />

Paléo sottile Vulpia myuros<br />

Palèo steppico Koeleria macrantha<br />

390 PALIURUZ Paliurus<br />

Paliurus aculeatus Lam. Paliurus spina-christi<br />

Paliurus australis Gaertner Paliurus spina-christi<br />

4860001 2176 PALI SPI Paliurus spina-christi Miller<br />

Pamporcino Cyclamen hederifolium<br />

Panace comune Heracleum sphondylium<br />

Pan di Cuculo Orchis morio<br />

Paparacchio Tussilago farfara<br />

179 PAPAVERZ Papaver<br />

59 PAPAVERX PAPAVERACEAE<br />

Papavero comune Papaver rhoeas<br />

2853002 878 PAPA RHO Papaver rhoeas L.<br />

Paperina Stellaria media<br />

700 PARENTUZ Parentucellia<br />

7642002 3484 PARE LAT Parentucellia latifolia (L.) Caruel<br />

929 PARIS Z Paris<br />

1137001 4707 PARI QUA Paris quadrifolia L.<br />

275 PARNASSZ Parnassia<br />

3203001 1326 PARN PAL Parnassia palustris L.<br />

Parnassia Parnassia palustris<br />

Paronichia <strong>della</strong> Kapela Paronychia kapela<br />

129 PARONYCZ Paronychia<br />

2473007 532 PARO KAP Paronychia kapela (Hacq.) A. Kerner<br />

Parrucca Cymbalaria muralis<br />

511 PASTINAZ Pastinaca<br />

Pastinaca comune Pastinaca sativa<br />

Pastinaca opaca Bernh. sensu Auct. Fl. Ital. Pastinaca sativa


182<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

6120001 2586 PAST SAT Pastinaca sativa L.<br />

Peccio Picea excelsa<br />

Pedicolare a foglie verticillate Pedicularis verticillata<br />

Pedicolare appenninica Pedicularis elegans<br />

Pedicolare chiomosa Pedicularis comosa<br />

Pedicolare zolfina Pedicularis tuberosa<br />

702 PEDICULZ Pedicularis<br />

7648022 3507 PEDI COM Pedicularis comosa L.<br />

7648051 3499 PEDI ELE Pedicularis elegans Ten.<br />

7648039 3494 PEDI TUB Pedicularis tuberosa L.<br />

7648015 3487 PEDI VER Pedicularis verticillata L.<br />

Pelosella Hieracium pilosella<br />

Pennacchi a foglie larghe Eriophorum latifolium<br />

Peonia selvatica Paeonia officinalis<br />

Pepe di monte Daphne mezereum<br />

Pepe montano Daphne laureola<br />

Pergolato Galium album<br />

Perlina rossa Odontites rubra<br />

Perlina rossiccia Parentucellia latifolia<br />

Pero corvino Amelanchier ovalis<br />

Pero selvatico Pyrus pyraster<br />

Perpetuini d‘Italia Helichrysum italicum<br />

2201034 279 PERS VIV Persicaria vivipara (L.) Ronse Decraene (*)<br />

Pervinca minore Vinca minor<br />

801 PETASITZ Petasites<br />

9381002 4038 PETA HYB Petasites hybridus (L.) Gaertner, Meyer et Scherb<br />

Petasites officinalis Moench Petasites hybridus<br />

147 PETRORHZ Petrorhagia<br />

2498013 644 PETR PRO Petrorhagia prolifera (L.) P.W. Ball et Heywood<br />

2498009 643 PETR SAX Petrorhagia saxifraga (L.) Link<br />

510 PEUCEDAZ Peucedanum<br />

6116021 2580 PEUC AUS Peucedanum austriacum (Jacq.) Koch<br />

Peverina a foglie strette Cerastium arvense<br />

Peverina a petali brevi Cerastium brachypetalum<br />

Peverina annuale Cerastium semidecandrum<br />

Peverina <strong>dei</strong> prati Cerastium fontanum<br />

Peverina di Tenore Cerastium tenoreanum<br />

Peverina di Thomas Cerastium thomasii<br />

Peverina glutinosa Cerastium glutinosum<br />

Peverina ligure Cerastium ligusticum<br />

Peverina piccola Cerastium pumilum<br />

Peverina tomentosa Cerastium tomentosum<br />

Peverina viscida Cerastium luridum<br />

1028 PHLEUM Z Phleum<br />

223002 5202 PHLE ALP Phleum alpinum L.<br />

223013 5195 PHLE AMB Phleum ambiguum Ten.<br />

223012 5201 PHLE BER Phleum bertolonii DC.<br />

Phleum nodosum Auct. non L. Phleum bertolonii<br />

1020 PHRAGMIZ Phragmites<br />

333001 5165 PHRA AUS Phragmites australis (Cav.) Trin.<br />

Phragmites communis Trin. Phragmites australis<br />

738 PHYTEUMZ Phyteuma<br />

8655013 3782 PHYT ORB Phyteuma orbiculare L.<br />

Piantaggine Piede di Lepre Plantago lagopus<br />

Piantaggine a foglie carinate Plantago holosteum<br />

Piantaggine lanciuola Plantago lanceolata<br />

Piantaggine maggiore Plantago major<br />

Piantaggine minore Plantago lanceolata


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

183<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Piantaggine nera Plantago atrata<br />

Piantaggine pelosa Plantago media<br />

Piantaggine rossastra Plantago atrata<br />

Piantaggine strisciante Plantago serpentina<br />

38 PICEA Z Picea<br />

Picea abies (L.) Karsten Picea excelsa<br />

0026001 109 PICE EXC Picea excelsa (Lam.) Link<br />

Picea vulgaris Link Picea excelsa<br />

Picridium vulgare Desf. Reichardia picroides<br />

856 PICRIS Z Picris<br />

9575009 4358 PICR HIE Picris hieracioides L.<br />

Pié di Corvo Coronilla scorpioides<br />

Piè di gallina Ranunculus acris<br />

Piè di gallo Eranthis hyemalis<br />

Piè di nibbio Ranunculus acris<br />

Pigamo colombino Thalictrum aquilegifolium<br />

Pigamo giallo Thalictrum flavum<br />

463 PIMPINEZ Pimpinella<br />

6033016 2461 PIMP SAX Pimpinella saxifraga L.<br />

6033008 2458 PIMP TRA Pimpinella tragium Vill.<br />

23 PINACEAX PINACEAE<br />

712 PINGUICZ Pinguicula<br />

7898012 3578 PING VUL Pinguicula vulgaris L.<br />

Pino austriaco Pinus nigra<br />

Pino nero Pinus nigra<br />

Pino silvestre Pinus sylvestris<br />

40 PINUS Z Pinus<br />

Pinus austriaca Host Pinus nigra<br />

0022006 112 PINU NIG Pinus nigra Arnold<br />

Pinus nigricans Host Pinus nigra<br />

0022007 114 PINU SYL Pinus sylvestris L.<br />

Pioppo bianco Populus alba<br />

Pioppo cipressino Populus nigra<br />

Pioppo nero Populus nigra<br />

Pioppo tremulo Populus tremula<br />

Piroletta minore Pyrola minor<br />

Piroletta pendula Orthilia secunda<br />

Piscialetto Taraxacum officinale<br />

Pittimo Cuscuta epithymum<br />

Piumino Lagurus ovatus<br />

137 PLANTAGX PLANTAGINACEAE<br />

714 PLANTAGZ Plantago<br />

8116015 3597 PLAN ATR Plantago atrata Hoppe<br />

Plantago bertolonii Godr. Plantago media<br />

Plantago carinata Schrad. Plantago holosteum<br />

Plantago fuscescens Jordan Plantago atrata<br />

8116038 3594 PLAN HOL Plantago holosteum Scop.<br />

8116023 3603 PLAN LAG Plantago lagopus L.<br />

8116020 3600 PLAN LAN Plantago lanceolata L.<br />

8116001 3584 PLAN MAJ Plantago major L.<br />

8116012 3596 PLAN MED Plantago media L.<br />

Plantago montana Lam. non Hudson Plantago atrata<br />

Plantago recurvata Auct. non L. Plantago holosteum<br />

8116037 3592 PLAN SER Plantago serpentina All.<br />

Platantera comune Platanthera bifolia<br />

Platantera verdastra Platanthera clorantha<br />

1117 PLATANTZ Platanthera<br />

1410001 5577 PLAT BIF Platanthera bifolia (L.) L.C.M. Richard


184<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1410002 5578 PLAT CLO Platanthera clorantha (Custer) Rchb.<br />

115 PLUMBAGX PLUMBAGINACEAE<br />

959 POA Z Poa<br />

378043 4879 POA API Poa alpina L.<br />

378001 4867 POA ANN Poa annua L.<br />

378035 4876 POA BUL Poa bulbosa L.<br />

378027 4886 POA NEM Poa nemoralis L.<br />

378008 4875 POA PRA Poa pratensis L.<br />

378004 4873 POA TRI Poa trivialis L.<br />

378055 4866 POA VIO Poa violacea Bellardi<br />

851 PODOSPEZ Podospermum<br />

9581901 4329 PODO CAN Podospermum canum C.A. Meyer<br />

Podospermum jacquinianum Koch Podospermum canum<br />

Poligala amarognola Polygala amarella<br />

Poligala comune Polygala vulgaris<br />

Poligala di De Angelis Polygala angelisii<br />

Poligala di Nizza Polygala nicaeensis<br />

Poligala maggiore Polygala major<br />

Poligono bistorta Polygonum bistorta<br />

Poligono centinodia Polygonum aviculare<br />

Poligono <strong>dei</strong> sabbioni Polygonum arenastrum<br />

Poligono viviparo Persicaria vivipara<br />

Polipodio comune Polypodium vulgare<br />

Polmonaria <strong>della</strong> Vallarsa Pulmonaria vallarsae<br />

Polmonaria maggiore Pulmonaria officinalis<br />

377 POLYGALZ Polygala<br />

Polygala amara Auct. Fl. Ital. p.p. Polygala angelisii<br />

4273032 2142 POLY AMA Polygala amarella Crantz<br />

4273036 2139 POLY ANG Polygala angelisii Ten.<br />

77 POLYGALX POLYGALACEAE<br />

4273011 2128 POLY MAJ Polygala major Jacq.<br />

4273021 2133 POLY NIC Polygala nicaeensis Risso<br />

4273024 2137 POLY VUI Polygala vulgaris L.<br />

41 POLYGONX POLYGONACEAE<br />

928 POLYTUMZ Polygonatum<br />

Polygonatum gussonei Parl. Polygonatum multiflorum<br />

1123004 4705 POLY MUL Polygonatum multiflorum (L.) All.<br />

Polygonatum multiflorum (L.) All. var. broteri Baker Polygonatum multiflorum<br />

1123005 4703 POLY ODO Polygonatum odoratum (Miller) Druce<br />

Polygonatum officinale All. Polygonatum odoratum<br />

78 POGONUMZ Polygonum<br />

Polygonum aequale Lindman Polygonum arenastrum<br />

2201018 269 POLY ART Polygonum arenastrum Boreau<br />

2201015 266 POLY AVI Polygonum aviculare L.<br />

2201032 278 POLY BIS Polygonum bistorta L.<br />

Polygonum eterophyllum Lindman Polygonum aviculare<br />

Polygonum viviparum L. Persicaria vivipara<br />

19 POLYPODX POLYPODIACEAE<br />

32 POLYPODZ Polypodium<br />

9939002 98 POLY VUE Polypodium vulgare L.<br />

27 POLYSTIZ Polystichum<br />

9933002 83 POLY ACU Polystichum aculeatum (L.) Roth.<br />

Polystichum aculeatum (L.) Roth var. setiferum Fiori Polystichum setiferum<br />

Polystichum angulare (Kit.) C.Presl Polystichum setiferum<br />

Polystichum filix-mas Roth Dryopteris filix-mas<br />

Polystichum lobatum (Hudson) Chevall. Polystichum aculeatum<br />

9933001 82 POLY LON Polystichum lonchitis (L.) Roth.<br />

9933003 84 POLY SET Polystichum setiferum (Forsskål) Woynar


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

185<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

48 POPULUSZ Populus<br />

1872001 173 POPU ALB Populus alba L.<br />

Populus australis Ten. Populus tremula<br />

Populus italica Duroi Populus nigra<br />

1872008 176 POPU NIG Populus nigra L.<br />

Populus pyramidalis Roz. Populus nigra<br />

1872004 175 POPU TRA Populus tremula L.<br />

Porcellana comune Portulaca oleracea<br />

Porro sottile Allium schoenoprasum<br />

114 PORTULAZ Portulaca<br />

49 PORTULAX PORTULACACEAE<br />

2421001 415 PORT OLE Portulaca oleracea L.<br />

289 POTENTIZ Potentilla<br />

3356043 1448 POTE CRA Potentilla crantzii (Crantz) Beck<br />

3356027 1441 POTE DET Potentilla detommasii Ten.<br />

3356073 1467 POTE MIC Potentilla micrantha Ramond<br />

3356054 1457 POTE REP Potentilla reptans L.<br />

1452 POTE RIG Potentilla rigoana Wolf.<br />

Potentilla salisburgensis Haenke Potentilla crantzii<br />

Potentilla sibbaldii Hall. fil. Sibbaldia procumbens<br />

Poterium polygamum W. et K. Sanguisorba minor<br />

Poterium sanguisorba L. Sanguisorba minor<br />

Pratolina comune Bellis perennis<br />

869 PRENANTZ Prenanthes<br />

Prenanthes muralis L. Mycelis muralis<br />

9606001 4445 PREN PUR Prenanthes purpurea L.<br />

Prenanthes tenuifolia L. Prenanthes purpurea<br />

Primavera Bellis perennis<br />

Primavera Primula vulgaris<br />

539 PRIMULAZ Primula<br />

Primula acaulis (L.) Hill Primula vulgaris<br />

114 PRIMULAX PRIMULACEAE<br />

Primula columnae Ten. Primula veris<br />

Primula comune Primula vulgaris<br />

6315002 2656 PRIM ELA Primula elatior (L.) Hill<br />

Primula grandi<strong>flora</strong> Lam. Primula vulgaris<br />

Primula intricata G. et G. Primula elatior<br />

Primula maggiore Primula elatior<br />

Primula odorosa Primula veris<br />

Primula officinalis (L.) Hill Primula veris<br />

Primula pallasi subsp. intricata Harrison Primula elatior<br />

Primula tommasinii G. et G. Primula veris<br />

6315003 2657 PRIM VER Primula veris L.<br />

Primula veris L. subsp. columnae (Ten.) Lüdi Primula veris<br />

6315001 2655 PRIM VUL Primula vulgaris Hudson<br />

Prugnolo Prunus spinosa<br />

643 PRUNELLZ Prunella<br />

Prunella comune Prunella vulgaris<br />

Prunella gialla Prunella laciniata<br />

7254001 3187 PRUN LAC Prunella laciniata (L.) L.<br />

7254003 3189 PRUN VUL Prunella vulgaris L.<br />

Pruno selvatico Prunus spinosa<br />

303 PRUNUS Z Prunus<br />

3396014 1568 PRUN AVI Prunus avium L.<br />

3396007 1562 PRUN CRF Prunus cerasifera Ehrh.<br />

3396016 1570 PRUN MAH Prunus mahaleb L.<br />

3396008 1563 PRUN SPI Prunus spinosa L.<br />

1115 PSEUDORZ Pseudorchis


186<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1405901 5575 PSEU ALB Pseudorchis albida (L.) A. & D. Löve<br />

16 PTERIDIZ Pteridium<br />

9917001 47 PTER AQU Pteridium aquilinum (L.) Kuhn<br />

Pteris aquilina L. Pteridium aquilinum<br />

813 PTILOSTZ Ptilostemon<br />

9462901 4141 PTIL STR Ptilostemon strictus (Ten.) Greuter<br />

770 PULICARZ Pulicaria<br />

9078002 3894 PULI DYS Pulicaria dysenterica (L.) Bernh.<br />

Pulicaria uliginosa Stev. Pulicaria dysenterica<br />

608 PULMONAZ Pulmonaria<br />

Pulmonaria maculosa Liebl. Pulmonaria officinalis<br />

7098002 3010 PULM OFF Pulmonaria officinalis L.<br />

7098007 3011 PULM VAL Pulmonaria vallarsae Kerner<br />

166 PULSATIZ Pulsatilla<br />

2541201 720 PULS ALP Pulsatilla alpina (L.) Delarbre<br />

Pulsatilla alpina Pulsatilla alpina<br />

Pyrethrum tenuifolium Willd. Tanacetum corymbosum<br />

525 PYROLA Z Pyrola<br />

111 PYROLACX PYROLACEAE<br />

6167001 2624 PYRO MIN Pyrola minor L.<br />

Pyrola secunda L. Orthilia secunda<br />

295 PYRUS Z Pyrus<br />

Pyrus aria Ehrh. Sorbus aria<br />

Pyrus communis var. achras (Gaertn.) Wallr. Pyrus pyraster<br />

Pyrus domestica Ehrh. Sorbus domestica<br />

Pyrus malus L. var. sylvestris Auct. Malus sylvestris<br />

Pyrus myrobalana (L.) Loisel Prunus cerasifera<br />

3338004 1533 PYRU PYR Pyrus pyraster Burgsd.<br />

Pyrus sorbus Gaertn. Sorbus domestica<br />

Pyrus torminalis Ehrh. Sorbus torminalis<br />

Quercia pubescente Quercus pubescens<br />

Querciola Teucrium chamaedrys<br />

58 QUERCUSZ Quercus<br />

1893009 199 QUER CER Quercus cerris L.<br />

Quercus lanuginosa Thuile Quercus pubescens<br />

Quercus nicotrae Lojacono Quercus pubescens<br />

1893023 204 QUER PUB Quercus pubescens Willd.<br />

Rabarbaro alpino Rumex alpinus<br />

Radica Erica arborea<br />

Radicchiella aranciata Crepis aurea<br />

Radicchiella <strong>dei</strong> prati Crepis biennis<br />

Radicchiella vescicosa Crepis vesicaria<br />

Ramigna Cynodon dactylon<br />

Ramischia secunda Garcke Orthilia secunda<br />

Ranno alpino Rhamnus alpinus<br />

Ranno spaccasassi Rhamnus pumilus<br />

Ranuncolo a foglie capillari Ranunculus trichophyllus<br />

Ranuncolo a foglie di Platano Ranunculus platanifolius<br />

Ranuncolo bulboso Ranunculus bulbosus<br />

Ranuncolo comune Ranunculus acris<br />

Ranuncolo <strong>dei</strong> boschi Ranunculus nemorosus<br />

Ranuncolo <strong>dei</strong> boschi Ranunculus thomasii<br />

Ranuncolo dell‘<strong>Appennino</strong> Ranunculus apenninus<br />

Ranuncolo di Thomas Ranunculus thomasii<br />

Ranuncolo favagello Ranunculus ficaria<br />

Ranuncolo lanuto Ranunculus lanuginosus<br />

Ranuncolo millefoglio Ranunculus millefoliatus<br />

Ranuncolo orofilo Ranunculus oreophilus


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

187<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Ranuncolo strisciante Ranunculus repens<br />

53 RANUNCUX RANUNCULACEAE<br />

169 RANUNCUZ Ranunculus<br />

2546008 737 RANU ACR Ranunculus acris L.<br />

2546139 749 RANU APE Ranunculus apenninus Chiov.<br />

Ranunculus aureus Schleich. Ranunculus nemorosus<br />

Ranunculus breyninus Auct. non Crantz Ranunculus nemorosus<br />

2546031 758 RANU BUL Ranunculus bulbosus L.<br />

Ranunculus cesatianus Caldesi Ranunculus trichophyllus<br />

Ranunculus drouetii F.W. Schultz Ranunculus trichophyllus<br />

2546083 781 RANU FIC Ranunculus ficaria L.<br />

2546007 740 RANU LAN Ranunculus lanuginosus L.<br />

2546053 777 RANU MIL Ranunculus millefoliatus Vahl.<br />

2546004 744 RANU NEM Ranunculus nemorosus DC.<br />

2546021 756 RANU ORE Ranunculus oreophilus Bieb.<br />

Ranunculus pantothrix Auct. Ranunculus trichophyllus<br />

Ranunculus paucistamineus Tausch Ranunculus trichophyllus<br />

2546095 796 RANU PLA Ranunculus platanifolius L.<br />

2546006 743 RANU RNS Ranunculus repens L.<br />

2546134 748 RANU THO Ranunculus thomasii Ten.<br />

2546128 815 RANU TRI Ranunculus trichophyllus Chaix<br />

Ranunculus umbrosus Ten. et Guss. Ranunculus lanuginosus<br />

Raperonzolo selvatico Tragopogon porrifolius<br />

Raperonzolo Campanula rapunculus<br />

Raponzolo orbiculare Phyteuma orbiculare<br />

Regamo Origanum vulgare<br />

Regano Origanum vulgare<br />

866 REICHARZ Reichardia<br />

9599003 4405 REIC PIC Reichardia picroides (L.) Roth<br />

261 RESEDA Z Reseda<br />

Reseda bion<strong>della</strong> Reseda luteola<br />

62 RESEDACX RESEDACEAE<br />

Reseda comune Reseda lutea<br />

3125017 1207 RESE LEA Reseda lutea L.<br />

3125001 1203 RESE LOA Reseda luteola L.<br />

Reseda reyeri Porta et Rigo Reseda lutea<br />

87 RHAMNACX RHAMNACEAE<br />

392 RHAMNUSZ Rhamnus<br />

4875011 2184 RHAM ALP Rhamnus alpinus L.<br />

Rhamnus carniolicus Kerner Rhamnus alpinus<br />

Rhamnus frangula L. Frangula alnus<br />

4875012 2186 RHAM PUM Rhamnus pumilus Turra<br />

703 RHINANTZ Rhinanthus<br />

7647025 3521 RHIN ALE Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich<br />

Rhinanthus major L. nomen ambiguum Rhinanthus alectorolophus<br />

7647026 3511 RHIN PER Rhinanthus personatus (Behrendsen) Bég.<br />

7647004 3513 RHIN WET Rhinanthus wettsteinii (Sterneck) Soó<br />

Rhinantus hirsutus Lam. Rhinanthus alectorolophus<br />

Rialto Sorbus aria<br />

Rianu Origanum vulgare<br />

277 RIBES Z Ribes<br />

Ribes alpino Ribes alpinum<br />

3249008 1334 RIBE ALP Ribes alpinum L.<br />

Ribes grossularia L. Ribes uva-crispa<br />

Ribes multifloro Ribes multiflorum<br />

3249001 1328 RIBE MUL Ribes multiflorum Kit.<br />

3249006 1332 RIBE UVA Ribes uva-crispa L.<br />

Ribes uva-spina Ribes uva-crispa


188<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Rigano Origanum vulgare<br />

Robbio Marrubium vulgare<br />

853 ROBERTIZ Robertia<br />

9572901 4340 ROBE TAR Robertia taraxacoides (Loisel.) DC.<br />

322 ROBINIAZ Robinia<br />

3733001 1623 ROBI PSE Robinia pseudoacacia L.<br />

Robinia Robinia pseudoacacia<br />

Romice a foglie sottili Rumex tenuifolius<br />

Romice acetosa Rumex acetosa<br />

Romice acetosella Rumex acetosella<br />

Romice alpino Rumex alpinus<br />

Romice di Gussone Rumex nebroides<br />

Romice scudato Rumex scutatus<br />

205 RORIPPAZ Rorippa<br />

2965804 981 RORI SYL Rorippa sylvestris (L.) Besser<br />

282 ROSA Z Rosa<br />

Rosa abietina Gren. Rosa canina<br />

Rosa alpina L. Rosa pendulina<br />

Rosa alpina Rosa pendulina<br />

Rosa andegavensis Bast. Rosa canina<br />

3389018 1404 ROSA CAN Rosa canina L. sensu Bouleng.<br />

67 ROSACEAX ROSACEAE<br />

Rosa collina Jacq. Rosa canina<br />

Rosa corymbifera Borkh. Rosa canina<br />

Rosa deseglisei Auct. p.p. non Boreau Rosa canina<br />

Rosa dumetorum Thuil. Rosa canina<br />

Rosa lutetiana Léman Rosa canina<br />

Rosa nitidula Besser Rosa canina<br />

Rosa obtusifolia Desv. Rosa canina<br />

3389012 1395 ROSA PEN Rosa pendulina L.<br />

Rosa selvatica comune Rosa canina<br />

Rosa stylosa Desv. Rosa canina<br />

Rosa verticillacantha Boreau Rosa canina<br />

Roverella Quercus pubescens<br />

Rovo bluastro Rubus caesius<br />

Rovo comune Rubus ulmifolius<br />

Rovo ideo Rubus idaeus<br />

122 RUBIACEX RUBIACEAE<br />

281 RUBUS Z Rubus<br />

3353451 1385 RUBU CAE Rubus caesius L.<br />

Rubus dalmaticus Trattn. Rubus ulmifolius<br />

3353007 1345 RUBU IDA Rubus idaeus L.<br />

3353114 1357 RUBU ULM Rubus ulmifolius Schott<br />

Ruchetta selvatica Diplotaxis tenuifolia<br />

83 RUMEX Z Rumex<br />

2195014 299 RUME ASA Rumex acetosa L.<br />

Rumex acetosa var. alpinus Boiss. et var. nebroides Fiori Rumex nebroides<br />

2195003 291 RUME ALA Rumex acetosella L.<br />

Rumex acetosella L. var. angustifolius Koch Rumex tenuifolius<br />

Rumex acetosella L. var. tenuifolius Wallr. Rumex tenuifolius<br />

2195023 304 RUME ALP Rumex alpinus L.<br />

Rumex gussonei Auct. plur. vix Arcang. Rumex nebroides<br />

2195013 298 RUME NEB Rumex nebroides Campd.<br />

2195008 293 RUME SCU Rumex scutatus L.<br />

2195002 290 RUME TEN Rumex tenuifolius (Wallr.) Löve<br />

Rumex triangularis Guss. non DC. Rumex nebroides<br />

Ruscolo maggiore Ruscus hypoglossum<br />

931 RUSCUS Z Ruscus


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

189<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

1116003 4717 RUSC HYP Ruscus hypoglossum L.<br />

Ruscus hypophyllum L. subsp. hypoglossum L. Ruscus hypoglossum<br />

Ruta canina Scrophularia canina<br />

Saeppola canadese Conyza canadensis<br />

126 SAGINA Z Sagina<br />

2433004 512 SAGI GLA Sagina glabra (Willd.) Fenzl<br />

Sagina glabra Sagina glabra<br />

2433006 514 SAGI SUB Sagina subulata (Swartz) C. Presl<br />

Sagina subulata Sagina subulata<br />

Salcerella comune Lythrum salicaria<br />

Salep Orchis morio<br />

27 SALICACX SALICACEAE<br />

Salice cinereo Salix cinerea<br />

Salice comune Salix alba<br />

Salice da ceste Salix triandra<br />

Salice delle capre Salix caprea<br />

Salice dell‘<strong>Appennino</strong> Salix apennina<br />

Salice erbaceo Salix herbacea<br />

Salice odoroso Salix pentandra<br />

Salice retuso Salix retusa<br />

Salice rosso Salix purpurea<br />

Salicone Salix caprea<br />

47 SALIX Z Salix<br />

1873003 139 SALI ALB Salix alba L.<br />

Salix amygdalina L. Salix triandra<br />

1873071 151 SALI APE Salix apennina A. Skvortsov<br />

1873042 160 SALI CAP Salix caprea L.<br />

1873039 157 SALI CIN Salix cinerea L.<br />

1873007 143 SALI HER Salix herbacea L.<br />

Salix nigricans Auct. Fl. Ital. p.p. non Smith Salix apennina<br />

Salix nigricans Sm. var. apennina Borzì Salix apennina<br />

1873001 137 SALI PEN Salix pentandra L.<br />

1873063 169 SALI PUR Salix purpurea L.<br />

1873009 144 SALI REA Salix retusa L.<br />

1873005 141 SALI TRI Salix triandra L.<br />

Salsefica Tragopogon porrifolius<br />

Salsefica Tragopogon pratensis<br />

Salvastrella minore Sanguisorba minor<br />

659 SALVIA Z Salvia<br />

Salvia comune Salvia pratensis<br />

7290018 3269 SALV GLU Salvia glutinosa L.<br />

7290021 3270 SALV PRA Salvia pratensis L.<br />

Salvia vischiosa Salvia glutinosa<br />

Sambuchella Sambucus ebulus<br />

Sambuco comune Sambucus nigra<br />

Sambuco lebbio Sambucus ebulus<br />

Sambuco nero Sambucus nigra<br />

716 SAMBUCUZ Sambucus<br />

8515001 3610 SAMB EBU Sambucus ebulus L.<br />

8515002 3611 SAMB NIG Sambucus nigra L.<br />

285 SANGUISZ Sanguisorba<br />

3381006 1416 SANG MIN Sanguisorba minor Scop.<br />

444 SANICULZ Sanicula<br />

5918001 2405 SANI EUR Sanicula europaea L.<br />

36 SANTALAX SANTALACEAE<br />

Santoreggia montana Satureja montana<br />

145 SAPONARZ Saponaria<br />

Saponaria comune Saponaria officinalis


190<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

2503008 639 SAPO OCY Saponaria ocymoides L.<br />

2503009 640 SAPO OFF Saponaria officinalis L.<br />

Saponaria rossa Saponaria ocymoides<br />

Sarothamnus scoparius Wimmer Cytisus scoparius<br />

Sassifraga a foglie opposte Saxifraga speciosa<br />

Sassifraga a foglie rotonde Saxifraga rotundifolia<br />

Sassifraga alpina Saxifraga paniculata<br />

Sassifraga annuale Saxifraga tridactylites<br />

Sassifraga ascendente Saxifraga adscendens<br />

Sassifraga bulbifera Saxifraga bulbifera<br />

Sassifraga gialla Saxifraga aizoides<br />

Sassifraga granulosa Saxifraga granulata<br />

Sassifraga porosa Saxifraga porophylla<br />

Sassifragia di Dalechamps Trinia dalechampii<br />

646 SATUREJZ Satureja<br />

Satureja alpina Scheele Acinos alpinus<br />

Satureja clinopodium Caruel Clinopodium vulgare<br />

7305005 3195 SATU MON Satureja montana L.<br />

Satureja vulgaris Fritsch Clinopodium vulgare<br />

Savonina Centranthus ruber<br />

273 SAXIFRAZ Saxifraga<br />

3189029 1273 SAXI ADS Saxifraga adscendens L.<br />

3189035 1300 SAXI AIZ Saxifraga aizoides L.<br />

Saxifraga autumnalis Auct. Saxifraga aizoides<br />

3189085 1275 SAXI BUL Saxifraga bulbifera L.<br />

66 SAXIFRAX SAXIFRAGACEAE<br />

Saxifraga controversa Sternb. Saxifraga adscendens<br />

Saxifraga exilis Pollini Saxifraga tridactylites<br />

3189086 1277 SAXI GRA Saxifraga granulata L.<br />

Saxifraga oppositifolia L. var. apennina Terr. non S. apennina Bertol. Saxifraga<br />

speciosa<br />

3189119 1320 SAXI PAN Saxifraga paniculata Miller<br />

3189111 1314 SAXI POR Saxifraga porophylla Bertol.<br />

3189015 1267 SAXI ROT Saxifraga rotundifolia L.<br />

3189093 1302 SAXI SPE Saxifraga speciosa Dörfler et Hayek<br />

3189027 1274 SAXI TRI Saxifraga tridactylites L.<br />

732 SCABIOSZ Scabiosa<br />

8546047 3708 SCAB VEL Scabiosa cfr. velenovskyiana Bobrov (*)<br />

8546038 3702 SCAB COL Scabiosa columbaria L.<br />

Scabiosa crenata Cyr. Lomelosia crenata<br />

Scabiosa dubia Vel. Scabiosa cfr. velenovskyiana<br />

Scabiosa graminifolia L. Lomelosia graminifolia<br />

Scabiosa gramuntia L. Scabiosa triandra<br />

Scabiosa gussonei Tod. Scabiosa crenata<br />

Scabiosa sylvatica L. s.s. Knautia drymeia<br />

8546034 3706 SCAB TRI Scabiosa triandra L. (*)<br />

Scardaccione selvatico Dipsacus fullonum<br />

Scardaccione Cirsium arvense<br />

Schoenodorus violaceus Link Poa violacea<br />

1098 SCHOENUZ Schoenus<br />

477001 5490 SCHO NIG Schoenus nigricans L.<br />

914 SCILLA Z Scilla<br />

1086001 4605 SCIL BIF Scilla bifolia L.<br />

Scilla silvestre Scilla bifolia<br />

Scirpus caricinus Schrader Blysmus compressus<br />

Scirpus compressus (L.) Pers. Blysmus compressus<br />

Scirpus holoschoenus L. var. australis (L.) Koch Holoschoenus australis<br />

Scirpus pauciflorus Lightf. Eleocharis quinque<strong>flora</strong>


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

191<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Scirpus quinqueflorus Hartman Eleocharis quinque<strong>flora</strong><br />

127 SCLERANZ Scleranthus<br />

2483007 524 SCLE POL Scleranthus polycarpos L.<br />

Scleranthus polycarpos L. collinus (Hornung) Pign. Scleranthus polycarpos<br />

Scleranthus verticillatus Tausch Scleranthus polycarpos<br />

Scopa Erica arborea<br />

Scopone Erica arborea<br />

Scorpione Cirsium arvense<br />

850 SCORZONZ Scorzonera<br />

Scorzonera cana Griseb. Podospermum canum<br />

Scorzonera delle argille Podospermum canum<br />

Scorzonera jacquiniana Boiss. Podospermum canum<br />

Scorzonera laciniata L. var. jacquiniana Fiori incl. var. sicula Guss. Podospermum<br />

canum<br />

9581006 4318 SCOR PUR Scorzonera purpurea L.<br />

Scorzonera purpurea Scorzonera purpurea<br />

Scrofularia di Hoppe Scrophularia juratensis<br />

Scrofularia di Scopoli Scrophularia scopolii<br />

681 SCROPHUZ Scrophularia<br />

7505028 3351 SCRO CAN Scrophularia canina L.<br />

131 SCROPHUX SCROPHULARIACEAE<br />

Scrophularia comune Scrophularia canina<br />

Scrophularia grandidentata Ten. Scrophularia scopolii<br />

Scrophularia hoppi Koch Scrophularia juratensis<br />

7505031 3352 SCRO JUR Scrophularia juratensis Schleicher<br />

7505015 3344 SCRO SCO Scrophularia scopolii Hoppe<br />

627 SCUTELLZ Scutellaria<br />

7234003 3106 SCUT COL Scutellaria columnae All.<br />

Scutellaria di Colonna Scutellaria columnae<br />

Secale villosa L. Dasypyrum villosum<br />

Securigera varia (L.) Lassen (*) Coronilla varia<br />

271 SEDUM Z Sedum<br />

3161014 1242 SEDU ACR Sedum acre L.<br />

3161025 1245 SEDU ALB Sedum album L.<br />

Sedum altissimum Poiret Sedum sediforme<br />

3161012 1241 SEDU AMP Sedum amplexicaule DC.<br />

3161045 1254 SEDU ATR Sedum atratum L.<br />

Sedum boloniense Loisel. Sedum sexangulare<br />

Sedum clusianum Guss. Sedum album<br />

3161031 1246 SEDU DAS Sedum dasyphyllum L.<br />

Sedum micranthum Bast. Sedum album<br />

Sedum mite Gilib. Sedum sexangulare<br />

Sedum neglectum Ten. Sedum acre<br />

Sedum nicaeense All. Sedum sediforme<br />

Sedum reflexum L. (1755) Sedum rupestre<br />

Sedum rostratum Ten. Sedum amplexicaule<br />

3161061 1240 SEDU RUP Sedum rupestre L.<br />

3161008 1238 SEDU SED Sedum sediforme (Jacq.) Pau<br />

3161016 1243 SEDU SEX Sedum sexangulare L.<br />

Sedum tenuifolium (S. et S.) Strobl Sedum amplexicaule<br />

5 SELAGINZ Selaginella<br />

2 SELAGINX SELAGINELLACEAE<br />

Selaginella denticolata Selaginella denticulata<br />

9904003 11 SELA DEN Selaginella denticulata (L.) Link<br />

268 SEMPERVZ Sempervivum<br />

Sempervivum alpinum Gris. et Schenk Sempervivum tectorum<br />

3162010 1223 SEMP ARA Sempervivum arachnoideum L.<br />

Sempervivum schottii Bak. Sempervivum tectorum


192<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

3162022 1226 SEMP TEC Sempervivum tectorum L.<br />

Sempiterni di montagna Antennaria dioica<br />

Semprevivo maggiore Sempervivum tectorum<br />

Semprevivo ragnateloso Sempervivum arachnoideum<br />

Senape selvatica Sinapis arvensis<br />

805 SENECIOZ Senecio<br />

Senecio alpinus Auct. non Scop. Senecio cordatus<br />

---- SENE APE Senecio apenninus Tausch<br />

Senecio appenninico Senecio apenninus<br />

Senecio arachnoideus Auct. Fl. Ital. non Sieber Senecio tenorei<br />

Senecio baldensis Ten. non Poiret Senecio cordatus<br />

9411070 4059 SENE BRA Senecio brachychaetus DC.<br />

Senecio campestris (Retz.) DC. Senecio integrifolius<br />

9411041 4063 SENE COR Senecio cordatus Koch<br />

Senecio di Fuchs Senecio fuchsii<br />

9411026 4066 SENE DOR Senecio doronicum L.<br />

Senecio doronicum L. var. pseudo-arachnoideus Fiori Senecio tenorei<br />

Senecio doronicum (L.) L. subsp. doronicum var. apenninus (Tausch) Fiori Senecio<br />

apenninus<br />

Senecio doronicum (L.) L. var. neglectus Paolucci Senecio apenninus<br />

Senecio doronicum (L.) L. var. apenninus (Tausch) Senecio apenninus<br />

9411076 4072 SENE FUC Senecio fuchsii C.C. Gmelin<br />

Senecio gerardii G. et G. Senecio doronicum<br />

9411033 4060 SENE INT Senecio integrifolius (L.) Clairv.<br />

Senecio integrifolius (L.) Clairv. subsp. campestris Briq. et Cavill. sensu Cuff. Senecio<br />

integrifolius<br />

Senecio integrifolius (L.) Clairv. var. humilis Fiori et var. tenorei Fiori Senecio<br />

integrifolius<br />

Senecione alpino Senecio cordatus<br />

Senecione comune Senecio vulgaris<br />

Senecione <strong>dei</strong> Sanniti Senecio cordatus<br />

Senecione di Fuchs Senecio fuchsii<br />

Senecione di Tenore Senecio tenorei<br />

Senecio neglectus Paolucci Senecio apenninus<br />

Senecione mezzano Senecio doronicum<br />

Senecione montanino Senecio rupestris<br />

Senecio nemorensis L. subsp. fuchsii C.C. Gmelin Senecio fuchsii<br />

Senecione rosulato Senecio integrifolius<br />

Senecione toscano Senecio brachychaetus<br />

Senecio orientalis Ten. non Willd. Senecio apenninus<br />

Senecio pygmaeus sensu Strobl non DC. Senecio vulgaris<br />

9411081 4090 SENE RUP Senecio rupestris Waldst. et Kit.<br />

Senecio sarracenicus L. p.p. Senecio fuchsii<br />

Senecio squalidus L. Senecio rupestris<br />

9411075 4067 SENE TEN Senecio tenorei Pign.<br />

9411065 4098 SENE VUL Senecio vulgaris L.<br />

1105 SERAPIAZ Serapias<br />

Serapias longipetala (Ten.) Pollini Serapias vomeracea<br />

1397003 5532 SERA VOM Serapias vomeracea (Burmann) Briquet<br />

Serapide maggiore Serapias vomeracea<br />

Seriola taraxacoides Loisel. Robertia taraxacoides<br />

824 SERRATUZ Serratula<br />

9474001 4189 SERR TIN Serratula tinctoria L.<br />

966 SESLERIZ Sesleria<br />

Sesleria apenninica Ujhelyi Sesleria tenuifolia<br />

Sesleria coerulea (L.) Ardoino var. italica Pamp. Sesleria italica<br />

Sesleria <strong>dei</strong> macereti Sesleria nitida<br />

Sesleria italiana Sesleria italica


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

193<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

324027 4958 SESL ITA Sesleria italica (Pamp.) Ujhelyi<br />

Sesleria juncifolia Suffren Sesleria tenuifolia<br />

324016 4959 SESL NIT Sesleria nitida Ten.<br />

Sesleria nitida Ten. var. tenoreana Pamp., incl. var. brevidentata Hackel Sesleria italica<br />

324004 4964 SESL TEN Sesleria tenuifolia Schrader<br />

Sesleria tenuifolia Sesleria tenuifolia<br />

Sferracavallo comune Hippocrepis comosa<br />

584 SHERARDZ Sherardia<br />

8482001 2856 SHER ARV Sherardia arvensis L.<br />

290 SIBBALDZ Sibbaldia<br />

3359001 1469 SIBB PRO Sibbaldia procumbens L.<br />

Sibbaldia Sibbaldia procumbens<br />

Sieglingia decumbens Bernh. Danthonia decumbens<br />

Sigillo di Salomone comune Polygonatum odoratum<br />

Sigillo di Salomone maggiore Polygonatum multiflorum<br />

141 SILENE Z Silene<br />

Silene a cuscinetto Silene acaulis<br />

Silene a mazzetti Silene armeria<br />

2490090 592 SILE ACA Silene acaulis (L.) Jacq.<br />

Silene acaulis var. pedemontana Favre Silene acaulis<br />

Silene alba (Miller) Krause Silene latifolia<br />

2490101 597 SILE ARM Silene armeria L.<br />

Silene bianca Silene latifolia<br />

Silene cigliata Silene graefferi<br />

Silene ciliata Pourret var. graefferi (Guss.) Fiori Silene graefferi<br />

Silene ciliata Pourret Silene graefferi<br />

Silene ciondola Silene nutans<br />

Silene cucubalus Wibel Silene vulgaris<br />

Silene del Parnaso Silene parnassica<br />

Silene di Roemer Silene staminea<br />

2490106 601 SILE DIO Silene dioica (L.) Clairv.<br />

Silene dioica Silene dioica<br />

Silene elongata Bellardi Silene acaulis<br />

Silene flos-cuculi (L.) Greuter & Burdet subsp. flos-cuculi (*) Lychnis flos-cuculi<br />

2490087 591 SILE GRA Silene graefferi Guss. (*)<br />

Silene inflata (Salisb.) Sm. Silene vulgaris<br />

Silene italiana Silene italica<br />

2490001 566 SILE ITA Silene italica (L.) Pers.<br />

2490105 599 SILE LAT Silene latifolia Poiret<br />

Silene multi<strong>flora</strong> Ten. Silene staminea<br />

2490015 573 SILE NUT Silene nutans L.<br />

2490174 589 SILE PAR Silene parnassica Boiss. et Spruner<br />

Silene rigonfia Silene vulgaris<br />

Silene roemeri Friv. (*) Silene staminea<br />

Silene roemeri Friv. Silene staminea<br />

2490038 576 SILE STA Silene staminea Bertol.<br />

Silene venosa (Gilib.) Asch. Silene vulgaris<br />

2490056 582 SILE VUL Silene vulgaris (Moench) Garcke<br />

246 SINAPISZ Sinapis<br />

2945001 1179 SINA ARV Sinapis arvensis L.<br />

Sisymbrium alliaria Scop. Alliaria petiolata<br />

Sisymbrium thaliana Gay Arabidopsis thaliana<br />

Soffione Taraxacum officinale<br />

129 SOLANACX SOLANACEAE<br />

669 SOLANUMZ Solanum<br />

7407007 3295 SOLA DUL Solanum dulcamara L.<br />

Solanum moschatum Presl Solanum nigrum<br />

7407001 3293 SOLA NIG Solanum nigrum L.


194<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

543 SOLDANEZ Soldanella<br />

6324004 2697 SOLD ALP Soldanella alpina L.<br />

Soldanella comune Soldanella alpina<br />

Soldini Paliurus spina-christi<br />

620 SOLENANZ Solenanthus<br />

7067003 3071 SOLE APE Solenanthus apenninus (L.) Fischer et C.A. Meyer<br />

752 SOLIDAGZ Solidago<br />

8849001 3806 SOLI VIR Solidago virgaurea L.<br />

Sonaglini comuni Briza media<br />

863 SONCHUSZ Sonchus<br />

9595007 4390 SONC ARV Sonchus arvensis L.<br />

9595001 4392 SONC ASP Sonchus asper (L.) Hill<br />

Sonchus glaucescens Jordan Sonchus asper<br />

9595003 4393 SONC OLE Sonchus oleraceus L.<br />

Sorbo comune Sorbus domestica<br />

Sorbo degli uccellatori Sorbus aucuparia<br />

Sorbolo Sorbus domestica<br />

Sorbo montano Sorbus aria<br />

Sorbo torminale Sorbus torminalis<br />

297 SORBUS Z Sorbus<br />

3338905 1544 SORB ARI Sorbus aria (L.) Crantz<br />

3338902 1541 SORB AUC Sorbus aucuparia L.<br />

3338901 1540 SORB DOM Sorbus domestica L.<br />

3338903 1542 SORB TOR Sorbus torminalis (L.) Crantz<br />

165 SPARGANX SPARGANIACEAE<br />

1082 SPARGANZ Sparganium<br />

0054001 5315 SPAR ERE Sparganium erectum L.<br />

Sparganium racemosum Hudson Sparganium erectum<br />

317 SPARTIUZ Spartium<br />

3674001 1614 SPAR JUN Spartium junceum L.<br />

Sparviere a foglie abbraccianti Hieracium amplexicaule<br />

Sparviere a foglie abbraccianti Hieracium pulmonarioides<br />

Sparviere a foglie di Prenanthes Hieracium prenanthoides<br />

Sparviere corimboso Hieracium cymosum<br />

Sparviere corimboso Hieracium cymosum<br />

Sparviere <strong>dei</strong> boschi Hieracium sylvaticum<br />

Sparviere <strong>dei</strong> boschi Hieracium tenuiflorum<br />

Sparviere inciso Hieracium bifidum<br />

Sparviere lacerato Hieracium humile<br />

Sparviere lanoso Hieracium tomentosum<br />

Sparviere orecchia di topo Hieracium auricula<br />

Sparviere racemoso Hieracium racemosum<br />

Specchio di Venere comune Legousia speculum-veneris<br />

Specularia speculum DC. Legousia speculum-veneris<br />

Specularia speculum-veneris Tanfani Legousia speculum-veneris<br />

137 SPERGULZ Spergularia<br />

Spergularia campestris (L.) Asch. Spergularia rubra<br />

Spergularia comune Spergularia rubra<br />

Spergularia radicans Presl Spergularia rubra<br />

2450012 555 SPER RUB Spergularia rubra (L.) Presl<br />

Speronella consolida Consolida regalis<br />

Speronella lacerata Delphinium fissum<br />

Spigarola delle foreste Melampyrum sylvaticum<br />

Spigarola d‘Italia Melampyrum italicum<br />

Spillone biancastro Armeria canescens<br />

Spillone <strong>della</strong> Majella Armeria majellensis<br />

Spino-gatto Paliurus spina-christi<br />

639 STACHYSZ Stachys


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

195<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Stachys alpina Ten. non L. Stachys tymphaea<br />

Stachys betonica Bentham Stachys officinalis<br />

Stachys dasyanthes Rafin. Stachys germanica<br />

7281008 3158 STAC GER Stachys germanica L.<br />

7281003 3156 STAC OFF Stachys officinalis (L.) Trevisan<br />

7281026 3164 STAC REC Stachys recta L.<br />

Stachys reinerti Heldr. ex Halácsy Stachys tymphaea<br />

7281024 3162 STAC SYL Stachys sylvatica L.<br />

7281009 3159 STAC TYM Stachys tymphaea Hausskn.<br />

Stella alpina dell‘<strong>Appennino</strong> Leontopodium nivale<br />

120 STELLARZ Stellaria<br />

2429006 466 STEL HOL Stellaria holostea L.<br />

2429003 463 STEL MED Stellaria media (L.) Vill.<br />

2429004 464 STEL NEG Stellaria neglecta Weihe<br />

2429001 462 STEL NEM Stellaria nemorum L.<br />

Stellina abruzzese Asperula neglecta<br />

Stellina comune Asperula cynanchica<br />

Stellina odorosa Galium odoratum<br />

Stellina purpurea Asperula purpurea<br />

Stenophragma thaliana Celak Arabidopsis thaliana<br />

Stipa Erica arborea<br />

Stoppione Cirsium arvense<br />

Stregona <strong>dei</strong> boschi Stachys sylvatica<br />

Stregona germanica Stachys germanica<br />

Stregona ghiandolosa Stachys tymphaea<br />

Stregona gialla Stachys recta<br />

Strigoli Silene vulgaris<br />

Strigolo selvatico Lithospermum arvense<br />

Succiamele del Petasites Orobanche flava<br />

Succiamele del Serpillo Orobanche alba<br />

Succiamele minore Orobanche minor<br />

Succiamele rossastro Orobanche gracilis<br />

Suocera e Nuora Viola tricolor<br />

719 SYMPHORZ Symphoricarpos<br />

8518001 3617 SYMP ALB Symphoricarpos albus (L.) S.F. Blake (*)<br />

Symphoricarpos racemosus Auct. non Michx. Symphoricarpos albus<br />

610 SYMPHYTZ Symphytum<br />

Symphytum mediterraneum Koch Symphytum tuberosum<br />

7090004 3021 SYMP TUB Symphytum tuberosum L.<br />

Symphytum tuberosum L. subsp. nodosum (Schur) Soó Symphytum tuberosum<br />

95 TAMARICX TAMARICACEAE<br />

Tamaro Tamus communis<br />

Tamerice alpino Myricaria germanica<br />

939 TAMUS Z Tamus<br />

1254001 4735 TAMU COM Tamus communis L.<br />

796 TANACETZ Tanacetum<br />

Tanacetum alpinum Sch. Bip. Leucanthemopsis alpina<br />

9341809 4010 TANA COR Tanacetum corymbosum (L.) Sch. Bip.<br />

9341811 4009 TANA PAR Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip.<br />

Tarassaco appenninico Taraxacum glaciale<br />

Tarassaco ceroso Taraxacum laevigatum<br />

Tarassaco comune Taraxacum officinale<br />

860 TARAXACZ Taraxacum<br />

Taraxacum erythrospermum Dahlst. Taraxacum laevigatum<br />

Taraxacum gasparrinii Tineo ex Lojacono Taraxacum laevigatum<br />

9592001 4370 T GLACIA Taraxacum glaciale Hand.-Mazz. ex Huet<br />

9592132 4380 T LAEVIG Taraxacum laevigatum (Willd.) DC.<br />

9592215 4383 T OFFICI Taraxacum officinale Weber


196<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Taraxacum rubicundum Soest Taraxacum laevigatum<br />

Tasso comune Taxus baccata<br />

25 TAXACEAX TAXACEAE<br />

45 TAXUS Z Taxus<br />

0018001 132 TAXU BAC Taxus baccata L.<br />

626 TEUCRIUZ Teucrium<br />

7212019 3099 TEUC CHA Teucrium chamaedrys L.<br />

Teucrium euganeum Vis. Teucrium siculum<br />

7212050 3094 TEUC SIC Teucrium siculum (Rafin.) Guss.<br />

173 THALICTZ Thalictrum<br />

2548001 832 THAL AQU Thalictrum aquilegifolium L.<br />

2548013 838 THAL FLA Thalictrum flavum L.<br />

71 THESIUMZ Thesium<br />

2118011 241 THES BAV Thesium bavarum Schrank<br />

Thesium intermedium Schrader Thesium linophyllon<br />

Thesium linifolium Schrank Thesium linophyllon<br />

2118012 242 THES LIN Thesium linophyllon L.<br />

Thesium montanum Ehrh. Thesium bavarum<br />

Thesium pratense Ehrh. Thesium pyrenaicum<br />

2118002 235 THES PYR Thesium pyrenaicum Pourret<br />

The svizzero Veronica officinalis<br />

235 THLASPIZ Thlaspi<br />

2903001 1106 THLA ARV Thlaspi arvense L.<br />

2903003 1108 THLA PER Thlaspi perfoliatum L.<br />

2903014 1113 THLA PRA Thlaspi praecox Wulfen<br />

2903012 1116 THLA STY Thlaspi stylosum (Ten.) Mutel<br />

91 THYMELAX THYMELAEACEAE<br />

653 THYMUS Z Thymus<br />

Thymus acicularis W.et K. (che è buona specie balcanica!) Thymus striatus<br />

Thymus albanus H.Braun Thymus praecox<br />

Thymus alpinus L. Acinos alpinus<br />

Thymus balcanus Borbás Thymus praecox<br />

Thymus brevicalyx Strobl Thymus longicaulis<br />

Thymus kerneri Borbás Thymus praecox<br />

7319055 3237 THYM LON Thymus longicaulis Presl.<br />

7319069 3236 THYM PRA Thymus praecox Opiz<br />

Thymus serpyllum L. var. picentinus Lacaita Thymus praecox<br />

7319019 3227 THYM STR Thymus striatus Vahl<br />

Thymus thracicus Velen. var. gaviolii Ronn. Thymus praecox<br />

Tiglio selvatico Tilia cordata<br />

396 TILIA Z Tilia<br />

89 TILIACEX TILIACEAE<br />

4964005 2194 TILI COR Tilia cordata Miller<br />

Tilia parvifolia Ehrh. Tilia cordata<br />

Tilia sylvestris Desf. Tilia cordata<br />

Timo balcanico Thymus praecox<br />

Timo bratteato Thymus striatus<br />

Timo con fascetti Thymus longicaulis<br />

Toccamano Sherardia arvensis<br />

513 TORDYLIZ Tordylium<br />

6128004 2593 TORD APU Tordylium apulum L.<br />

Tossilagine comune Tussilago farfara<br />

849 TRAGOPOZ Tragopogon<br />

Tragopogon eriospermus Ten. Tragopogon porrifolius<br />

9579004 4313 TRAG POR Tragopogon porrifolius L.<br />

9579011 4310 TRAG PRA Tragopogon pratensis L.<br />

Tragopogon sativus Gater Tragopogon porrifolius<br />

Tragoselino comune Pimpinella saxifraga


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

197<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

Tragoselino rupestre Pimpinella tragium<br />

Trifoglino legnoso Dorycnium herbaceum<br />

Trifoglio alpestre Trifolium alpestre<br />

Trifoglio angustifoglio Trifolium angustifolium<br />

Trifoglio bianco Trifolium repens<br />

Trifoglio bianco-giallo Trifolium ochroleucum<br />

Trifoglio bruno Trifolium badium<br />

Trifoglio campestre Trifolium campestre<br />

Trifoglio di Thal Trifolium thalii<br />

Trifoglio incarnato Trifolium incarnatum<br />

Trifoglio ladino Trifolium repens<br />

Trifoglio medio Trifolium medium<br />

Trifoglio montano Trifolium montanum<br />

Trifoglio pratense Trifolium pratense<br />

Trifoglio rosso Trifolium pratense<br />

Trifoglio spadiceo Trifolium spadiceum<br />

Trifoglio squarroso Trifolium squarrosum<br />

Trifoglio violetto Trifolium pratense<br />

343 TRIFOLIZ Trifolium<br />

Trifolium agrarium Auct. Fl. Ital. non L. Trifolium campestre<br />

3690079 1889 TRIF ALP Trifolium alpestre L.<br />

3690081 1891 TRIF ANG Trifolium angustifolium L.<br />

3690032 1859 TRIF BAD Trifolium badium Schreber<br />

3690044 1865 TRIF CAM Trifolium campestre Schreber<br />

3690062 1878 TRIF INC Trifolium incarnatum L.<br />

3690074 1887 TRIF MED Trifolium medium L.<br />

Trifolium molinerii Balbis Trifolium incarnatum<br />

3690007 1839 TRIF MON Trifolium montanum L.<br />

3690085 1893 TRIF OCH Trifolium ochroleucum Hudson<br />

Trifolium panormitanum Presl Trifolium squarrosum<br />

3690063 1879 TRIF PRA Trifolium pratense L.<br />

Trifolium pratense var. flavicans Guss. non Ser. Trifolium pratense<br />

Trifolium pratense var. semipurpureum Strobl. Trifolium pratense<br />

Trifolium pratense var. silanum Fiori Trifolium pratense<br />

Trifolium procumbens L. nomen ambig. Trifolium campestre<br />

3690010 1840 TRIF REP Trifolium repens L.<br />

3690033 1860 TRIF SPA Trifolium spadiceum L.<br />

3690094 1900 TRIF SQU Trifolium squarrosum L.<br />

Trifolium stramineum Presl Trifolium incarnatum<br />

3690013 1842 TRIF THA Trifolium thalii Vill.<br />

Trimorpha epirotica Vierh. incl. Erigeron alpinus L. fo. ambiguus Fiori e var. glabratus<br />

Fiori p.p. Erigeron epiroticus<br />

487 TRINIA Z Trinia<br />

5998007 2532 TRIN DAL Trinia dalechampii (Ten.) Janchen<br />

Triticum villosum Beauv. Dasypyrum villosum<br />

Trixago latifolia Rchb. Parentucellia latifolia<br />

157 TROLLIUZ Trollius<br />

2525001 683 TROL EUR Trollius europaeus L.<br />

Tunica prolifera Scop. Petrorhagia prolifera<br />

Tunica rigida Boiss. Petrorhagia saxifraga<br />

Tunica saxifraga Scop. Petrorhagia saxifraga<br />

800 TUSSILAZ Tussilago<br />

9380001 4037 TUSS FAR Tussilago farfara L.<br />

Ulice Erica arborea<br />

32 ULMACEAX ULMACEAE<br />

59 ULMUS Z Ulmus<br />

Ulmus campestris Auct. non L. Ulmus minor<br />

Ulmus carpinifolia Suckow Ulmus minor


198<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

1896001 208 ULMU GLA Ulmus glabra Hudson<br />

1896003 209 ULMU MIN Ulmus minor Miller<br />

Ulmus montana With. Ulmus glabra<br />

Ulmus scabra Miller Ulmus glabra<br />

110 UMBELLIX UMBELLIFERAE<br />

267 UMBILICZ Umbilicus<br />

Umbilicus pendulinus DC. Umbilicus rupestris<br />

3164004 1219 UMBI RUP Umbilicus rupestris (Salisb.) Dandy<br />

Uva di Volpe Paris quadrifolia<br />

Uva tamina Tamus communis<br />

Uva ursina Arctostaphylos uva-ursi<br />

6216005 2651 VACC GAU Vaccinium gaultherioides Bigelow<br />

6216006 2652 VACC MYR Vaccinium myrtillus L.<br />

Vaccinium uliginosum L. subsp. microphyllum Lange Vaccinium gaultherioides<br />

724 VALIANAZ Valeriana<br />

Valeriana calabra Huter, Porta et Rigo Valeriana montana<br />

140 VALERIAX VALERIANACEAE<br />

Valeriana comune Valeriana officinalis<br />

8532011 3649 VALE MON Valeriana montana L.<br />

Valeriana montana Valeriana montana<br />

8532001 3653 VALE OFF Valeriana officinalis L.<br />

Valeriana rossa Centranthus ruber<br />

Valeriana rotundifolia Vill. Valeriana montana<br />

Valeriana trifogliata Valeriana tripteris<br />

8532010 3650 VALE TRI Valeriana tripteris L.<br />

8532003 3652 VALE TUB Valeriana tuberosa L.<br />

Valeriana tuberosa Valeriana tuberosa<br />

722 VALELLAZ Valerianella<br />

8529012 3640 VALE CAR Valerianella carinata Loisel.<br />

8529019 3634 VALE MIC Valerianella microcarpa L.<br />

881 VALLISNZ Vallisneria<br />

0089001 4503 VALL SPI Vallisneria spiralis L.<br />

Vallisneria Vallisneria spiralis<br />

Veccia dentellata Vicia bithynica<br />

Veccia dolce Vicia sativa<br />

Veccia montanina Vicia cracca<br />

Veccia pisellina Vicia pisiformis<br />

Vecciarini Coronilla varia<br />

Veccia tentennina Vicia hirsuta<br />

Veccia ungherese Vicia pannonica<br />

Vedovella annuale Jasione montana<br />

Vedovelle <strong>dei</strong> prati Globularia punctata<br />

Vedovina a foglie sottili Scabiosa triandra<br />

Vedovina crenata Scabiosa crenata<br />

Vedovina dubbia Scabiosa cfr. velenovskyiana<br />

Vedovina maggiore Cephalaria transsylvanica<br />

Vedovina selvatica Scabiosa columbaria<br />

Vedovina strisciante Lomelosia graminifolia<br />

Vegro Prunus spinosa<br />

Ventaglina <strong>dei</strong> campi Aphanes arvensis<br />

Ventaglina ibrida Alchemilla colorata<br />

Ventaglina ibrida Alchemilla glaucescens<br />

Ventaglina Alchemilla cfr. compta<br />

Ventaglina Alchemilla incisa<br />

Ventaglina Alchemilla strigosula<br />

Ventaglina Alchemilla subcrenata<br />

Veratro comune Veratrum album


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

199<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

897 VERATRUZ Veratrum<br />

960002 4546 VERA ALB Veratrum album L.<br />

Verbasco Tasso-barbasso Verbascum thapsus<br />

Verbasco a foglie lunghe Verbascum longifolium<br />

680 VERBASCZ Verbascum<br />

7460036 3324 VERB LON Verbascum longifolium Ten.<br />

7460034 3323 VERB THA Verbascum thapsus L.<br />

622 VERBENAZ Verbena<br />

126 VERBENAX VERBENACEAE<br />

Verbena comune Verbena officinalis<br />

7138003 3073 VERB OFF Verbena officinalis L.<br />

Verga d‘oro comune Solidago virgaurea<br />

694 VERONICZ Veronica<br />

Veronica a foglie di serpillo Veronica serpyllifolia<br />

7579046 3418 VERO ARV Veronica arvensis L.<br />

Veronica bauxbaumii Ten. Veronica persica<br />

7579036 3447 VERO BEC Veronica beccabunga L.<br />

Veronica beccabunga Veronica beccabunga<br />

7579030 3437 VERO CHA Veronica chamaedrys L.<br />

Veronica comune Veronica chamaedrys<br />

Veronica comune Veronica persica<br />

Veronica con foglie d‘edera Veronica hederifolia<br />

Veronica <strong>dei</strong> campi Veronica arvensis<br />

Veronica delle faggete Veronica urticifolia<br />

7579057 3427 VERO HED Veronica hederifolia L.<br />

Veronica latifolia L. p.p. Veronica urticifolia<br />

Veronica medicinale Veronica officinalis<br />

7579027 3442 VERO OFF Veronica officinalis L.<br />

7579055 3424 VERO PIC Veronica persica Poiret<br />

Veronica primaverile Veronica verna<br />

Veronica pseudoarvensis Tineo Veronica arvensis<br />

7579003 3413 VERO SER Veronica serpyllifolia L.<br />

Veronica tenella All. Veronica serpyllifolia<br />

Veronica tournefortii Gmelin Veronica persica<br />

Veronica tournefortii Vill. sensu Auct. plur. non Gmelin nec Vill. s.s. Veronica<br />

officinalis<br />

7579012 3440 VERO URT Veronica urticifolia Jacq.<br />

7579047 3419 VERO VER Veronica verna L.<br />

Verzellina Senecio vulgaris<br />

Vesicaria Colutea arborescens<br />

Viborno Viburnum lantana<br />

Viburno lantana Viburnum lantana<br />

717 VIBURNUZ Viburnum<br />

8516002 3613 VIBU LAN Viburnum lantana L.<br />

335 VICIA Z Vicia<br />

3852053 1720 VICI BIT Vicia bithynica (L.) L.<br />

3852010 1690 VICI CRA Vicia cracca L.<br />

3852031 1702 VICI HIR Vicia hirsuta (L.) S.F. Gray<br />

Vicia lughanensis Schleicher Vicia sativa<br />

3852045 1711 VICI PAN Vicia pannonica Crantz<br />

3852006 1684 VICI PIS Vicia pisiformis L.<br />

Vicia purpurascens DC. Vicia pannonica<br />

3852046 1712 VICI SAT Vicia sativa L.<br />

Vicia sativa L. subsp. segetalis (Thuill.) Gaudin Vicia sativa<br />

Vicia sativa subsp. obovata Gaudin Vicia sativa<br />

Vicia segetalis Thuill. Vicia sativa<br />

Vilucchio bianco Calystegia sepium<br />

Vilucchio comune Convolvolus arvensis


200<br />

G. TONDI, P. PLINI<br />

________________________________________________________________________________________________<br />

Vilucchione Calystegia sepium<br />

576 VINCA Z Vinca<br />

6598001 2843 VINC MIN Vinca minor L.<br />

Vincetossico comune Vincetoxicum hirundinaria<br />

581 VINCETOZ Vincetoxicum<br />

6834911 2853 VINC HIR Vincetoxicum hirundinaria Medicus<br />

Vincetoxicum officinale Moench Vincetoxicum hirundinaria<br />

409 VIOLA Z Viola<br />

5274003 2243 VIOL ALB Viola alba Besser<br />

Viola bianca Viola alba<br />

Violacciocca appenninica Erysimum pseudorhaeticum<br />

Violacciocca minore Matthiola fruticulosa<br />

93 VIOLACEX VIOLACEAE<br />

Viola del pensiero Viola tricolor<br />

Viola di Eugenia Viola eugeniae<br />

Viola di Rivinus Viola riviniana<br />

5274056 2273 VIOL EUG Viola eugeniae Parl.<br />

5274015 2250 VIOL REI Viola reichenbachiana Jordan ex Boreau<br />

5274018 2251 VIOL RIV Viola riviniana Rchb.<br />

Viola silvestre Viola reichenbachiana<br />

Viola sylvestris Lam. p.p. Viola reichenbachiana<br />

5274078 2275 VIOL TRI Viola tricolor L.<br />

Viole di palude Epilobium hirsutum<br />

Viorna Clematis vitalba<br />

Viperina azzurra Echium vulgare<br />

Vischio comune Viscum album<br />

Vischio quercino Loranthus europaeus<br />

73 VISCUM Z Viscum<br />

2093002 246 VISC ALB Viscum album L.<br />

Vite nera Tamus communis<br />

Vite selvatica Solanum dulcamara<br />

Vogelia paniculata Hornem. Neslia paniculata<br />

Vulneraria comune Anthyllis vulneraria<br />

Vulneraria Anthyllis vulneraria<br />

Vulparia Trollius europaeus<br />

960 VULPIA Z Vulpia<br />

385901 4891 VULP SIC Vulpia cfr. sicula (Presl) Link<br />

385910 4896 VULP MYU Vulpia myuros (L.) Gmelin<br />

Wahlembergia graminifolia DC. Edraianthus graminifolius<br />

Zafferano maggiore Crocus napolitanus


<strong>Prodromo</strong> <strong>della</strong> Flora <strong>dei</strong> <strong>Monti</strong> <strong>della</strong> <strong>Laga</strong> (<strong>Appennino</strong> <strong>centrale</strong> - versante laziale)<br />

201<br />

___________________________________________________________________________________________________<br />

ELENCO DEI CODICI DEVIANTI E BANDITI<br />

SPECIE / GENERE CODICE DEVIANTE CODICE BANDITO<br />

Alchemilla straminea ALCH STA ALCH STR<br />

Alchemilla strigosula ALCH STI ALCH STR<br />

Alchemilla glaucescens ALCH GLU ALCH GLA<br />

Alchemilla glabra ALCH GAB ALCH GLA<br />

Alchemilla subcrenata ALCH SCR ALCH SUB<br />

Agropiron caninum AGRO CUM AGRO CAN<br />

Agrostis canina AGRO CNA AGRO CAN<br />

Asphodeline sp. ASPHODNZ ASPHODEZ<br />

Asphodelus sp. ASPHODUZ ASPHODEZ<br />

Avenula praetutiana AVEN PRT AVEN PRA<br />

Campanula rapunculus CAMP RAU CAMP RAP<br />

Centaurea sp. CENTAUAZ CENTAURZ<br />

Centaurium sp. CENTAUMZ CENTAURZ<br />

Centaurea nigrescens CENT NGS CENT NIG<br />

Cephalaria sp. CEPHALRZ CEPHALAZ<br />

Cephalanthera sp. CEPHALHZ CEPHALAZ<br />

Cirsium eriophorum CIRS ERP CIRS ERI<br />

Cirsium erisithales CIRS ERS CIRS ERI<br />

Cupressus sp. CUPRESUZ CUPRESSZ<br />

Cuscuta epithymum CUSC ETY CUSC EPI<br />

Cynoglossum sp CYNOGLSZ CYNOGLOZ<br />

Cynoglottis sp. CYNOGLTZ CYNOGLOZ<br />

Erodium ciconium EROD CIM EROD CIC<br />

Gentiana sp. GENTIAAZ GENTIANZ<br />

Gentianella sp. GENTIELZ GENTIANZ<br />

Hieracium auricula HIER AUL HIER AUR<br />

Leucanthemopsis sp. LEUCAOPZ LEUCANTZ<br />

Leucanthemum sp. LEUCAUMZ LEUCANTZ<br />

Lychnis flos-cuculi LYCH FLC LYCH FLO<br />

Melilotus altissima MELI AUS MELI ALT<br />

Melilotus officinalis MELI OFI MELI OFF<br />

Monotropa hypopitys MONO HYS MONO HYP<br />

Poa alpina POA API POA ALP<br />

Polygala vulgaris POLY VUI POLY VUL<br />

Polypodium vulgare POLY VUE POLY VUL<br />

Polygonatum sp. POLYTUMZ POLYGONZ<br />

Polygonum sp. POGONUMZ POLYGONZ<br />

Polygonum arenastrum POLY ART POLY ARE<br />

Populus tremula POPU TRA POPU TRE<br />

Prunus cerasifera PRUN CRF PRUN CER<br />

Ranunculus repens RANU RNS RANU REP<br />

Reseda lutea RESE LEA RESE LUT<br />

Reseda luteola RESE LOA RESE LUT<br />

Rumex acetosa RUME ASA RUME ACE<br />

Rumex acetosella RUME ALA RUME ACE<br />

Salix retusa SALI REA SALI RET<br />

Valeriana sp VALIANAZ VALERIAZ<br />

Valerianella sp. VALELLAZ VALERIAZ<br />

Veronica persica VERO PIC VERO PER


ERRATA CORRIGE<br />

pag. - riga errata corrige<br />

1 - 30 ... per la i preziosi ... per i preziosi<br />

7 - 12 (TUTIN et al., 1964-1980) (TUTIN et al., 1964-1980; TUTIN et al. 1993)<br />

30 - 47 ... <strong>della</strong> specie per il lazio ... <strong>della</strong> specie per il Lazio<br />

63 - 15 inserire come sinonimo di<br />

Cistus incanus<br />

135 -<br />

figura 4<br />

141 -<br />

figura 6<br />

Cistus creticus L. subsp. eriocephalus (Viv.) Greuter et Burdet (*)<br />

142 inserire in bibliografia FERRARINI E., 1966-1967 - Appunti sulla vegetazione di altitudine delle Alpi Apuane. Webbia 21: 521-<br />

560; 22: 295-404.<br />

143 inserire in bibliografia PASA A., 1953 - Appunti geologici per la paleogeografia delle Puglie. Mem. Biogeogr. Adriat. 2: 275-286.


ACLI ANNI VERDI<br />

Associazione di Protezione Ambientale<br />

riconosciuta dal Ministero dell’Ambiente con D.M. del 29/3/1994<br />

Centro di documentazione ambientale e banca dati sui parchi naturali italiani<br />

Programmi di educazione ambientale per le scuole<br />

Formazione di operatori naturalistici e ambientali<br />

Progetti di sviluppo delle aree protette<br />

Ricerche on-line ecologico-ambientali

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!