Tekentjes op grotschilderingen zijn waarschijnlijk oudste "protoschrift" en geven maankalender weer

Zowat iedereen kent wel de prachtige prehistorische schilderingen van dieren als oerossen, paarden, herten, geiten, mammoeten, wolharige neushoorns en ook vissen en vogels uit grotten als die van Altamira en Lascaux. 

De afgebeelde dieren zijn voor het grootste deel soorten waarop de jager-verzamelaars jacht maakten en waarvan ze in grote mate afhankelijk waren voor hun overleving. 

De moderne populaties van deze dieren kennen allemaal een kenmerkende jaarlijkse cyclus van paarseizoenen en geboorteseizoenen, in min of meerdere mate gescheiden door lente- en herfstmigraties. In de loop van die cyclus splitsen en verenigen de populaties zich in kleinere en grotere groepen volgens een voorspelbaar schema. 

Als de dieren samenkomen in grotere groepen, zijn ze gemakkelijkere prooien voor de jagers en het is dan ook logisch dat weten wanneer de migraties, de paartijd en het geboorteseizoen plaatsvinden, erg belangrijk was voor de jager-verzamelaars uit het Laat-Paleolithicum, de periode die samenvalt met de laatste IJstijd. 

In verschillende grotten zijn dan ook schilderingen te vinden die gedrag van dieren afbeelden dat te maken heeft met die bijzondere gebeurtenissen. Zo zijn er in Lascaux 'zwemmende' hertenbokken afgebeeld - wat meestal geïnterpreteerd wordt als een scène uit de herfstmigratie -, elders in de grot zijn een mannelijke en vrouwelijke oeros in hun zomerkleed te zien - wat gezien wordt als een paringsscène - en in een andere grot zijn er twee hertenbokken afgebeeld met hun geweien tegen elkaar gedrukt - waarschijnlijk een gevecht in de bronsttijd. 

Opvallend daarbij is dat er op de dieren kleine tekentjes zijn aangebracht: 7 rode stippen op een van de zwemmende hertenbokken, 4 zwarte stippen op de vrouwelijke oeros en 8 stippen op een van de geweien van de vechtende herten. 

Ook elders op grotschilderingen en op voorwerpen uit de IJstijd zijn er honderden van dergelijke abstracte tekentjes gevonden en pas de laatste tientallen jaren zijn  wetenschappers begonnen met ze te onderzoeken. In totaal gaat het om minstens 32 verschillende tekentjes, het grootste deel ervan zijn stippen en streepjes en een teken in de vorm van een hoofdletter Y. 

Archeologen denken al langer dat deze tekens op een of andere manier informatie bevatten, maar wat de betekenis ervan was, bleef onduidelijk. 

Ben Bacon, een meubelconservator en amateurarcheoloog uit Londen, denkt nu in samenwerking met verschillende wetenschappers de oplossing te hebben gevonden. 

"De betekenis van de tekens in deze tekeningen heeft me altijd geïntrigeerd en dus ben ik begonnen te proberen ze te ontcijferen. Ik gebruikte daarvoor dezelfde benadering die anderen gebruikt hebben om een vroege vorm van een Griekse tekst te begrijpen", zei Bacon, die de eerste auteur is van de nieuwe studie.  

"Aan de hand van informatie en beelden van rotsschilderingen via de British Library en het internet, heb ik zoveel mogelijk gegevens verzameld en dan ben ik begonnen te zoeken naar terugkerende patronen", zei hij. Bacon kreeg het idee dat de stippen en strepen konden verwijzen naar een maankalender en dat het Y-teken een symbool kon zijn voor 'jongen krijgen'. 

"Toen de studie vooruitgang begon te boeken, heb ik contact opgenomen met vrienden en met toonaangevende academici, van wie de expertise essentieel is gebleken om mijn theorie te bewijzen." 

Het feit dat het totale aantal stippen of strepen in de meer dan 800 reeksen van tekens die de onderzoekers bekeken, nooit meer dan 13 bedroeg, bleek consistent met de 13 maanmaanden - in feite 12,5 - in een jaar. 

Het team gebruikte de geboortecyclussen van moderne dieren, of moderne equivalenten in het geval van bijvoorbeeld mammoets en wolharige neushoorns, als een referentie om te bepalen dat het aantal tekens bij een bepaald dier een aanduiding was van het paarseizoen, gezien in maanmaanden. 

Uit statistische analyses van de reeksen tekens kwam een sterke correlatie naar voren tussen het aantal tekens bij een bepaald dier en de maanmaand waarvan geweten is dat daarin de paartijd valt van het dier in kwestie. 

Als startpunt voor het maanjaar namen de onderzoekers de lente omdat die "met zijn duidelijke signalen van het einde van de winter en de overeenstemmende migraties naar de paargronden, een voor de hand liggend, zij het regionaal verschillend, beginpunt voor de maankalender zou geboden hebben".

Ze kwamen er ook achter dat het Y-teken dat vaak gebruikt wordt in de grotschilderingen, staat voor 'jongen baren' en vonden een correlatie tussen het aantal tekens, de plaats van het Y-teken en de maanden waarin moderne dieren hun jongen krijgen. 

Mede-auteur Tony Freeth, een ereprofessor aan het University College London, vervoegde het team vanwege zijn werk rond de oud-Griekse astronomische klok, het mechanisme van Antikythera. 

"Maankalenders zijn lastig omdat er net iets minder dan 12,5 maanmaanden in een jaar zijn, dus die passen niet mooi in een jaar", zei hij. "In het mechanisme van Antikythera heeft men een gesofisticeerde 19-jarige wiskundige kalender gebruikt om de onverenigbaarheid van het jaar en de maanmaand op te lossen, iets wat onmogelijk was voor paleolithische mensen. Hun kalender moet veel eenvoudiger geweest zijn. Het moet ook een 'meteorologische' kalender geweest zijn, die verbonden was met veranderingen in temperatuur en niet met astronomische gebeurtenissen zoals de equinoxen." 

"Met deze principes in gedachten hebben Ben en ik langzaamaan een kalender ontworpen die hielp verklaren waarom het systeem dat Ben blootgelegd had, zo universeel gebruikt werd, gedurende buitengewoon lange tijdschalen en in een groot geografisch gebied", zei Freeth.  

Aangezien de tekens informatie numeriek opslaan en naar een kalender verwijzen in plaats van spraak vast te leggen, kunnen ze geen schrift genoemd worden in de zin van de pictografische of spijkerschrift-systemen die in Sumer opduiken vanaf 3.400 v.C. 

De onderzoekers verwijzen naar de tekens als een systeem van 'protoschrift'. Dit protoschrift is minstens 10.000 jaar ouder dan andere dergelijke systemen die in het Neolithicum in het Midden-Oosten te voorschijn komen. 

"De studie toont dat jager-verzamelaars uit de IJstijd de eersten waren die een systematische kalender en tekens gebruikten om informatie vast te leggen over belangrijke ecologische gebeurtenissen in die kalender", zei mede-auteur professor Paul Pettitt van de Durham University. 

"Nu zijn wij in staat geweest aan te tonen dat deze mensen, die een erfenis van spectaculaire kunst hebben nagelaten in de grotten van Lascaux en Altamira, ook aantekeningen van het bijhouden van de tijd hebben nagelaten, iets dat uiteindelijk alledaags zou worden bij onze soort." 

"De implicaties zijn dat jager-verzamelaars uit de IJstijd niet louter in hun heden leefden, maar herinneringen vastlegden van het tijdstip waarop in het verleden bepaalde gebeurtenissen hadden plaatsgevonden en die gebruikten om te voorzien wanneer gelijkaardige gebeurtenissen in de toekomst zouden gebeuren, een vermogen dat onderzoekers van het geheugen 'mentaal tijdreizen' noemen", zei mede-auteur professor Robert Kentridge, eveneens van de Durham University. 

"Naarmate we verder doordringen in hun wereld, ontdekken we dat deze oude voorouders veel meer op ons lijken dan we voorheen gedacht hadden. Deze mensen, die van ons gescheiden zijn door vele millennia, staan plots veel dichter bij ons", zei Ben Bacon. 

Het team hoopt nog meer symbolen te ontcijferen en zo beter te begrijpen welke informatie de vroege mensen als waardevol beschouwden. 

Sommige onderzoekers zijn niet overtuigd door de interpretaties die de onderzoekers in hun studie geven aan de tekens. 

Melanie Chang, een paleoantropoloog aan de Portland State University die niet aan de studie heeft deelgenomen, zei aan Live Science dat "de hypothesen van de onderzoekers niet goed ondersteund worden door hun resultaten en dat ze zich ook niet uitspreken over alternatieve interpretaties van de tekens die ze geanalyseerd hebben." 

Ook April Nowell, een archeologe gespecialiseerd in het Paleolithicum aan de Canadese University of Victoria, heeft twijfels. Ze schreef Live Science dat er in de studie een aantal veronderstellingen gemaakt worden die nog niet bewezen zijn. Vooral bij de betekenis van het Y-teken als 'jongen baren' stelt ze vraagtekens. 

Ook wijst Nowell erop dat de onderzoekers slechts 3 van de 32 regelmatig terugkerende tekens geïnterpreteerd hebben, zodat, zelfs als ze gelijk hebben,  we van 90 procent van de tekens niet weten wat hun betekenis is. "Er is nog veel over de grafische communicatie in het Paleolithicum dat we niet begrijpen", zo zei ze. 

De studie van Bacon, Freeth, Pettitt, Kentridge en de onafhankelijke onderzoekers doctor Azadeh Khatiri en James Palmer is gepubliceerd in het Cambridge Archaeological Journal. Bronnen: persmededelingen van Durham University en University College London, artikel in Live Science.