Het Zwagerman-effect

Joost Zwagerman wist ook wel dat het Zwart Vierkant of het Suprematisch Kruis van Kazimir Malevitsj niet de gemakkelijkste kost is. 'Haak niet af!', waarschuwde hij in oktober 2013 tijdens De Wereld Draait Door, toen de steeds abstractere werken van de Russische schilder op het scherm voorbijkwamen - het was aan de vooravond van een overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam. 'Ga door!', moedigde Matthijs van Nieuwkerk hem aan. Natuurlijk ging hij door.

In hoeverre het aanstekelijke enthousiasme van Zwagerman tijdens zijn colleges op tv en in de krant hebben geleid tot een bredere waardering van beeldende kunst, ook in de minder toegankelijke gedaanten, laat zich moeilijk kwantificeren. De expositie van Malevitsj was bij voorbaat al een kaskraker; zie daar maar eens de bezoekers uit te zeven die pas besloten naar Amsterdam te gaan na Zwagermans vaststelling dat Malevitsj 'steeds dichter bij God kwam'.

Maar effect was er wel degelijk. Het Gemeentemuseum in Den Haag stelde daags na een exposé op tv van Zwagerman over de Belgische schilder James Ensor een grotere toeloop vast. Directeur Benno Tempel durft een schatting aan: 'Zo'n duizend man extra.' Hij informeerde er ook naar onder het publiek. 'Ze zeiden dat ze erover hadden gelezen, of dat ze het op tv hadden gezien.'

Het Van Gogh Museum kan er ook over meepraten. 'Niet in precieze aantallen', beklemtoont directeur Axel Rüger, 'exposities krijgen op verschillende manieren aandacht. Dat kun je niet één op één vaststellen.' Maar er kwamen bezoekers die na een bespreking van Van Gogh-werken bij de receptie vroegen 'waar de schilderijen van Zwagerman hangen'. Nog een andere graadmeter: als Zwagerman, een groot bewonderaar van Van Gogh, een lezing hield in het museum, zat het auditorium, dat plek biedt aan honderd personen, steevast vol. Medewerkers van het Rijksmuseum in Amsterdam horen volgens directeur Wim Pijbes bezoekers ook zeggen: kijk, daar is het schilderij van Joost Zwagerman.

Hoofdredacteur Dieuwke Wynia van DWWD stelt vast dat de colleges van Zwagerman tot de programmaonderdelen behoorden die de meeste enthousiaste reacties opleverden. De kijkcijfers bleven hoog . Ook de redactie vernam van verschillende musea dat bezoekers op zoek gingen naar de kunst die in een uitzending aan bod was geweest.

Zwagerman Kijkt

Zwagerman was een groot kunstliefhebber. Voor de Volkskrant schreef hij er tweewekelijks over in de rubriek Zwagerman kijkt. Lees hier al zijn stukken (+).

Drempels weg voor hoge cultuur

Zwagerman gaf op 2 februari 2011 het eerste kunstcollege in DWDD. Van Nieuwkerk had hem daartoe uitgedaagd, bij het verschijnen van zijn boek Alles is gekleurd. Daarna keerde hij vaak terug, zonder dat er sprake was van een vaste frequentie. Volgens zowel Pijbes van het Rijksmuseum als Tempel van het Gemeentemuseum en Rüger van het Van Gogh past Zwagerman in de traditie van Pierre Janssen (1926-2007), die op tv in Kunstgrepen met bibberhanden werken besprak die in zijn ogen de moeite waard waren, en Henk van Os, die in Beeldenstorm en Museumschatten ook college gaf.

Ook redacteur beeldende kunst Pieter Eckhardt van DWDD ziet Janssen en Van Os als voorgangers van Zwagerman, met eenzelfde drive: de drempels weg voor de hoge cultuur. 'Maar Joost had een eigen manier van kijken. Hij legde verbanden in de tijd, ontdekte beeldrijm, hij kon op het eerste gezicht uiteenlopende werken zo aan elkaar koppelen dat het toch een eenheid werd, en het klopte echt. Hij wist te verrassen. Dan was hij in topvorm. Op zulke momenten was Joost bijna zelf een kunstenaar.' Pijbes: 'Joost wist goed populair te maken en populair goed.'

Kunsthistoricus Rudi Fuchs, oud-directeur van het Stedelijk, typeerde hem in een tekst voor de flap van de laatste essaybundel van de schrijver, De stilte van het licht, schoonheid en onbehagen in de kunst: 'Naar kunstwerken is hij eerst nieuwsgierig, en dan vertelt de schrijver wat zijn alerte, verhalende verbeelding hem zoal laat zien en dus te denken geeft. Het zijn avontuurlijke observaties.'

Zwagerman in de media

Joost Zwagerman is in 1987 te gast bij het boekenprogramma Hier is Adriaan van Dis.Zwagerman (dan 23) wordt door VanDis aangekondigd als de ‘vertegenwoordiger van de jonge garde’. Een jaar eerder is hij gedebuteerd met de roman De houdgreep.

Niet ongeloofwaardig

Dat Zwagerman schrijver en dichter was, zonder wortels in de museumwereld en een scholing in de kunstgeschiedenis, maakte hem onder cultuurliefhebbers nog niet ongeloofwaardig. Soms werd er weleens wat meesmuilend gedaan over zijn bijdragen: Zwagerman opende nooit eens het vuur op iets of iemand en plooide zich te veel naar de al gangbare opvattingen over goede kunst. Pijbes: 'Nou en? Dit was zijn doel: hij probeerde mensen enthousiast te maken voor kunst op een breed podium. En daarbij ging hij ingewikkelde onderwerpen bepaald niet uit de weg. Ik geef het je te doen: de esthetiek van Mark Rothko of de essentie van Andy Warhol uit te leggen.'

Ook voor zijn collega's Tempel en Rüger doen de verwijten niets af aan hun waardering voor de schrijver, voor zowel zijn optreden op tv als de essays in de krant. Op gebrek aan kennis hebben ze hem niet kunnen betrappen. Tempel zag hem geregeld in de zalen van het Gemeentemuseum verschijnen, voor een gesprek met een conservator en nog een laatste blik op het te bespreken werk. 'Hij schreef of sprak nooit vanaf een plaatje.' Rüger: 'Joost deed nooit iets uit de losse pols. Hij was zeer nauwkeurig, hij raadpleegde zijn bronnen.'

Sonja op Zondag

Memorabel optreden van Joost Zwagerman bijSonja Barend, in 1989. Zwagerman, die kwam praten over zijn roman Gimmick!, het boek waarmee hij zijn naam vestigde. Hij toonde zich de gedroomde talkshowgast, zelfbewust, losjes en naturel. Barend was zichtbaar gecharmeerd.

Bevlogenheid

Volgens Tempel kan de blik van een schrijver juist iets toevoegen aan een louter kunsthistorische benadering. 'Taal kan deuren open. Joost keek op een associërende manier en kon dat bijzonder onder woorden brengen. Bij schrijvers is de elasticiteit in de taal groter dan bij een vakman in de kunst. Dat kan heel goed helpen in het begrijpen en waarderen van kunst.' Pijbes: 'Neem de titel van zijn laatste boek, De stilte van het licht . Poëtischer kun je het niet krijgen, en het roept onmiddellijk een beeld op. Doeltreffender bestaat niet. Daar heb je geen kunsthistoricus voor nodig.' Rüger: 'Joost was zelfs in staat om aan ons nieuwe, prikkelende vragen te stellen over Van Gogh.'

Boven alles roemen ze zijn enthousiasme en bevlogenheid. Rüger: 'Hij had de gave in begrijpelijke woorden de urgentie van kunst duidelijk te maken. Hij zat niet voor niets in De Wereld Draait Door. Daar draait alles om toegankelijkheid.' Tempel: 'Dat hij in dat programma waar toch alles snel snel moet, maar liefst tien minuten kreeg voor zijn college, is veelzeggend.' Pijbes: 'De kunstwereld is Joost Zwagerman grote dank verschuldigd.'

Joost Zwagerman laat ook postuum nog een museale afdruk na: het museum Kranenburgh in Bergen laat weten dat een tentoonstelling, Silence Out Loud, waarvan de schrijver net de samenstelling had afgerond, half december gewoon opengaat. Te zien zijn werken van Marlene Dumas, Luc Tuymans, Rineke Dijkstra en Koos Breukel.

Vals Licht

Theo van Gogh en Joost Zwagerman op de set van de film Vals Licht in 1993. Vals Lichtwas gebaseerd op Zwagermans gelijknamige roman uit 1991. Op de première zegtZwagerman: ‘Het boek en de film lijken totaal niet op elkaar.’