Gevangenkamp Haaren: niet alleen vergeten, maar ook nog eens afgebrand

In de bossen bij Haaren ligt een in elkaar gestort landgoed waarvan bijna niemand de geschiedenis kent, zelfs veel inwoners van de Noord-Brabantse plaats niet. Toen Haarendael, van oudsher een grootseminarie, zo’n drie jaar geleden bijna volledig afbrandde, lazen veel mensen er in de krant voor het eerst over: dat landgoed was in de Tweede Wereldoorlog ook een gevangenenkamp.

Westerbork, Amersfoort, Vught: het zijn bekende kampen waar de Duitse bezetter Joden en andere gevangenen opsloot. Plekken die je kunt bezoeken, waar het verleden herdacht wordt. Dat geldt niet voor het ‘onbekende’ Kamp Haaren, zegt Ellen van Kempen. Met de documentaire die ze maakte, te zien op de Trouw-site, hoopt ze daar verandering in te brengen.

Gijzelaars en gevangenen onder één dak

Kamp Haaren was een atypisch kamp, legt ze uit. “Het was klein, er zaten drieduizend mensen gevangen, tegenover 32.000 in Vught. Het was een mengeling van gevangenen en gijzelaars: vooraanstaande Nederlanders die preventief werden opgepakt, omdat de bezetter het verzet wilde breken. Op het moment dat er een aanslag was, liep het leven van de gijzelaars gevaar.”

Doordat die twee groepen onder één dak leefden – het dak van een imposant en chic landgoed nog wel – ontstond er een tweedeling, vertelt ze. “De gevangenen zaten op de tweede verdieping. Hun ramen waren dichtgeplakt en ze mochten af en toe luchten. De gijzelaars op de eerste verdieping hadden veel meer vrijheid, ze mochten naar buiten, lezen, en er waren zelfs filosofiebesprekingen.”

Tegelijk leefden de gijzelaars in de wetenschap dat ze iedere dag gefusilleerd konden worden, vertelt Van Kempen. Dat was geen loos dreigement: zo werden vijf mensen vermoord als reactie op een verzetsdaad in Rotterdam.

Haaren gold als een relatief mild gevangenenkamp. “De gevangenen hoefden minder te werken dan in andere kampen, over het algemeen waren de regels soepeler en het eten was redelijk. Als gevangenen in Haaren binnenkwamen, dachten ze: zo, wat een gebouw. Dat maakte de situatie anders dan in een SS-kamp als Vught”, zegt Van Kempen.

Verspreiders en drukkers van het illegale Trouw

De meeste indruk maakte het verhaal van Marie Blommaert, een nu 101-jarige vrouw die als jong meisje terechtkwam in Kamp Haaren omdat ze voedselbonnen smokkelde. “Ze zei tegen mij: ‘Wij pleegden geen verzet, wij híélpen gewoon mensen.’ Als mensen later tegen haar zeiden: joh, Marie wat jij hebt meegemaakt… zei ze: ‘Ik weet tenminste wat het leven waard is. Ik heb één opdracht en dat is leven. Lééf dan ook.’ Dat vond ik heel indrukwekkend.”

De film van Van Kempen is een initiatief van Gedenkplaats Haaren, die de geschiedenis van het kamp levend probeert te houden en voor de brand op het landgoed huisde. Nu bevindt die zich in een oude brandweerkazerne op afstand van het voormalige gevangenkamp. Ook Trouw betaalde mee aan de productie, omdat in het kamp veel verspreiders en drukkers van het illegale Trouw gevangen zaten. 

Vijf van hen zaten bij een groep van veertien gevangenen die in mei 1944 geëxecuteerd werd in de Loonse en Drunense Duinen. Geen van de mannen is ooit terug gevonden. Een ander deel van de groep is later naar Kamp Vught gegaan en daar gefusilleerd.

Louche activiteiten

Van Kempen heeft het intacte landgoed nog vast kunnen leggen op camera voordat het in vlammen opging en heeft zo iets van het verwoeste erfgoed kunnen bewaren. Ze kreeg hiervoor toestemming van de particuliere eigenaar van het pand, een Haarense ondernemer. 

“Het is net oorlogsgebied, als je er nu rondloopt. Voor deze grote brand waren er af en toe al kleine brandjes. Er sliepen soms mensen, er waren louche activiteiten. Het was een verlaten plek waar je dingen kon doen zonder dat mensen in de gaten hadden”, zegt Van Kempen. Ze hoopt dat de brand mensen wakker heeft geschud: belangrijk materieel erfgoed moet je niet laten versloffen.

Hoe het nu verder gaat met het verwoeste landgoed? Daarover wordt nog volop onderhandeld, blijkt uit navraag bij de gemeente Oisterwijk, die erover gaat. De particuliere eigenaar heeft een gedeeltelijke sloopaanvraag gedaan, waar de gemeente zich over buigt. De kapel en de aula, die de brand overleefden, zullen gerestaureerd worden. Het plan is, volgens de gemeente, dat de gedenkplaats daar mag terugkeren.

Bekijk de documentaire op trouw.nl/kamphaaren

Lees ook: 

Hoe de historie van het grootseminarie in Haaren is verweven met Trouw

Met een nieuw boek over Kamp Haaren geeft historicus Peter Bak onder meer nadere invulling aan de geschiedenis van Trouw in de oorlogsjaren.