Clingendeal : TussenHoopenVrees2024

Clingendael
Alert
Tussen hoop en vrees
Van Ruslandschok naar Hamasschok - De verzuchting
naar eigentijdse gemeenschaps
afbakening
FEBRUARI 2024
© Bronvermelding: ANP/Ramon van Flymen Monika
Sie
Dhian
Ho,
Mark
Elchardus,
Christopher
Houtkamp
en
Teun
van
der
Laan

2
Clingendael Alert
Inleiding1
De Clingendael Buitenland Barometer peilt
jaarlijks wat de Nederlandse bevolking als
bedreigend ervaart en wat haar hoop biedt in de
internationale omgeving. Hoofdbevindingen bij
de opening van 2024 zijn:
• Nederlanders vrezen door de jaren heen
vooral dreigingen die direct de gemeenschap
raken: cybersabotage van Nederlandse vitale
infrastructuur staat wederom op 1
• De Nederlanders vrezen dat de door hen
meest impactvol geachte dreigingen zich ook
binnen 5 jaar zullen manifesteren
• Migratie-gerelateerde ontwikkelingen en
islamitisch terrorisme scoren hoog in de
dreigingsranglijst
• Ook oorlogsdreiging wordt duidelijk gevoeld
• Voor overige geopolitieke ontwikkelingen is
relatief weinig oog
• Internationaal protectionisme en mogelijke
ontkoppeling van China scoren zeer laag als
dreiging
• EU-uitbreiding met Oekraïne en de Westelijke
Balkanlanden biedt weinig hoop
• Het perspectief op klimaat lijkt te wijzigen.
Er wordt vooral hoop gesteld in adaptatie aan
klimaatverandering
• Veel hoog scorende dreigingen kennen
ook een corresponderend hoogscorende
ontwikkeling in de hoopranglijst: de
verwachtingen ten aanzien van het
weerbaarheidsbeleid zijn hooggespannen
• Er is minder correspondentie tussen
gepercipieerde dreiging en mogelijke
oplossingen op het terrein van migratie
• De Nederlandse bevolking is behoorlijk
verdeeld. Hoop en vrees ten aanzien van
internationale ontwikkelingen liggen steeds
meer aan de basis van ideologische en
politieke breuklijnen
• De Nederlandse bevolking is meer één in haar
hoop dan in haar dreigingspercepties
1 De auteurs zijn Jeroen van Lindert en Sasja Meijer van
Onderzoeksinstituut Kieskompas zeer erkentelijk voor hun
dataverzameling en -behandeling, en Peter Haasbroek,
Rem Korteweg en René Cuperus voor hun peer review.
Methode en onderzoeksvragen
Clingendael heeft voorafgaand aan deze peiling2
al
drie vergelijkbare onderzoeken uitgevoerd in 2021,
2022 en 2023. Hoewel de voorgelegde mogelijk
bedreigende en hoopgevende ontwikkelingen
niet elk jaar precies hetzelfde zijn, is op basis van
deze vier peilingen toch een aantal interessante
(longitudinale) analyses mogelijk:
• Wat zijn belangrijke constanten in de dreigings-
en kansenhiërarchieën van de Nederlanders ten
aanzien van de internationale omgeving?
• Zijn er schokken waarneembaar naar aanleiding
van internationale crises in de vorm van
ingrijpende veranderingen in de hiërarchieën
(bijvoorbeeld een Ruslandschok na de
grootschalige Russissche invasie in Oekraïne)?
• Wat zijn belangrijke veranderingen door de
jaren heen, welke thema’s stijgen en welke
dalen in de hiërarchieën?
• Wat zijn overige vermeldingswaardige
ontwikkelingen?
• Ten aanzien van welke thema’s heerst er
vertrouwen dat de Nederlandse overheid
en samenleving weerbaar genoeg kunnen
worden om de uitdagingen het hoofd te
bieden? En bij welke bedreigingen ziet men
weinig hoopgevende ontwikkelingen?
• Ten aanzien van welke ontwikkelingen is
de bevolking verdeeld, en waarin zien we
meer eenheid? Hoe kijken electoraten van
verschillende politieke partijen naar de
voorgelegde ontwikkelingen? En hoe ligt die
verdeling langs de breuklijn die aan belang
wint, tussen ‘Anywheres’ (die grenzen en
nationale cultuur minder belangrijk vinden) en
‘Somewheres’ (die een groot belang hechten
aan grenzen en culturele eigenheid)?
De houdingen van Nederlanders ten opzichte van
mogelijke dreigingen (zie tabel 1) respectievelijk
mogelijk hoopgevende ontwikkelingen (zie tabel 2)
zijn gelijktijdig in twee representatieve steekproeven
uitgevraagd. Het aantal respondenten bedroeg
3780 voor de dreigingsranglijst en 3530 voor de
ranglijst met mogelijk hoopgevende ontwikkelingen.
2 De data voor deze editie van Tussen Hoop en Vrees
zijn verzameld in december 2023, dus na de Tweede
Kamerverkiezingen van 22 november 2023.

3
Clingendael Alert
Tabel 1 Hiërarchie van dreigingen
Ontwikkeling Impact
Waarschijnlijk
heid (%ja - %nee)
1 Cybersabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-,
betalings-, drinkwaterinfrastructuur) 7,50
56,943,1
2 Ongewenste buitenlandse inmenging in migrantengemeenschappen in
Nederland 7,30
75,025,0
3 Een islamitische terroristische aanslag in Nederland
7,29
65,534,5
4 Grootschalige irreguliere immigratie waarbij migranten geen geldige

documenten hebben om in een land binnen te komen of te verblijven 7,27
72,827,2
5 De opkomst van intolerante religieuze bewegingen in verschillende
landen 7,26
68,531,5
6 Bestaansonzekerheid voor Nederlandse burgers (bijv. financieel niet
rond
komen) als gevolg van een internationale crisis 7,20
62,437,6
7 Grote ongewenste afhankelijkheid van het buitenland ten aanzien van
vitale producten (bijv. grondstoffen, energie, chips, medicijnen, wapens) 7,17
69,031,0
8 Onvoldoende militaire capaciteit onder EU-lidstaten om het Europese
grondgebied te verdedigen 7,14
50,349,7
9 Betrokkenheid bij een oorlog door een territoriale aanval op een EU- of
NAVO-bondgenoot of op Nederland zelf 7,12
34,765,3
10 Overbevolking in de wereld
7,12
58,841,2
11 Ondermijning van democratische rechtsstaten in de Europese Unie (bijv.
door corruptie, aantasting onafhankelijkheid van de rechterlijke macht) 7,10
57,742,3
12 Fysieke sabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-,
betalings-, drinkwaterinfrastructuur) 7,07
32,767,3
13 Betrokkenheid bij een kernwapenoorlog
7,06
13,986,1
14 Inzet van migratie als wapen door leiders rond de EU
6,98
74,325,7
15 Toenemende polarisering en radicalisering door buitenlandse
desinformatie
campagnes (bijv. rond verkiezingen in Nederland, rond
de oorlog in Oekraïne) 6,95
76,723,3
16 Ondermijning van de Nederlandse samenleving door internationale
georganiseerde misdaad 6,94
60,939,1
17 Rusland wint de oorlog tegen Oekraïne
6,85
57,242,8
18 Een groot aantal vluchtelingen als gevolg van een oorlog nabij de EU
6,85
79,120,9
19 De toenemende macht van grote techbedrijven (zoals Facebook, TikTok
en X) 6,84
71,628,4
20 Inflatie als gevolg van een internationale crisis
6,79
68,032,0
21 Ongewenste buitenlandse inmenging in verkiezingen in Nederland
6,78
51,848,2
22 Het escaleren van de oorlog in het Midden-Oosten (door betrokkenheid
van bijvoorbeeld Hezbollah, Iran, en/of de VS) 6,73
71,029,0
23 Dat de EU niet slagvaardig is door interne verdeeldheid en tegenstel-
lingen 6,72
71,928,1
24 Afbrokkeling van de internationale rechtsorde (bijvoorbeeld door
ineffec
tiviteit van de VN Veiligheidsraad) 6,69
51,148,9
25 Schade aan onze pensioenen door een internationale crisis
6,67
45,754,3

4
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
Waarschijnlijk
heid (%ja - %nee)
26 Groeiende invloed van China en Rusland in belangrijke derde landen
(bijv. India, Golfstaten, Zuid-Afrika, landen op de Balkan en Brazilië) 6,67
81,818,2
27 De opkomst van haat tegen Joden
6,67
68,731,3
28 De NAVO niet slagvaardig is door interne verdeeldheid en tegen
stellingen 6,66
50,449,6
29 Toename van maatschappelijke spanningen in Nederland vanwege
een conflict in het buitenland (bijvoorbeeld vanwege de oorlog tussen
Rusland en Oekraïne, of de oorlog tussen Israël en Hamas) 6,61
78,321,7
30 Bedrijfsspionage door andere landen
6,54
85,214,8
31 Een militair conflict tussen de Verenigde Staten en China
6,51
19,880,2
32 Hoge schulden in Europa bedreigen de stabiliteit van de euro
6,46
45,754,3
33 Een extreemlinkse terroristische aanslag in Nederland
6,46
47,152,9
34 Betrokkenheid bij een oorlog buiten EU of NAVO-grondgebied (bijvoor-
beeld
Oekraïne of Taiwan) 6,39
52,747,3
35 Verzwakking van de veiligheidsgarantie van de Verenigde Staten aan
Europa (bijv. door politieke koers VS of Amerikaans-Chinees conflict) 6,37
54,445,6
36 Toenemende internationale spanningen door ideologische strijd tussen
democratische en autocratische staten 6,36
57,642,4
37 Onvoldoende toegang tot natuurlijke hulpbronnen en kritieke grond
stoffen (bijv. metalen om chips en zonnecellen te maken) 6,35
50,649,4
38 Een extreemrechtse terroristische aanslag in Nederland
6,28
44,855,2
39 De opkomst van politieke partijen in verschillende landen die mensen
uitsluiten op basis van hun religie of ras 6,27
65,035,0
40 Gevolgen voor de Nederlandse samenleving van klimaatverandering
(overstromingen, hittestress, droogte, aantasting natuur en biodiversi-
teit) 6,22
54,245,8
41 Ontwrichting van samenleving en economie door opkomende technolo-
gieën (bijv. kunstmatige intelligentie) 6,21
56,743,3
42 Grootschalige reguliere migratie (bijv. arbeidsmigratie, gezinsmigratie,
studiemigratie) 6,13
70,329,7
43 Grote gevolgen van Europese gerechtelijke uitspraken voor het beleid in
Nederland 6,02
68,831,2
44 Europa verliest de technologische strijd tussen de grootmachten
6,00
44,655,4
45 Omvolking van Nederland
5,90
39,061,0
46 Een nieuwe ernstige pandemie
5,82
37,662,4
47 Nederland verlaat de Europese Unie
5,69
11,288,8
48 De opkomst van haat tegen Moslims
5,69
66,733,3
49 Het verminderen van welvaart door toenemend protectionisme
(bijv. door grootschalige Chinese en Amerikaanse staatssubsidies) 5,62
49,850,2
50 Het verminderen van welvaart door het afbouwen van economische
banden met China 4,35
36,263,8

5
Clingendael Alert
De respondenten is gevraagd een groot aantal
gebeurtenissen en ontwikkelingen te scoren
op hun impact op de veiligheid en brede
welvaart van Nederland, als deze trends zich
ook daadwerkelijk zouden voordoen (score van
0 – 10). Ook is respondenten gevraagd naar
de waarschijnlijkheid dat deze gebeurtenissen
en trends zich zullen voordoen binnen vijf jaar
(ja/nee). Bij de interpretatie van de cijfers is het
van belang zowel te kijken naar de positie van
de gebeurtenis of ontwikkeling in de ranglijst,
als naar de gemiddelde impact-scores als naar
de inschatting van de waarschijnlijkheid. De
gemiddelde impact-scores en inschatting van de
waarschijnlijkheid geven veel extra informatie,
naast de relatieve positie in de ranglijst.3
Migratie-gerelateerde dreigingen
en islamitisch terrorisme
De peilingen van de afgelopen drie jaar
laten zien dat veel burgers behoefte hebben
aan afbakening en bescherming van de
gemeenschap. Internationale ontwikkelingen
die een direct negatieve impact hebben
op het nationale niveau worden al jaren als
de meest zorgelijke beschouwd. Dat geldt
onder meer voor fenomen als cybersabotage,
ongewenste buitenlandse inmenging in
migrantengemeenschappen in Nederland,
grootschalige irreguliere migratie, en
ondermijning van de samenleving door
internationaal georganiseerde criminaliteit.
Tegelijkertijd worden trends die op een
aantal van deze dreigingen een antwoord
bieden, en afbakening en bescherming van
de gemeenschap naderbij kunnen brengen,
beschouwd als hoopvolle ontwikkelingen. Dat
beeld wordt in deze peiling weer bevestigd.
De resultaten van de afgelopen twee jaar
stonden vooral in het teken van bescherming van
3 De twee steekproeven zijn op dezelfde manier gewogen
op basis van een groot aantal sleutelkenmerken zoals
geslacht, leeftijd, opleiding, politieke voorkeur en Nielsen-
regio. De data van de CBS-gouden standaard vormen
het ijkpunt voor deze weging. Beide steekproeven zijn
na weging representatief voor de gehele Nederlandse
bevolking en goed met elkaar te vergelijken.
de gemeenschap en economische dreigingen.
De inval van Rusland in Oekraïne in februari 2022
zorgde voor een schok in het dreigingsbeeld van
de Nederlanders. Onder invloed van die oorlog en
zijn gevolgen veranderde de dreigingshiërarchie
van de Nederlanders sterk, maar, zo bleek
bij latere metingen, ten dele tijdelijk. In het
onderzoek in 2022 waren de top-5 dreigingen
alle Rusland-gerelateerd. In afnemende orde
van bedreiging: hoge inflatie als gevolg van een
internationale crisis, een cyberaanval, grote
ongewenste energie-afhankelijkheid van het
buitenland, desinformatiecampagnes door
andere staten, en toenemende spanningen
tussen democratieën en autocratieën. Vorig
jaar kwam ongewenste afhankelijkheid van
het buitenland van vitale producten nog als de
belangrijkste bedreiging naar voren en bleek uit
de hoophiërarchie een duidelijke verzuchting
naar de-globalisering en de-risking, onder
andere in de grote hoop die gesteld wordt in
de terugkeer van maakindustrie naar Europa.
Die vrees en hoop zijn er nog steeds, maar
lijken nu iets minder prioritair. Waarschijnlijk
werden zij in de dreigings- en hoophiërarchie
tijdelijk omhooggestuwd door de onmiddellijke
naschokken van de Rusland- en gasprijscrisis
en in mindere mate COVID-19 en ongewenste
economische afhankelijkheid van China.
In deze editie gaat het daarentegen meer over
migratie-gerelateerde dreigingen en islamitisch
terrorisme. Na de dreiging van cybersabotage
van Nederlandse vitale infrastructuur,
stevig op 1, staan irreguliere migratie en
verschillende andere aan migratie gerelateerde
ontwikkelingen hoog in de dreigingshiërarchie:
‘Ongewenste buitenlandse inmenging in
migrantengemeenschappen in Nederland’ op
positie 2; ‘Grootschalige irreguliere immigratie
waarbij migranten geen geldige documenten
hebben om in een land binnen te komen of te
verblijven’ op positie 4. In de houdingen van
2024 lijkt een zekere Hamasschok zichtbaar,
in reactie op de terroristische aanvallen van
Hamas op Israël op 7 oktober, en de resonantie
van het grootschalige geweld in Israël en Gaza
in terroristische aanslagen in onder andere

6
Clingendael Alert
Frankrijk.4
Nadat jarenlang de vrees voor
terroristische aanslagen zeer laag scoorde, staat
de dreiging van een islamitische terroristische
aanslag in Nederland nu op 3, waarbij 66%
van de Nederlanders denkt dat dit binnen vijf
jaar zal gebeuren. Ook het nieuwe item ‘de
opkomst van intolerante religieuze bewegingen
in verschillende landen’ zou onder andere met
de oorlog tussen Israël en Hamas in verband
kunnen worden gebracht. Bovendien is migratie
sterk gepolitiseerd in de afgelopen Tweede
Kamerverkiezingen in Nederland, ook dat zal
een rol gespeeld hebben in de prominentie van
migratiegerelateerde items in de ranglijst van
dreigingen.
Oorlogsdreiging
Volgens militaire leiders is de dreiging van een
grootschalig internationaal militair conflict
in Europa sinds het einde van de Koude
Oorlog nooit zo groot geweest.5
Twee zorgen
scoren in dat verband hoog bij Nederlanders:
de ontoereikende militaire capaciteit van
de EU (positie 8) en betrokkenheid bij een
oorlog door een aanval op een EU-lidstaat
of een NAVO-bondgenoot (positie 9 in de
dreigingshiërarchie). Die mogelijkheden worden
als bedreigend ervaren en niet minder dan 35%
van de Nederlanders acht het waarschijnlijk
dat Nederland binnen vijf jaar bij een dergelijke
oorlog wordt betrokken.6
4 Zie https://nos.nl/artikel/2494046-tien-mensen-vast-
voor-aanslag-franse-docent-regering-zet-7000-
militairen-in
5 https://nos.nl/artikel/2505275-navo-admiraal-
samenleving-moet-het-onverwachte-gaan-verwachten
https://time.com/6336897/israel-war-gaza-world-war-
iii/
https://moderndiplomacy.eu/2024/01/25/why-is-nato-
preparing-for-world-war-iii/
6 In Groot-Britannië denkt de meerderheid inmiddels zelfs
dat de Derde Wereldoorlog binnen 5-10 jaar zal uitbreken.
Zie: https://yougov.co.uk/politics/articles/48527-world-
war-3-likely-in-next-5-10-years-think-most-britons
Relatief hoog in de dreigingshiërarchie staan
verder een kernoorlog (positie 13) en de
overwinning van Rusland in Oekraïne (positie 17).
De kernoorlog is het schoolvoorbeeld van een
ontwikkeling die bedreigend, maar weinig
waarschijnlijk wordt geacht: 14% van de
Nederlanders acht een kernoorlog binnen 5 jaar
waarschijnlijk. Een meerderheid daarentegen,
57%, acht het waarschijnlijk dat Rusland binnen
vijf jaar de oorlog tegen Oekraïne wint.
De andere oorlog-gerelateerde ontwikkelingen
bevinden zich in de dreigingshiërarchie in
de middenmoot, tussen de 22ste
en de 34ste
positie in een lijst van 50. In afnemende orde
van bedreiging betreft het: de escalatie van
de oorlog in het Midden-Oosten (positie 22),
het gebrek aan slagvaardigheid van de NAVO
(positie 28), een gewapend conflict tussen de VS
en China (positie 31), en betrokkenheid bij een
oorlog buiten de EU en de NAVO (positie 34).

7
Clingendael Alert
Tabel 2 Hiërarchie van hoop
Ontwikkeling Impact
Waarschijnlijk
heid (%ja - %nee)
1 Betere bescherming tegen cyber aanvallen op vitale infrastructuur
(bijv. vitale water
werken en betalingsverkeer) 7,77
67,332,7
2 Uitbreiding van de NAVO met Zweden
7,58
87,512,5
3 Versterking van de moderne maakindustrie in Nederland
(bijv. chip-industrie) 7,57
69,430,6
4 Betere internationale samenwerking ter bestrijding van internationale
drugscriminaliteit 7,36
56,044,0
5 Aanpassing aan klimaatverandering door gerichte investeringen (bij
voorbeeld ophogen dijken, meer ruimte geven aan rivieren) 7,31
73,926,1
6 Vermindering van ongewenste afhankelijkheid van het buitenland ten
aanzien van vitale producten (grondstoffen, energie, chips, medicijnen,
wapens) 7,30
32,867,2
7 Meer samenwerking met landen van herkomst om asielzoekers die in
Nederland uitgeprocedeerd zijn terug te nemen 7,25
35,864,2
8 Betere bescherming tegen fysieke aanvallen op vitale infrastructuur
(bijv. energie infrastructuur, kabels voor digitaal verkeer) 7,24
56,643,4
9 De landen van de Europese Unie investeren meer in de veiligheid van
hun regio, zodat ze militair minder afhankelijk worden van de Verenigde
Staten 7,22
52,048,0
10 Meer aandacht op scholen om nepnieuws en complottheorieën te leren
herkennen 7,20
62,537,5
11 Versterken van de weerbaarheid van de Nederlandse verkiezingen
tegen ongewenste buitenlandse inmenging 7,17
40,159,9
12 Meer transparantie in de buitenlandse financiering van politieke par
tijen 7,14
35,664,4
13 Internationale afspraken om de aantallen kernwapens te beperken en
de verspreiding en het gebruik van kernwapens te voorkomen 7,12
18,181,9
14 Techbedrijven moeten aan strengere regels voldoen (bijv. om de privacy
van burgers te beschermen, of desinformatie te bestrijden) 7,04
58,941,1
15 Economische opkomst van landen in de Europese regio door verplaat
sing van productie vanuit China en Rusland naar de EU en omringende
landen 7,02
38,561,5
16 Technologische innovaties die helpen om klimaatverandering tegen te
gaan 6,96
61,338,7
17 Versterking van de eenheid en slagkracht van de NAVO
6,83
61,138,9
18 Internationale samenwerking tegen belastingparadijzen
6,81
28,271,8
19 Investeringen in weerbaarheid tegen bedrijfsspionage
6,78
56,343,7
20 Wereldwijde aanpak van ziektes en virussen om ernstige gevolgen van
een nieuwe pandemie te voorkomen 6,76
46,653,4
21 Beperking van de immigratie
6,65
61,138,9
22 Invoering van Europese wetgeving voor het geval regimes doelbewust
vluchtelingen op lidstaten afsturen om hen te verzwakken 6,63
43,656,4
23 De Europese landen investeren meer in defensie
6,54
75,724,3

8
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
Waarschijnlijk
heid (%ja - %nee)
24 Versterken van de weerbaarheid van migrantengemeenschappen tegen
ongewenste buitenlandse inmenging (‘lange-arm politiek’) 6,51
25,474,6
25 Een versnelling van de energietransitie via kernenergie
6,49
49,850,2
26 Circulaire arbeidsmigratie om tekorten in vitale sectoren op de arbeids-
markt op te vullen (hierbij keren migranten na een periode van werk
terug naar hun land van herkomst) 6,42
47,752,3
27 Geheime diensten krijgen meer bevoegdheden om terrorisme te
bestrijden 6,39
69,130,9
28 Verbetering van de relatie tussen de Verenigde Staten en China
6,25
28,072,0
29 Versterking van de trans-Atlantische relatie tussen Europa en de
Verenigde Staten 6,20
48,151,9
30 Strakkere overheidscontrole van religieus onderwijs en weekendscholen
6,15
48,251,8
31 Het versterken van de relatie tussen het Westen en relevante derde
landen (bijv. India, Golfstaten, Zuid-Afrika, Brazilië) 6,12
38,161,9
32 Een versnelling van de energietransitie via groene energie (bijv. zon- en
windenergie) 6,12
56,343,7
33 Meer initiatieven en programma’s om de overbevolking in de wereld
tegen te gaan 6,12
19,180,9
34 Versterking van de eenheid en slagkracht van de EU
6,12
38,361,7
35 Landen bemoeien zich minder met elkaars binnenlandse aangelegen
heden 6,06
25,274,8
36 De Europese Unie toont meer respect voor de soevereiniteit van de
lidstaten 6,05
25,075,0
37 Versterking van de economie door technologische innovatie, digitalise
ring en kunstmatige intelligentie 5,92
82,517,5
38 Verplaatsing van de afhandeling van asielaanvragen van Nederland
naar een land buiten Europa (zoals Italië plant met Albanië) 5,90
37,362,7
39 Democratisch verzet tegen de invloed van grote internationale organi-
saties zoals het World Economic Forum 5,80
25,774,3
40 Investeren in ontwikkelingssamenwerking ook in het belang van Neder-
land 5,48
34,265,8
41 Aantrekken van arbeidsmigranten om tekorten in vitale sectoren op de
arbeidsmarkt op te vullen 4,89
67,332,7
42 De toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie
4,32
44,655,4
43 De toetreding van de Westelijke Balkan-landen tot de Europese
Unie (Albanië, Montenegro, Servië, Bosnië en Herzegovina, Kosovo,
Noord-Macedonië) 3,35
24,875,2

9
Clingendael Alert
Minder oog voor andere
geopolitieke ontwikkelingen
Naast oorlogsdreiging als extreme vorm van
geopolitieke dynamiek, is er minder oog voor
andere veranderingen in de internationale
omgeving. De uitzonderingen zijn de over
bevolking in de wereld (positie 10) en de
ondermijning van democratische rechtsstaten
(positie 11). Beide ontwikkelingen worden door
een meerderheid van de Nederlanders ook
waarschijnlijk geacht.
De overige voorgelegde geopolitieke
ontwikkelingen worden niet bijzonder bedreigend
geacht. Dat geldt voor de toenemende macht
van grote techbedrijven (positie 19), het
afbrokkelen van de internationale rechtsorde
(positie 24), de groeiende invloed van China
en Rusland (positie 26), het verzwakken van de
Amerikaanse veiligheidsgarantie voor Europa
(positie 35), de strijd tussen democratische
en autocratische regimes (positie 36) en het
verliezen van de technologiestrijd door Europa
(positie 44). Die ontwikkelingen bekleden in de
dreigingshiërarchie posities tussen 19 en 44,
van matig bedreigend tot weinig bedreigend.
Een paar ervan worden overigens door zeer
grote meerderheden van de bevolking wel
waarschijnlijk geacht, zoals de toenemende
macht van techbedrijven (positie 19 en door 72%
waarschijnlijk geacht) en de toenemende macht
van China en Rusland (positie 26 en door 82%
waarschijnlijk geacht).
Opmerkelijk is ten slotte dat de gevolgen van
toenemend protectionisme (positie 49) en het
verminderen van welvaart door het afbouwen
van economische banden met China (positie
50) onderaan de dreigingshiërarchie staan.
De economische kosten van deglobalisering
en de-risking worden, net als in ons
onderzoek in 2023, zeer laag ingeschat. In
het maatschappelijke en politieke debat in
Nederland krijgt de mogelijke invloed op de
Nederlandse samenleving van die geopolitieke
verschuivingen ook bijzonder weinig aandacht.
Meer in zijn algemeenheid geldt dat geopolitieke
ontwikkelingen en de vraag hoe we ermee
omgaan weinig tot geen aandacht kregen
in de recente Tweede Kamerverkiezingen en
zwak zijn gepolitiseerd. Dat kan een verklaring
zijn voor het gebrek aan oog voor de gevolgen
van geopolitieke ontwikkelingen. Een andere
mogelijke verklaring is dat mensen zich relatief
afgeschermd voelen voor de gevolgen van
genoemde geopolitieke ontwikkelingen, ondanks
dat ze die ontwikkelingen wel waarschijnlijk
achten.
Het merendeel van de geopolitieke
ontwikkelingen in de hoophiërarchie is, net
zoals in de dreigingshiërarchie, te vinden in
de brede middenmoot. Dat geldt voor onder
meer internationale afspraken om kernwapens
te beperken (positie 13), de versterking van
de eenheid en slagkracht van de NAVO
(positie 17), een verbetering van de relatie tussen
de Verenigde Staten en China (positie 28),
versterking van de trans-Atlantische relatie
tussen Europa en de Verenigde Staten (positie
29), en het versterken van de relatie tussen het
Westen en belangrijke derde landen als India,
Brazilië en Zuid-Afrika (positie 31).
Meeste Europese ontwikkelingen
niet erg hoopgevend
Meer investering in de veiligheid van de Europese
regio door de landen van de EU, zodat ze militair
minder afhankelijk worden van de VS staat
relatief hoog in de hoopranglijst (positie 9), net
als in vorige jaren. In overige ontwikkelingen die
verband houden met de Europese Unie wordt
relatief weinig hoop gesteld. Enigszins hoopvol
(positie 22) is nog het invoeren van specifieke
Europese wetgeving voor het geval migratie
wordt ingezet als wapen tegen de lidstaten.
Versterking van de eenheid en slagkracht van
de Europese Unie staat op positie 34 in de
hoopranglijst, een Unie die meer respect toont
voor de soevereiniteit van de lidstaten op positie
36, en de uitbreiding van de Unie bungelt aan de
staart. De uitbreiding met Oekraïne staat op de
een-na-laatste plaats (positie 42), de uitbreiding
met Balkanlanden op de laatste (positie 43).
Lidmaatschap van Oekraïne wordt op een termijn
van vijf jaar nog door 45% waarschijnlijk geacht;
dat van Balkanlanden door slechts 25%. 11% van
de Nederlanders verwacht binnen vijf jaar een

10
Clingendael Alert
Nexit. Opmerkelijk is dat de impact hiervan voor
de Nederlandse veiligheid en welvaart laag
scoort (positie 47).
Het perspectief op klimaat is aan
het veranderen
In de dreigingshiërarchie worden de gevolgen
van de klimaatverandering voor de Nederlandse
samenleving minder als bedreigend gezien.
Vier jaar geleden nog in de top-3, zakt klimaat
verandering nu naar positie 40. De relatieve
daling van klimaatzorgen in de dreigings
hiërarchie is al een aantal jaren gestaag gaande.
Tegelijkertijd zien we dat veel hoop wordt
gesteld in aanpassing aan klimaat
verandering
door gerichte investeringen. Dat is de vijfde
meest hoopgevende ontwikkeling. Nagenoeg
drie kwart van de Nederlanders gelooft dat
daar binnen vijf jaar ook daadwerkelijk iets kan
worden verwezenlijkt. Er wordt ook relatief veel
hoop gesteld in technologische innovaties die
kunnen helpen om de klimaatverandering tegen
te gaan (positie 16, waarbij 61% denkt dat dit
binnen vijf jaar kan gebeuren). In het versnellen
van de energietransitie via groene energie wordt
daarentegen relatief minder hoop gesteld. Die
ontwikkeling belandt op de 32ste
plaats. Een
meerderheid van 56% denkt overigens wel dat dit
binnen vijf jaar kan gebeuren. Deze ontwikkeling
van aan de ene kant een relatieve daling van de
gepercipieerde dreiging van klimaatverandering
en aan de andere kant een relatieve stijging van
hoop op klimaatadaptatie was al zichtbaar in
de Hoop en Vrees 2023-peiling en heeft zich het
afgelopen jaar uitgekristalliseerd. Het denken
van de Nederlanders over klimaatverandering
lijkt te veranderen als onderdeel van een meer
algemene focus op gemeenschapsafbakening
en -bescherming: de hoop wordt gevestigd op
hoge(re) Nederlandse dijken.
Beantwoording van vrees door
hoop
Hoop en vrees zijn deels gespiegeld. Nederland
vreest internationale ontwikkelingen die de
nationale en lokale gemeenschap bedreigen, en
put tegelijkertijd hoop uit trends die diezelfde
gemeenschap kunnen beschermen. Zo laat de
dreigingshiërarchie zien dat cyberaanvallen
Nederlanders zorgen baren, terwijl bovenaan
de hoophiërarchie staat ‘betere bescherming
tegen cyberaanvallen op vitale infrastructuur’,
waarbij 67% van de Nederlanders ook denkt dat
dit binnen vijf jaar kan worden gerealiseerd. Ook
een betere bescherming tegen fysieke aanvallen
op vitale infrastructuur scoort hoog in de
hoophiërarchie (positie 8). Als een remedie tegen
te grote afhankelijkheid van vitale producten,
putten Nederlanders veel hoop uit de versterking
van de moderne maakindustrie in Nederland
(positie 3) en in het verminderen van ongewenste
afhankelijkheden van het buitenland ten aanzien
van vitale producten (positie 6). De hoop die
daarin wordt gesteld wijst op de blijvende
verzuchting naar economische de-globalisering
en de-risking.
Tegenover de zorgen over veiligheid en
betrokkenheid bij een oorlog (positie 9,
dreigingshiërarchie) staan de hoop gesteld in een
uitbreiding van de NAVO met Zweden (positie 2,
hoophiërarchie) en grotere investeringen
van EU-lidstaten in de veiligheid in hun regio
(positie 9, hoophiërarchie). Tegenover de
vrees voor ondermijning van de Nederlandse
samenleving door internationaal georganiseerde
misdaad (positie 16, dreigingshiërarchie) staat
betere internationale samenwerking tegen
drugscriminaliteit (positie 4, hoophiërarchie).
Er is dus een duidelijke correspondentie tussen
een aantal bedreigend geachte ontwikkelingen
en hoopgevend geachte ontwikkelingen: voor
de gepercipieerde zorgen ziet men mogelijke
oplossingen en daarbij geldt overwegend dat
meerderheden die hoopgevende ontwikkelingen
ook binnen vijf jaar zien gebeuren.

11
Clingendael Alert
Geen correspondentie tussen hoop
en vrees
De correspondentie tussen hoop en vrees
is echter niet perfect. Zo acht slechts een
derde van de Nederlanders het een haalbaar
doel in de komende vijf jaar om ongewenste
afhankelijkheid van vitale producten te
verminderen, terwijl de-risking een belangrijke
wens is. Ook verschillende migratie-gerelateerde
ontwikkelingen worden bedreigend geacht,
maar ontwikkelingen die daar iets aan zouden
kunnen doen, worden maar matig hoopvol
geacht. Dat bleek ook al in het vorige Hoop en
Vrees-onderzoek uit 2023 en wordt door het
onderhavige onderzoek bevestigd. Ongewenste
inmenging in migrantengemeenschappen wordt
beschouwd als bedreiging nummer 3, maar het
weerbaar maken van die gemeenschappen tegen
dergelijke invloeden belandt in de hoophiërarchie
op positie 23. Slechts 25% van de Nederlanders
gelooft dat dit binnen vijf jaar zal lukken.
Dat verschillende handelingsperspectieven
ten aanzien van migratie pas relatief laag in
de hoophiërarchie verschijnen, heeft ook te
maken met de mate waarin de Nederlandse
bevolking verdeeld is over de wenselijkheid
van een dergelijk beleid. Beperking van
immigratie binnen vijf jaar acht 61% van de
Nederlanders bijvoorbeeld waarschijnlijk, maar
sommige Nederlanders putten daar hoop uit
en anderen niet (resulterend in plaats 21 in de
hoophiërarchie).
Een behoorlijk verdeelde bevolking
Niet iedereen vreest hetzelfde of put hoop uit
dezelfde ontwikkelingen. Er zijn bedreigingen
en hoopvolle ontwikkelingen waarover
Nederlanders het in grote mate eens zijn
maar er zijn ook talrijke ontwikkelingen die
verschillende groepen in de samenleving op een
heel verschillende manier waarderen. Verschillen
in wat men vreest en hoopt in de internationale
omgeving liggen steeds meer aan de basis
van de belangrijke ideologische en politieke
breuklijnen die de Nederlandse bevolking
verdelen. De bevolking is al lang niet meer alleen
langs een sociaal-economische links/rechts-
dimensie verdeeld. Er dient zich een nieuwe
dimensie aan.
Als eerste benadering van de verdeling langs
deze nieuwe breuklijn is in onderhavig onderzoek
een tweetal vragen gesteld, waarbij aan de
hand van de antwoorden op die vragen drie
groepen zijn geïdentificeerd. Somewheres (ook
wel nationalisten genoemd in de literatuur)
worden gedefinieerd als mensen die het eens zijn
met de stellingen: “Bewaking van de (Europese)
buitengrenzen is een belangrijke taak. Elk
land moet kunnen bepalen wie binnen komt
en wie er kan blijven” en “Nederland heeft een
eigen cultuur en levenswijze, die we moeten
behouden”. Anywheres (ook wel kosmopolieten
genoemd in de literatuur) zijn mensen die het
eens zijn met de stellingen: “Nationale grenzen
zijn achterhaald. Grenzen mogen mensen niet
verhinderen hun geluk elders te zoeken” en
“Nationale culturen zijn niet zo belangrijk of
veranderen voortdurend”.7
Naast Somewheres
en Anywheres wordt ook een tussenliggende
groep onderscheiden, dat zijn de mensen die niet
tussen de voorgelegde stellingen kiezen of één
keer een nationalistische en de andere keer een
kosmopolitische keuze maken. We beschrijven
die verder als de ‘tussengroep’. Op basis van
de antwoorden op deze twee vragen zijn er in
de Nederlandse bevolking 45% Somewheres,
27% Anywheres en een tussengroep van 28%.
In de tabellen 3 tot en met 8 staan de dreigings-
en hoopranglijsten van respectievelijk de
Somewheres, Anywheres en de tussengroep (zie
de Annex).
Verdeling over de dreigingen
In de dreigingshiërarchie van de Somewheres
wordt de top-5 volledig ingenomen door
migratie-gerelateerde ontwikkelingen, in
afnemende volgorde van dreiging: grootschalige
irreguliere migratie, ongewenste buitenlandse
inmenging in migrantengemeenschappen,
een groot aantal vluchtelingen als gevolg
van een oorlog nabij de EU, een islamitische
7 Zie David Goodhart, The Road to Somewhere. The New
Tribes Shaping British Politics, 2017.

12
Clingendael Alert
terroristische aanslag in Nederland, en de
opkomst van intolerante religieuze bewegingen
in verschillende landen. Ook andere migratie-
gerelateerde items scoren relatief hoog in de
dreigingsranglijst op de plaatsen 7, 8 en 11:
respectievelijk inzet van migratie als wapen door
leiders rond de EU; omvolking van Nederland;
en grootschalige reguliere migratie (bijv.
arbeidsmigratie, gezinsmigratie, studiemigratie).
Het is duidelijk dat migratie voor de Somewheres
op dit ogenblik verschijnt als de grootste
bedreiging voor de welvaart en veiligheid van de
Nederlandse samenleving. De Anywheres achten
migratie en migratiegerelateerde ontwikkelingen
veel minder bedreigend. Bedreigend voor hen zijn
nog wel de opkomst van intolerante religieuze
bewegingen in verschillende landen (positie 12
in de dreigingshiërarchie) en een islamitische
terroristische aanslag (positie 15). De andere
ontwikkelingen die verband houden met migratie
staan op plaatsen 25 (de inzet van migratie
als wapen) tot en met 49 (omvolking) in de
dreigingsranglijst van de Anywheres.
De top van de dreigingshiërarchie van de
Anywheres is minder homogeen en geopolitieker
van aard dan die van de Somewheres. De
Anywheres vrezen sabotage van vitale infra
structuur, door een cyberaanval (positie 1 in
de dreigingshiërarchie) of fysieke sabotage
(positie 10). Zij vrezen oorlog: dat Rusland
de oorlog tegen Oekraïne wint (positie 2);
betrokkenheid bij een kernoorlog (positie 5);
en oorlog door een territoriale aanval op een
EU- of NAVO-bondgenoot of op Nederland
zelf (positie 6). Verder worden overbevolking in
de wereld (positie 4) en bestaansonzekerheid
voor Nederlandse burgers als gevolg van een
internationale crisis (positie 7) bedreigend
geacht. We zien bij de Anywheres ook zorgen die
verschijnen als een reactie op bedreigingen die
zij waarschijnlijk met nationalisme associëren: de
opkomst van politieke partijen in verschillende
landen die mensen uitsluiten op basis van
hun religie of ras (positie 3); ondermijning van
democratische rechtsstaten in de EU (positie 8)
en toenemende polarisering en radicalisering
door buitenlandse desinformatiecampagnes
(positie 9).
Een aantal van de door de Anywheres meest
bedreigend geachte ontwikkelingen worden
ook door de Somewheres bedreigend geacht.
Dat geldt voor cybersabotage van Nederlandse
vitale infrastuctuur (positie 6 voor de
Somewheres, respectievelijk 1 bij de Anywheres),
bestaansonzekerheid (positie 12 bij de
Somewheres, respectievelijk 7 bij de Anywheres)
en betrokkenheid bij een oorlog door een aanval
op een lid van de EU of de NAVO (positie 14 bij de
Somewheres, respectievelijk 6 bij de Anywheres).
Het is echter duidelijk dat deze twee groepen
heel verschillende opvattingen hebben over wat
de welvaart en de veiligheid van de Nederlandse
samenleving bedreigt. Ontwikkelingen die de
Somewheres grote zorgen baren zoals het grote
aantal vluchtelingen, grootschalige reguliere
migratie en omvolking, worden door Anywheres
helemaal niet bedreigend geacht. Zij staan bij
hen respectievelijk op posities 43, 47 en 49 van
de dreigingshiërarchie. Het omgekeerde is in
mindere mate het geval. De ontwikkelingen die
Anywheres bedreigend achten, worden ook
bedreigend of matig bedreigend geacht door de
Somewheres. De uitzondering zijn ontwikkelingen
die Anywheres bedreigend achten omdat
zij die associëren met de groeiende invloed
van nationalisme: toenemende polarisering
en radicalisering (positie 9 bij de Anywheres,
respectievelijk 31 bij de Somewheres) en opkomst
van politieke partijen in verschillende landen
die mensen uitsluiten op basis van religie en ras
(positie 3 bij de Anywheres, respectievelijk positie
47 bij de Somewheres).
Meer eenheid in de hoop
Ondanks de grote verschillen in wat Somewheres
en Anywheres vrezen, vestigen zij hun hoop
in betrekkelijk grote mate op dezelfde
ontwikkelingen. Versterken van de moderne
maakindustrie in Nederland, betere bescherming
tegen cyberaanvallen, uitbreiding van de NAVO
met Zweden, betere internationale samenwerking
in de strijd tegen drugscriminaliteit en klimaat
aanpassing staan bij beide groepen in de top 10
van de meest hoopgevende ontwikkelingen.

13
Clingendael Alert
Somewheres willen daarnaast controle op
immigratie en het verstevigen van nationale
onafhankelijkheid en soevereiniteit. Het meest
hoopgevend voor hen is het beperken van
immigratie (1ste plaats in de hoophiërarchie).
Zij stellen daarnaast hoop in ontwikkelingen die
de nationale soevereiniteit en onafhankelijkheid
verstevigen.
De hoophiërarchie van de Anywheres
weerspiegelt een meer internationale oriëntatie.
In de top 20 van hun hoophiërarchie staan tal van
ontwikkelingen die internationale samenwerking
veronderstellen, alsook het verstevigen van
de eenheid en slagkracht van zowel de EU als
de NAVO. Daarnaast achten zij ook hoopvol
meer aandacht voor het leren herkennen van
nepnieuws en complottheorieën op school
(plaats 3 in hun kansenhiërarchie) en meer
transparantie in de buitenlandse financiering van
politieke partijen (plaats 12).
Uitsplitsing naar partijpolitieke
voorkeur
Wat mensen als bedreigend en hoopgevend
ervaren hangt ook sterk samen met hun
partijpolitieke voorkeur. De wijze waarop
politieke opvattingen de perceptie kleuren
doet vermoeden dat onder de oppervlakte
van een sterk wisselend partijlandschap
stabiele ideologische grondstromen schuilen.
Tabellen 9 en 10 geven een beeld van deze
partijpolitieke verdeling.8
Door de fragmentatie
van het partijpolitieke landschap in Nederland,
is voorzichtigheid geboden bij lezing van deze
8 In de tabellen 9 en 10 staat per groep respondenten met
de betreffende partijpolitieke voorkeur het percentage
dat de impact van de betreffende ontwikkeling een
score van 7 of hoger geeft op een schaal van 0 tot 10.
In de meest rechtste kolom staat de score voor de
gehele bevolking. In tabel 9, de tabel met de dreigingen,
impliceert een (diep-)rode kleur dat de partijaanhang zich
(zeer) bedreigd voelt door de ontwikkeling, een (diep-)
groene kleur dat dit (veel) minder het geval is. In tabel 10,
de tabel met de hoopgevende ontwikkelingen, geldt dat
een (diep-)rode kleur betekent dat de partijaanhang (zeer)
weinig hoop ontleent aan de ontwikkeling en de (diep-)
groene kleur dat de achterban (zeer) hoopvol is over de
trend.
tabel, aangezien het bij de kleinste partijen om
niet voldoende grote aantallen respondenten
gaat om de representativiteit volledig te
garanderen. De tabellen geven echter wel inzicht
in een aantal hoofdlijnen.

Tabel
9
Bedreigende
ontwikkelingen,
uitgesplitst
naar
politieke
voorkeuren
van
respondenten
PVV
GL/
PvdA
VVD
NSC
D66
BBB
CDA
SP
FvD
PvdD
SGP
DENK
Chris
ten
Unie
Volt
Anders
Niet-
stem
mers
Totaal
Cybersabotage
van
Nederlandse
vitale
infrastructuur
(bijv.
energie-,

b
etalings-,
drinkwaterinfrastructuur)
72,0%
72,8%
75,4%
76,5%
81,8%
74,5%
75,5%
70,7%
74,2%
84,5%
78,5%
80,6%
81,0%
74,5%
70,4%
72,8%
74,6%
Een
islamitische
terroristische
aanslag
in
Nederland
88,2%
56,9%
74,9%
69,3%
59,8%
77,2%
68,6%
69,6%
64,3%
44,4%
81,5%
21,3%
53,2%
68,4%
55,7%
65,7%
69,7%
De
opkomst
van
intolerante
religieuze
bewegingen
in
verschillende
landen
83,2%
65,4%
69,1%
69,0%
71,2%
78,5%
63,1%
66,7%
54,7%
71,2%
47,6%
21,3%
49,2%
50,0%
68,3%
66,7%
69,2%
Grote
ongewenste
afhankelijkheid
van
het
buitenland
ten
aanzien
van
vitale
producten
(bijv.
grondstoffen,
energie,
chips,
medicijnen,
wapens)
73,0%
64,5%
68,0%
70,1%
71,1%
75,4%
61,5%
69,6%
72,3%
71,6%
70,2%
38,7%
76,6%
62,5%
76,7%
67,5%
68,9%
Ongewenste
buitenlandse
inmenging
in
migrantengemeenschappen
in
Nederland
91,8%
51,8%
67,4%
69,1%
48,9%
79,6%
59,6%
66,0%
71,4%
52,9%
75,4%
56,5%
47,6%
40,0%
50,0%
65,0%
68,2%
Overbevolking
in
de
wereld
76,0%
66,7%
67,5%
67,4%
66,3%
76,0%
58,3%
76,5%
28,2%
67,6%
30,2%
54,8%
61,9%
71,4%
47,5%
72,0%
68,1%
Onvoldoende
militaire
capaciteit
onder
EU-lidstaten
om
het
Europese
grond-
gebied
te
verdedigen
73,8%
61,4%
71,2%
69,9%
72,9%
69,0%
70,5%
68,0%
36,9%
60,3%
80,0%
57,4%
67,2%
77,8%
44,1%
63,8%
67,7%
Bestaansonzekerheid
voor
Nederlandse
burgers
(bijv.
financieel
niet
rond
komen)
als
gevolg
van
een
internationale
crisis
80,2%
66,2%
50,9%
65,7%
53,0%
65,7%
46,1%
83,0%
68,2%
71,2%
67,2%
46,8%
55,6%
62,5%
84,5%
74,1%
67,1%
Betrokkenheid
bij
een
oorlog
door
een
territoriale
aanval
op
een
EU-
of
NAVO-bondgenoot
of
op
Nederland
zelf
67,6%
72,2%
63,1%
58,5%
80,3%
70,3%
65,7%
63,0%
48,5%
79,2%
76,9%
38,7%
72,6%
66,1%
58,3%
70,0%
67,0%
Grootschalige
irreguliere
immigratie
waarbij
migranten
geen
geldige
docu-
menten
hebben
om
in
een
land
binnen
te
komen
of
te
verblijven
93,1%
33,9%
73,1%
68,4%
49,5%
74,3%
68,6%
63,4%
91,4%
47,8%
76,7%
22,6%
46,0%
33,3%
45,8%
65,1%
66,4%
Toenemende
polarisering
en
radicalisering
door
buitenlandse
desinformatie-
campagnes
(bijv.
rond
verkiezingen
in
Nederland,
rond
de
oorlog
in
Oekraïne)
59,5%
81,3%
62,6%
64,7%
76,8%
69,9%
67,3%
78,0%
25,0%
84,9%
71,0%
80,3%
71,9%
78,6%
79,3%
56,9%
66,1%
Fysieke
sabotage
van
Nederlandse
vitale
infrastructuur
(bijv.
energie-,

b
etalings-,
drinkwaterinfrastructuur)
63,7%
69,9%
61,5%
64,0%
72,5%
64,1%
63,2%
64,4%
62,0%
71,1%
65,1%
38,7%
73,0%
67,9%
82,0%
68,2%
65,7%
Ondermijning
van
democratische
rechtsstaten
in
de
Europese
Unie
(bijv.
door
corruptie,
aantasting
onafhankelijkheid
van
de
rechterlijke
macht)
56,5%
75,1%
59,9%
62,7%
76,8%
64,4%
59,0%
74,0%
56,9%
83,1%
45,3%
80,6%
71,4%
75,0%
71,2%
65,2%
65,0%
Rusland
wint
de
oorlog
tegen
Oekraïne
48,1%
78,3%
76,6%
74,2%
83,1%
68,7%
72,1%
74,0%
6,0%
76,4%
69,4%
2,6%
64,4%
56,4%
42,3%
56,2%
64,1%
Inzet
van
migratie
als
wapen
door
leiders
rond
de
EU
75,6%
56,0%
62,2%
61,7%
61,2%
66,7%
59,4%
68,1%
81,5%
60,7%
69,1%
93,5%
70,4%
60,4%
44,6%
55,9%
63,8%
Ondermijning
van
de
Nederlandse
samenleving
door
internationale
georga-
niseerde
misdaad
69,5%
54,3%
61,2%
62,6%
68,5%
81,5%
65,3%
66,3%
50,7%
60,3%
72,9%
26,2%
66,7%
75,0%
37,9%
60,7%
62,7%
De
toenemende
macht
van
grote
techbedrijven
(zoals
Facebook,
TikTok
en
X)
59,5%
68,9%
47,9%
59,8%
66,5%
62,1%
54,4%
73,5%
57,1%
75,8%
56,3%
98,4%
54,8%
62,5%
71,2%
67,5%
62,4%
De
EU
niet
slagvaardig
is
door
interne
verdeeldheid
en
tegenstellingen
57,4%
73,8%
63,0%
65,1%
66,7%
52,9%
61,5%
59,4%
34,3%
73,6%
45,2%
74,0%
68,8%
72,2%
51,7%
59,4%
62,1%
Ongewenste
buitenlandse
inmenging
in
verkiezingen
in
Nederland
68,8%
67,2%
57,5%
57,9%
67,9%
70,3%
52,9%
70,6%
43,3%
73,0%
66,2%
43,5%
65,6%
69,1%
62,1%
54,7%
62,0%
Betrokkenheid
bij
een
kernwapenoorlog
51,8%
79,2%
57,2%
58,1%
79,0%
50,7%
60,2%
60,0%
53,5%
82,2%
64,9%
72,5%
69,8%
67,9%
74,6%
58,1%
61,7%
De
NAVO
niet
slagvaardig
is
door
interne
verdeeldheid
en
tegenstellingen
60,3%
66,0%
63,8%
62,7%
66,8%
65,3%
64,9%
57,3%
29,5%
69,7%
68,9%
68,6%
72,1%
59,3%
24,6%
56,3%
61,2%
Groeiende
invloed
van
China
en
Rusland
in
belangrijke
derde
landen
(bijv.
India,
Golfstaten,
Zuid-Afrika,
landen
op
de
Balkan
en
Brazilië)
58,2%
62,0%
65,3%
68,6%
63,3%
66,7%
72,5%
66,3%
41,8%
69,9%
66,7%
4,8%
57,1%
80,0%
41,7%
57,4%
61,1%
Afbrokkeling
van
de
internationale
rechtsorde
(bijvoorbeeld
door
ineffectivi-
teit
van
de
VN
Veiligheidsraad)
43,6%
74,0%
57,1%
57,3%
72,8%
61,2%
52,5%
62,1%
16,9%
70,0%
50,8%
96,8%
65,6%
76,9%
62,0%
69,5%
60,5%
Het
escaleren
van
de
oorlog
in
het
Midden-Oosten
(door
betrokkenheid
van
bijvoorbeeld
Hezbollah,
Iran,
en/of
de
VS)
60,8%
53,0%
57,4%
56,9%
56,9%
67,9%
67,0%
65,3%
37,1%
59,7%
75,0%
43,5%
70,5%
63,0%
27,6%
70,2%
59,8%
Een
groot
aantal
vluchtelingen
als
gevolg
van
een
oorlog
nabij
de
EU
88,5%
26,0%
62,6%
62,1%
32,7%
70,3%
57,1%
58,0%
91,7%
30,6%
68,3%
38,7%
39,7%
45,6%
38,3%
61,5%
59,7%
De
opkomst
van
haat
tegen
Joden
61,9%
58,4%
58,1%
57,1%
53,1%
58,1%
65,4%
68,6%
37,7%
72,3%
87,9%
1,6%
78,1%
66,1%
65,0%
59,9%
59,3%
Inflatie
als
gevolg
van
een
internationale
crisis
70,5%
56,5%
52,4%
61,2%
47,2%
59,9%
45,5%
67,0%
66,7%
50,0%
58,5%
56,5%
45,8%
71,7%
63,8%
55,6%
58,8%
Toename
van
maatschappelijke
spanningen
in
Nederland
vanwege
een
conflict
in
het
buitenland
(bijvoorbeeld
vanwege
de
oorlog
tussen
Rusland
en
Oekraïne,
of
de
oorlog
tussen
Israël
en
Hamas)
68,6%
53,5%
52,2%
57,4%
52,0%
60,4%
64,2%
69,0%
68,6%
49,3%
61,5%
80,6%
53,1%
58,9%
35,0%
53,6%
58,2%
Schade
aan
onze
pensioenen
door
een
internationale
crisis
74,2%
39,9%
52,0%
58,0%
42,9%
72,5%
44,4%
71,9%
70,0%
44,4%
27,7%
63,3%
35,0%
50,9%
55,0%
57,3%
56,8%

PVV
GL/
PvdA
VVD
NSC
D66
BBB
CDA
SP
FvD
PvdD
SGP
DENK
Chris
ten
Unie
Volt
Anders
Niet-
stem
mers
Totaal
Een
extreemlinkse
terroristische
aanslag
in
Nederland
76,8%
42,0%
56,6%
55,4%
50,0%
65,5%
58,0%
54,5%
62,7%
38,1%
69,6%
41,3%
54,0%
41,1%
49,2%
47,0%
56,3%
Verzwakking
van
de
veiligheidsgarantie
van
de
Verenigde
Staten
aan
Europa
(bijv.
door
politieke
koers
VS
of
Amerikaans-Chinees
conflict)
51,2%
61,4%
61,6%
57,2%
57,9%
59,7%
66,3%
48,5%
21,2%
64,6%
64,5%
18,0%
49,2%
64,8%
40,8%
57,9%
56,0%
De
opkomst
van
politieke
partijen
in
verschillende
landen
die
mensen
uit
sluiten
op
basis
van
hun
religie
of
ras
20,5%
82,7%
49,6%
51,1%
82,8%
42,4%
56,9%
74,5%
14,3%
85,3%
58,5%
100,0%
76,6%
86,0%
80,0%
63,6%
55,6%
Bedrijfsspionage
door
andere
landen
62,3%
49,5%
56,3%
63,0%
50,5%
59,3%
57,3%
64,3%
43,8%
47,8%
65,6%
30,0%
60,7%
68,5%
58,2%
47,8%
55,6%
Een
militair
conflict
tussen
de
Verenigde
Staten
en
China
52,1%
59,0%
55,3%
52,8%
62,9%
53,2%
57,0%
54,5%
48,6%
69,6%
59,0%
54,8%
66,1%
68,5%
55,4%
52,0%
55,2%
Een
extreemrechtse
terroristische
aanslag
in
Nederland
44,6%
72,0%
56,4%
52,9%
67,5%
58,3%
62,7%
70,0%
23,9%
62,2%
54,1%
41,0%
57,1%
74,1%
70,0%
49,2%
55,2%
Gevolgen
voor
de
Nederlandse
samenleving
van
klimaatverandering
(over-
stromingen,
hittestress,
droogte,
aantasting
natuur
en
biodiversiteit)
32,2%
85,3%
53,5%
59,5%
83,5%
38,2%
54,5%
71,6%
2,8%
95,6%
28,8%
40,7%
69,8%
78,6%
67,2%
50,4%
54,9%
Hoge
schulden
in
Europa
bedreigen
de
stabiliteit
van
de
euro.
64,9%
39,1%
49,6%
51,1%
36,6%
54,4%
45,0%
58,9%
70,0%
45,9%
57,1%
96,1%
52,6%
54,7%
64,8%
57,9%
54,1%
Betrokkenheid
bij
een
oorlog
buiten
EU
of
NAVO-grondgebied
(bijvoorbeeld
Oekraïne
of
Taiwan)
56,4%
47,2%
48,2%
49,6%
50,8%
58,6%
58,4%
53,0%
58,2%
61,6%
54,7%
41,0%
35,5%
41,1%
30,9%
62,3%
52,9%
Onvoldoende
toegang
tot
natuurlijke
hulpbronnen
en
kritieke
grondstoffen
(bijv.
metalen
om
chips
en
zonnecellen
te
maken)
48,9%
58,0%
53,9%
55,4%
61,7%
62,8%
51,5%
53,5%
38,2%
55,0%
39,7%
38,7%
48,3%
73,2%
64,9%
48,1%
52,9%
Toenemende
internationale
spanningen
door
ideologische
strijd
tussen
democratische
en
autocratische
staten
53,1%
57,3%
57,7%
49,7%
60,9%
57,5%
55,2%
55,8%
38,7%
64,8%
42,2%
41,9%
39,0%
64,2%
27,6%
40,5%
51,5%
Grootschalige
reguliere
migratie
(bijv.
arbeidsmigratie,
gezinsmigratie,
studiemigratie)
84,1%
21,4%
51,8%
61,7%
22,8%
64,6%
52,0%
44,9%
84,8%
29,2%
63,1%
1,6%
18,8%
35,7%
34,5%
44,1%
51,2%
Nederland
verlaat
de
Europese
Unie
16,0%
87,0%
62,0%
51,4%
85,6%
35,9%
62,0%
49,0%
0,0%
77,5%
12,3%
38,7%
63,9%
89,1%
60,0%
45,9%
50,5%
Ontwrichting
van
samenleving
en
economie
door
opkomende
technologieën
(bijv.
kunstmatige
intelligentie)
50,5%
48,7%
37,1%
51,6%
45,5%
60,6%
43,4%
44,9%
47,9%
48,5%
66,2%
77,4%
44,3%
57,1%
39,0%
58,5%
50,3%
Omvolking
van
Nederland
82,8%
14,3%
49,9%
47,0%
21,7%
70,9%
45,7%
37,3%
94,4%
27,9%
69,0%
0,0%
21,1%
9,1%
38,9%
53,8%
50,2%
Grote
gevolgen
van
Europese
gerechtelijke
uitspraken
voor
het
beleid
in
Nederland
76,7%
18,4%
41,0%
48,3%
11,1%
60,9%
31,5%
43,2%
92,5%
18,8%
65,6%
56,5%
20,0%
9,1%
56,9%
58,7%
48,8%
De
opkomst
van
haat
tegen
Moslims
28,0%
69,4%
39,7%
42,4%
60,8%
42,5%
50,5%
62,7%
11,6%
68,9%
27,7%
100,0%
47,6%
58,9%
75,0%
50,2%
47,2%
Europa
verliest
de
technologische
strijd
tussen
de
grootmachten
47,7%
41,7%
47,6%
52,7%
48,7%
53,6%
42,9%
43,3%
55,1%
44,1%
12,3%
29,4%
35,0%
68,5%
64,2%
47,7%
47,1%
Een
nieuwe
ernstige
pandemie
36,0%
61,4%
42,3%
44,6%
57,9%
35,2%
45,5%
47,0%
19,7%
64,2%
41,9%
61,3%
55,7%
69,1%
62,9%
49,1%
46,9%
Het
verminderen
van
welvaart
door
toenemend
protectionisme
(bijv.
door
grootschalige
Chinese
en
Amerikaanse
staatssubsidies)
38,7%
30,4%
37,8%
39,4%
29,5%
49,1%
34,4%
45,7%
37,7%
31,4%
34,5%
79,7%
26,3%
50,0%
14,0%
45,4%
38,6%
Het
verminderen
van
welvaart
door
het
afbouwen
van
economische
banden
met
China
26,3%
12,2%
17,5%
17,0%
10,6%
21,2%
19,6%
14,9%
25,4%
9,7%
11,1%
2,0%
5,0%
7,4%
45,6%
27,8%
19,7%

Tabel
10
Hoopgevende
ontwikkelingen,
uitgesplitst
naar
politieke
voorkeuren
van
respondenten
PVV
GL/
PvdA
VVD
NSC
D66
BBB
CDA
SP
FvD
PvdD
SGP
DENK
Chris
ten
Unie
Volt
Anders
Niet-
stem
mers
Totaal
Betere
bescherming
tegen
cyber
aanvallen
op
vitale
infrastructuur
(bijv.
vitale
waterwerken
en
betalingsverkeer)
74,4%
89,8%
84,1%
84,8%
91,3%
72,6%
90,9%
79,2%
53,1%
92,8%
79,0%
60,0%
87,7%
89,1%
79,2%
68,7%
79,9%
Versterking
van
de
moderne
maakindustrie
in
Nederland
(bijv.
chip-industrie)
77,0%
77,7%
83,9%
83,5%
84,0%
72,3%
81,8%
72,2%
55,7%
64,7%
55,9%
68,9%
77,4%
80,8%
79,2%
74,9%
77,7%
Uitbreiding
van
de
NAVO
met
Zweden
72,3%
87,4%
86,9%
81,3%
88,4%
76,5%
90,9%
82,8%
22,2%
73,1%
61,7%
0,0%
78,2%
88,9%
48,9%
59,4%
75,1%
Aanpassing
aan
klimaatverandering
door
gerichte
investeringen
(bijvoor-
beeld
ophogen
dijken,
meer
ruimte
geven
aan
rivieren)
71,5%
83,7%
74,9%
79,8%
84,8%
67,2%
81,0%
77,3%
40,9%
85,9%
57,6%
57,8%
89,8%
75,9%
64,8%
59,9%
73,2%
Betere
internationale
samenwerking
ter
bestrijding
van
internationale
drugs-
criminaliteit
67,8%
80,9%
79,6%
76,3%
88,0%
72,4%
91,0%
68,0%
42,9%
79,4%
85,5%
57,8%
75,9%
81,5%
63,0%
61,0%
73,0%
Vermindering
van
ongewenste
afhankelijkheid
van
het
buitenland
ten
aan-
zien
van
vitale
producten
(grondstoffen,
energie,
chips,
medicijnen,
wapens)
66,0%
73,5%
77,2%
76,7%
77,9%
68,1%
80,8%
69,5%
65,6%
73,5%
78,7%
57,8%
82,1%
77,4%
77,4%
71,0%
72,7%
Meer
samenwerking
met
landen
van
herkomst
om
asielzoekers
die
in
Neder-
land
uitgeprocedeerd
zijn
terug
te
nemen
77,9%
63,8%
79,6%
79,3%
74,1%
65,4%
81,0%
67,8%
62,1%
64,7%
83,6%
33,3%
78,0%
71,2%
42,3%
66,0%
71,8%
Meer
aandacht
op
scholen
om
nepnieuws
en
complottheorieën
te
leren
herkennen
58,5%
93,8%
79,7%
72,8%
90,2%
66,7%
93,0%
78,0%
12,9%
84,5%
66,1%
53,3%
83,1%
92,5%
72,2%
53,7%
71,6%
Betere
bescherming
tegen
fysieke
aanvallen
op
vitale
infrastructuur
(bijv.
energie
infrastructuur,
kabels
voor
digitaal
verkeer)
66,6%
81,7%
81,8%
77,3%
80,0%
70,7%
80,8%
73,0%
46,7%
77,9%
73,8%
50,0%
82,1%
75,5%
59,6%
54,8%
71,4%
De
landen
van
de
Europese
Unie
investeren
meer
in
de
veiligheid
van
hun
regio,
zodat
ze
militair
minder
afhankelijk
worden
van
de
Verenigde
Staten
65,5%
74,7%
77,6%
72,6%
68,7%
68,2%
82,8%
80,9%
44,4%
55,9%
64,5%
71,1%
77,2%
83,3%
57,1%
59,8%
69,3%
Techbedrijven
moeten
aan
strengere
regels
voldoen
(bijv.
om
de
privacy
van
burgers
te
beschermen,
of
desinformatie
te
bestrijden)
60,1%
87,4%
63,5%
74,9%
86,3%
59,3%
78,8%
77,9%
23,4%
89,9%
62,7%
80,0%
72,1%
83,0%
76,8%
57,5%
68,8%
Meer
transparantie
in
de
buitenlandse
financiering
van
politieke
partijen
56,3%
87,6%
68,0%
66,0%
72,7%
66,9%
76,3%
68,8%
48,3%
83,3%
56,1%
93,3%
78,6%
86,5%
82,4%
58,3%
68,2%
Technologische
innovaties
die
helpen
om
klimaatverandering
tegen
te
gaan
49,4%
86,3%
75,4%
72,4%
91,9%
61,1%
82,8%
74,0%
21,5%
88,4%
37,9%
55,6%
87,0%
90,7%
65,5%
56,6%
67,6%
Economische
opkomst
van
landen
in
de
Europese
regio
door
verplaatsing
van
productie
vanuit
China
en
Rusland
naar
de
EU
en
omringende
landen
59,4%
75,6%
74,8%
67,2%
76,0%
59,9%
69,1%
64,8%
50,0%
75,4%
72,6%
44,4%
75,5%
87,0%
69,1%
62,0%
67,5%
Internationale
afspraken
om
de
aantallen
kernwapens
te
beperken
en
de
verspreiding
en
het
gebruik
van
kernwapens
te
voorkomen
56,8%
85,7%
59,3%
64,3%
77,6%
62,0%
78,4%
62,0%
50,8%
89,9%
61,7%
22,2%
68,5%
92,6%
78,2%
69,2%
67,3%
Versterken
van
de
weerbaarheid
van
de
Nederlandse
verkiezingen
tegen
ongewenste
buitenlandse
inmenging
65,4%
80,2%
70,9%
72,6%
74,0%
57,8%
78,5%
70,7%
54,2%
75,0%
77,8%
26,7%
71,2%
79,6%
66,7%
46,2%
66,6%
Wereldwijde
aanpak
van
ziektes
en
virussen
om
ernstige
gevolgen
van
een
nieuwe
pandemie
te
voorkomen
50,9%
86,3%
73,3%
66,2%
84,8%
50,7%
80,4%
71,9%
9,5%
79,7%
32,2%
27,3%
67,3%
83,3%
60,7%
61,1%
65,6%
Versterking
van
de
eenheid
en
slagkracht
van
de
NAVO
50,3%
76,8%
84,1%
70,9%
86,4%
55,4%
88,0%
60,4%
17,7%
56,9%
61,4%
31,4%
71,9%
83,3%
40,0%
47,3%
63,9%
Invoering
van
Europese
wetgeving
voor
het
geval
regimes
doel
b
ewust
vluch-
telingen
op
lidstaten
afsturen
om
hen
te
verzwakken
61,2%
60,7%
72,9%
71,2%
68,0%
59,3%
69,9%
58,0%
36,7%
62,3%
57,9%
26,7%
56,5%
71,4%
41,3%
61,4%
63,2%
Internationale
samenwerking
tegen
belastingparadijzen
52,8%
88,5%
56,2%
62,9%
70,7%
52,7%
69,3%
78,9%
31,7%
89,6%
47,5%
75,6%
61,0%
86,5%
73,5%
50,0%
62,6%
Versterken
van
de
weerbaarheid
van
migrantengemeenschappen
tegen
ongewenste
buitenlandse
inmenging
(‘lange-arm
politiek’)
52,6%
71,6%
62,7%
67,0%
72,3%
53,9%
68,0%
63,2%
61,1%
72,6%
68,0%
30,2%
58,5%
80,9%
58,0%
46,7%
60,3%
Beperking
van
de
immigratie
86,2%
14,6%
71,4%
70,7%
18,8%
76,1%
55,8%
36,7%
78,8%
29,2%
76,3%
46,7%
36,8%
18,9%
37,0%
67,5%
59,2%
Circulaire
arbeidsmigratie
om
tekorten
in
vitale
sectoren
op
de
arbeidsmarkt
op
te
vullen
(hierbij
keren
migranten
na
een
periode
van
werk
terug
naar
hun
land
van
herkomst)
51,8%
56,2%
70,4%
61,1%
73,5%
53,6%
72,7%
58,1%
41,5%
32,3%
55,0%
77,3%
64,4%
77,4%
38,5%
55,9%
58,9%
Investeringen
in
weerbaarheid
tegen
bedrijfsspionage
52,6%
64,7%
66,6%
67,1%
60,8%
45,3%
66,3%
63,0%
33,3%
41,7%
57,9%
68,6%
63,0%
68,8%
46,8%
52,9%
58,8%
De
Europese
landen
investeren
meer
in
defensie
61,3%
50,7%
75,2%
67,0%
56,7%
69,7%
79,0%
51,0%
29,0%
33,3%
58,3%
22,2%
77,6%
71,7%
31,5%
46,4%
58,4%
Een
versnelling
van
de
energietransitie
via
kernenergie
75,5%
29,4%
77,8%
64,2%
55,1%
63,5%
63,9%
31,5%
72,6%
30,9%
75,0%
31,3%
52,9%
63,5%
47,9%
41,9%
57,7%
Versterking
van
de
eenheid
en
slagkracht
van
de
EU
34,4%
83,3%
63,4%
54,9%
83,7%
39,4%
72,7%
57,9%
9,4%
67,6%
14,8%
0,0%
61,1%
87,0%
46,0%
46,9%
54,7%
Geheime
diensten
krijgen
meer
bevoegdheden
om
terrorisme
te
bestrijden
68,0%
37,1%
70,7%
59,7%
45,4%
58,7%
53,7%
31,9%
24,2%
40,6%
73,8%
2,3%
61,0%
41,2%
38,9%
50,9%
54,4%

PVV
GL/
PvdA
VVD
NSC
D66
BBB
CDA
SP
FvD
PvdD
SGP
DENK
Chris
ten
Unie
Volt
Anders
Niet-
stem
mers
Totaal
Een
versnelling
van
de
energietransitie
via
groene
energie
(bijv.
zon-
en
windenergie)
22,3%
92,7%
57,0%
49,9%
88,0%
24,3%
66,3%
65,6%
1,5%
88,4%
23,0%
54,5%
75,4%
88,9%
60,0%
49,9%
53,9%
Meer
initiatieven
en
programma’s
om
de
overbevolking
in
de
wereld
tegen
te
gaan
50,6%
56,8%
60,8%
53,2%
67,0%
38,9%
49,5%
54,9%
11,7%
61,8%
28,3%
2,3%
27,8%
65,4%
49,0%
51,2%
51,8%
Het
versterken
van
de
relatie
tussen
het
Westen
en
relevante
derde
landen
(bijv.
India,
Golfstaten,
Zuid-Afrika,
Brazilië)
36,3%
71,3%
59,3%
57,5%
55,3%
39,4%
61,2%
50,6%
19,7%
52,3%
41,4%
69,8%
37,7%
75,5%
54,0%
41,1%
51,0%
Verbetering
van
de
relatie
tussen
de
Verenigde
Staten
en
China
44,9%
59,7%
58,6%
54,2%
59,9%
46,8%
62,0%
46,7%
36,8%
49,3%
40,0%
2,2%
32,7%
51,0%
44,4%
49,4%
51,0%
Strakkere
overheidscontrole
van
religieus
onderwijs
en
weekendscholen
69,2%
40,3%
61,3%
50,8%
45,6%
50,7%
35,1%
54,9%
33,9%
53,1%
13,8%
0,0%
14,3%
46,2%
37,0%
48,8%
50,9%
Versterking
van
de
trans-Atlantische
relatie
tussen
Europa
en
de
Verenigde
Staten
48,6%
52,4%
70,1%
58,8%
52,3%
48,8%
64,6%
35,2%
17,5%
27,7%
49,2%
0,0%
55,4%
52,8%
26,1%
41,1%
50,5%
Versterking
van
de
economie
door
technologische
innovatie,
digitalisering
en
kunstmatige
intelligentie
41,1%
53,4%
68,1%
51,5%
69,6%
42,5%
62,8%
34,8%
28,6%
32,4%
19,6%
26,7%
46,3%
71,7%
34,5%
38,0%
48,8%
Verplaatsing
van
de
afhandeling
van
asielaanvragen
van
Nederland
naar
een
land
buiten
Europa
(zoals
Italië
plant
om
in
Albanië
te
doen)
75,0%
12,2%
58,7%
63,3%
20,6%
63,0%
42,4%
32,1%
60,9%
24,6%
55,6%
31,4%
16,7%
13,7%
34,0%
44,3%
48,5%
De
Europese
Unie
toont
meer
respect
voor
de
soevereiniteit
van
de
lidstaten
58,7%
21,3%
51,9%
55,3%
21,3%
56,4%
47,9%
55,6%
73,0%
15,9%
81,8%
31,4%
48,1%
13,5%
35,8%
54,2%
47,6%
Landen
bemoeien
zich
minder
met
elkaars
binnenlandse
aangelegenheden
69,2%
18,0%
44,1%
53,7%
17,1%
55,9%
31,6%
40,0%
73,8%
35,9%
80,4%
25,6%
30,9%
17,6%
41,2%
50,6%
46,4%
Investeren
in
ontwikkelingssamenwerking
ook
in
het
belang
van
Nederland
14,2%
82,3%
31,5%
38,8%
73,0%
22,9%
61,9%
58,5%
11,5%
83,6%
49,1%
46,7%
65,0%
80,0%
54,2%
33,0%
42,6%
Democratisch
verzet
tegen
de
invloed
van
grote
internationale
organisaties
zoals
het
World
Economic
Forum
54,8%
31,7%
25,1%
46,0%
13,9%
61,1%
17,3%
51,4%
89,2%
56,1%
69,6%
33,3%
32,4%
24,4%
52,2%
36,9%
41,5%
Aantrekken
van
arbeidsmigranten
om
tekorten
in
vitale
sectoren
op
de
arbeidsmarkt
op
te
vullen
15,8%
56,1%
44,1%
26,1%
61,4%
22,0%
41,1%
41,6%
14,1%
38,2%
19,4%
26,7%
27,6%
60,4%
25,5%
23,1%
33,1%
De
toetreding
van
Oekraïne
tot
de
Europese
Unie
11,7%
55,2%
29,7%
26,2%
39,3%
16,4%
41,0%
31,5%
6,2%
30,3%
22,0%
20,0%
42,6%
66,7%
23,2%
17,4%
27,5%
De
toetreding
van
de
Westelijke
Balkan-landen
tot
de
Europese
Unie
(Alba-
nië,
Montenegro,
Servië,
Bosnië
en
Herzegovina,
Kosovo,
Noord-Macedonië)
5,7%
33,0%
11,6%
11,3%
24,1%
8,6%
20,7%
16,3%
7,8%
26,6%
3,2%
33,3%
19,2%
30,0%
13,0%
10,0%
14,5%

18
Clingendael Alert
In het vervolg gaan we nader in op de percepties
van de achterbannen van de twee grootste
partijen, die in hun partij-programma’s op veel
thema’s fundamenteel andere keuzes maken.
Kijken we naar wat de electoraten van PVV
en GL/PvdA bedreigend en hoopvol achten
in de internationale omgeving, dan vallen
naast een aantal belangrijke verschillen, toch
ook de overeenkomsten op. Het percentage
mensen in de achterbannen dat de voorgelegde
ontwikkelingen bedreigend acht, verschilt ten
aanzien van veel ontwikkelingen niet sterk. Dit
geldt in nog sterkere mate ten aanzien van de
kop van de hoopranglijst: de achterbannen van
de grootste partijen zijn het hier behoorlijk over
eens.
De verschillen die er wel zijn, hebben te maken
met thema’s die politiek een belangrijke rol
spelen: klimaat, migratie, nationale soevereiniteit
en de Europese Unie. Van de GL/PvdA-kiezers
vindt 85% de gevolgen van klimaatverandering
bedreigend, in het PVV-electoraat is dat
32%. Migratie is daarentegen voor veel
meer PVV-kiezers dan voor GL/PvdA-kiezers
bedreigend. Irreguliere migratie vindt 93% van
de PVV-kiezers, 34% van de GL/PvdA-kiezers
bedreigend; grootschalige reguliere migratie
is bedreigend voor 84% van de PVV-kiezers en
21% van de GL/PvdA-kiezers; een groot aantal
vluchtelingen acht 89% van de PVV en 26% van
de GL/PvdA-kiezers bedreigend, omvolking acht
83% van de PVV-kiezers en slechts 14% van de
GL/PvdA-kiezers bedreigend. Dat zijn, zowel
voor klimaat als migratie, grote verschillen,
maar wat ook opvalt is het toch aanzienlijke
percentage PVV-kiezers, 32%, dat zich eveneens
zorgen maakt over klimaatopwarming en het
percentage GL/PvdA-kiezers dat, omvolking
buiten beschouwing gelaten, grootschalige
migratie (irregulier, regulier en vluchtelingen)
bedreigend acht. Dat varieert van 21 tot 34%.
De electoraten van PVV en GL/PvdA staan
heel verschillend ten opzichte van nationale
soevereiniteit en, samenhangend daarmee,
ten dele ook ten opzichte van de Europese
Unie. Veel PVV-kiezers (77%) vinden Europese
gerechtelijke uitspraken bedreigend voor
het beleid in Nederland, slechts 18% van de
GL/PvdA-kiezers is die mening toegedaan. Van
het PVV-electoraat beschouwt slechts 16% een
uittreding van Nederland uit de EU bedreigend.
In het GL/PvdA-electoraat is dat 87%. Overigens
zijn er ook opmerkelijke overeenkomsten in
dreigingspercepties ten aanzien van Europa,
naar aanleiding van onvoldoende militaire
capaciteit van EU-lidstaten, gebrek aan slag
vaardigheid van de EU door interne verdeelheid
en tegenstellingen, zorgen over de stabiliteit van
de euro in het licht van hoge schulden in Europa
en over het feit dat Europa de technologische
strijd tussen de grootmachten verliest.
Kijken we naar de meest hoopgevende
ontwikkelingen per electoraat, dan zien we
dat ondanks de sterke polarisering tussen PVV
en GL/PvdA hun hoop toch ook gedeeltelijk
overlapt. In de top tien van beide electoraten zit
het beter verdedigen van vitale infrastructuur
tegen cyberaanvallen (hoopvol geacht door
90% van het GL/PvdA-electoraat en 74% van
het PVV-electoraat), alsook de uitbreiding van
de NAVO met Zweden (hoopgevend voor 87%
van de GL/PvdA-kiezers en 72% van de PVV-
kiezers) en aanpassing aan de opwarming van
het klimaat door gerichte investeringen (84% van
de GL/PvdA-kiezers en 72% van de PVV-kiezers).
Over het algemeen blijken de PVV-kiezers minder
hoopvol dan de GL/PvdA-kiezers. De gemiddelde
proportie PVV-kiezers dat hoop stelt in de tien
door het eigen electoraat meest hoopvol geachte
ontwikkelingen is 75%; voor de GL/PvdA-kiezers
is het overeenkomstige percentage gelijk aan
88%.
De voor het PVV-electoraat hoopgevende
ontwikkelingen die ook in de GL/PvdA top 10
voorkomen, staan op plaatsen 6, 7 en 8 in
hun hoopranglijst. De andere voor de PVV-
kiezers meest hoopgevende ontwikkelingen
zijn: beperken van de immigratie (86% vindt
dat hoopgevend); akkoorden met derde
landen om afgewezen asielzoekers terug te
nemen (78%); versterken van de moderne
maakindustrie in Nederland (77%); bevorderen
van de klimaattransitie via kernenergie (76%);
extraterritoriale afhandeling van asiel (75%);
strengere overheidscontrole op religieus
onderwijs en weekendscholen (69%); en dat

19
Clingendael Alert
landen zich minder zouden gaan bemoeien met
de binnenlandse aangelegenheden van andere
landen (69%).
Voor het GL/PvdA-electoraat staan de met het
PVV-electoraat overlappende hoopgevende
ontwikkelingen op de 3de, 7de en 9de
plaats. De rest van de meest hoopgevende
ontwikkelingen zijn: meer aandacht voor
nepnieuws en complottheorieën op school (94%
van de GL-PvdA-aanhang acht dat hoopvol);
energietransitie door middel van groene
energie (93%); internationale samenwerking
tegen belastingparadijzen (89%); meer
transparantie in de buitenlandse financiering van
politieke partijen (88%); strengere regels voor
techbedrijven (87%); wereldwijde aanpak van
ziektes en virussen (86%); en het verstevigen van
de eenheid en slagkracht van de EU (83%).
Opvallend is dat op twee uitzonderingen na, de
voor de GL/PvdA-kiezers meest hoopgevend
geachte ontwikkelingen ook voor een
meerderheid van de PVV-kiezers hoopgevend
zijn. Afhankelijk van de specifieke ontwikkeling is
dat het geval voor 51 à 74% van de PVV-kiezers.
Uitzonderingen zijn een energietransitie via
groene energie, wat slechts 22% van het PVV-
electoraat hoopvol stemt en het versterken van
de eenheid en slagkracht van de EU waarin
slechts 34% van de PVV-kiezers hoop ziet.
De voor de PVV-kiezers meest hoopgevende
ontwikkelingen worden in vier van de tien
gevallen slechts door een minderheid, soms een
heel kleine minderheid van de GL/PvdA-kiezers
hoopvol geacht. Een sterke overheidscontrole
op religieus onderwijs en weekendscholen
acht slechts 40% van die kiezers hoopvol; dat
landen zich minder zouden bemoeien met de
binnenlandse aangelegenheden van andere
landen wordt door slecht 18% van die kiezers
hoopvol geacht; het beperken van immigratie
door 15% en het extraterritoriaal afhandelen van
asiel door 12%. Wat de twee grootste partijen
betreft, geldt dat de PVV de hoop van GL/PvdA
in grotere mate aanvaardt dan omgekeerd.
Duidelijk is dat er tussen ervaren dreiging en
hoop aan de ene kant en politieke voorkeur aan
de andere kant een wisselwerking bestaat. De
mate waarin men een dreiging ervaart en waarin
men hoop ziet, kleurt de politieke opvattingen en
voorkeur, maar die laatste hebben ongetwijfeld
ook een effect op hoe bedreigend en hoopvol
men bepaalde ontwikkelingen acht. Hoezeer
mensen ook door een ideologische bril naar
dreigingen kijken blijkt uit hun beoordeling van
het gevaar van verschillende typen terreur.
Zo acht 88% van de PVV-kiezers islamitisch
terrorisme bedreigend, 77% extreemlinks
terrorisme en 45% extreemrechts terrorisme. Van
de GL/PvdA-kiezers acht 72% extreemrechts
terrorisme bedreigend, 57% islamitisch
terrorisme en 42% extreemlinks terrorisme.
Conclusie
Hoop en vrees staan bij de opening van het
jaar 2024 in het teken van grote internationale
en nationale turbulentie. Die hebben geleid tot
hernieuwde zorgen over migratiegerelateerde
ontwikkelingen en islamitisch terrorisme. In grote
lijnen is er vergeleken met vorige jaren echter
vooral sprake van continuïteit: Nederlanders
vrezen dreigingen die direct de gemeenschap
raken. Dat geldt voor onder meer fenomenen
als cybersabotage van Nederlandse vitale
infrastructuur, ongewenste buitenlandse
inmenging in migrantengemeenschappen
in Nederland, grootschalige irreguliere
immigratie en ondermijning van de Nederlands
samenleving door internationaal georganiseerde
misdaad. Tegelijkertijd worden trends die daar
een antwoord op bieden en afbakening en
bescherming van de gemeenschap naderbij
kunnen brengen, beschouwd als hoopvolle
ontwikkelingen.
Naast deze continuïteit zijn de hoofdbevindingen
uit Tussen Hoop en Vrees 2024 de volgende:
– De Nederlanders vrezen dat de door hen
meest impactvol geachte dreigingen zich
ook binnen 5 jaar zullen manifesteren. De
combinatie van hoge gepercipieerde impact
en waarschijnlijkheid voor de eerste acht
ontwikkelingen uit de dreigingshiërarchie
is zorgelijk: er heerst een gevoel dat een
aanzienlijk aantal acute gevaren op ons af
komt.

20
Clingendael Alert
– Migratie-gerelateerde dreigingen en
islamitisch terrorisme. 2022 en 2023
stonden vooral in het teken van economische
deglobalisering en de-risking, onder invloed
van de ‘Ruslandschok’. Die vrees en hoop
zijn er nog steeds, maar lijken nu iets minder
prioritair. Bij de opening van 2024 gaat het
vooral om migratie-gerelateerde dreigingen
en islamitisch terrorisme. Irreguliere
migratie en verschillende andere migratie-
gerelateerde ontwikkelingen scoren heel
hoog in de dreigingshiërarchie. Ook de
vrees voor een islamitische terroristische
aanslag staat in de top-3. Sterke
politisering van migratie tijdens de Tweede
Kamerverkiezingen en een ‘Hamasschok’ van
7 oktober 2023 hebben daar waarschijnlijk
een rol in gespeeld.
– Ook oorlogsdreiging wordt duidelijk gevoeld.
In 2024 gaat een duidelijke dreiging uit
van oorlog. Twee zorgen in dat verband
scoren ook hoog: betrokkenheid bij een
oorlog door een aanval op een EU-lidstaat
of een NAVO-bondgenoot (positie 9 in de
dreigingshiërarchie) en de ontoereikende
militaire capaciteit van de EU (positie 8).
Relatief hoog in de dreigingshiërarchie
staan verder een kernoorlog (positie 13, die
overigens weinig waarschijnlijk wordt geacht)
en de overwinning van Rusland in Oekraïne
(positie 17, waarbij wel een meerderheid van
57% die uitkomst van de oorlog waarschijnlijk
acht).
– Voor geopolitieke ontwikkelingen is
relatief weinig oog. In contrast met
de vrees voor oorlog, is er minder oog
voor andere ingrijpende veranderingen
in de geopolitieke omgeving, zoals de
groeiende macht van China en Rusland
in de wereld; de afbrokkeling van de
internationale rechtsorde; het verzwakken
van de Amerikaanse veiligheidsgarantie
voor Europa; en de groeiende macht van
grote techbedrijven. Een flink aantal van
deze ontwikkelingen wordt wel door zeer
grote meerderheden waarschijnlijk geacht.
Ook op mogelijk hoopgevende geopolitieke
ontwikkelingen reageren Nederlanders vrij
lauw, bijvoorbeeld een verbetering van de
trans-Atlantische relatie tussen Europa en
de Verenigde Staten; en het versterken van
de relatie tussen het Westen en belangrijke
derde landen als India, Brazilië en Zuid-Afrika.
Dit kan mogelijk verklaard worden doordat
geopolitieke ontwikkelingen hoegenaamd
geen aandacht kregen in de campagnes voor
de Tweede Kamerverkiezingen. Een andere
mogelijkheid is dat Nederlanders zich relatief
afgeschermd denken van deze waarschijnlijk
geachte geopolitieke ontwikkelingen.
– Internationaal protectionisme en mogelijke
ontkoppeling van China scoren zeer laag
als dreiging. De economische kosten van
toenemend internationaal protectionisme
en van de gewenste deglobalisering en
de-risking worden zeer laag ingeschat.
Vanwege de economische gevolgen van
de oorlog tussen Rusland en Oekraïne
stond inflatie op de eerste plaats in de
dreigingshiërarchie. Dat verdere gewenste
de-risking en ontkoppeling van China
eveneens met hoge kosten gepaard zal gaan
wordt echter niet gezien.
– EU-uitbreiding met Oekraïne en de
Westelijke Balkanlanden biedt weinig hoop.
Net als in 2023 staat de uitbreiding van de
EU onderaan de hoopranglijst. Nederlanders
zien niet hoe de toetreding van deze landen
bijdraagt aan de veiligheid en brede welvaart
van onze samenleving. Dit wil niet per se
zeggen dat er geen andere (geopolitieke)
overwegingen kunnen zijn voor de toetreding
van deze landen. Maar de consistent lage
score in de hoophiërarchie van EU-uitbreiding
is gezien de concrete perspectieven die de EU
(inclusief de Nederlandse regering) nu biedt
aan deze landen wel politiek relevant.
– Het perspectief op klimaat lijkt te
veranderen. Vergeleken met 2021, toen
klimaatverandering nog in de top-3 van de
dreigingshiërarchie stond, zijn de gevolgen
van klimaatverandering fors gezakt in de
dreigingsperceptie van de Nederlanders,
alle alarmerende berichten over het
klimaat ten spijt. Nederlanders geloven
wel in de positieve impact van aanpassing
aan klimaatverandering door gerichte
investeringen, en denken ook dat er binnen
5 jaar forse stappen op dat gebied zullen
zijn gezet. Klimaatmitigatie scoort als

21
Clingendael Alert
hoopgevende trend, net als in 2022, fors
lager.
– Correspondentie tussen hoop en vrees.
Veel hoog scorende dreigingen kennen
ook een corresponderend hoogscorende
ontwikkeling in de hoopranglijst. Dat geldt
voor cyberaanvallen op vitale infrastructuur
en betere bescherming daartegen en de
vrees voor te grote afhankelijkheid van vitale
producten en de vermindering daarvan en
versterking van de moderne maakindustrie
in Nederland. Tegenover de zorgen over
veiligheid en betrokkenheid bij een oorlog
staan de hoop gesteld in een uitbreiding
van de NAVO, grotere investeringen van
Europese landen in hun veiligheid en
betere internationale samenwerking tegen
drugscriminaliteit.
– Minder correspondentie tussen dreiging en
mogelijke oplossingen op het terrein van
migratie. De correspondentie tussen hoop
en vrees is echter niet perfect. Met name
ten aanzien van migratie-gerelateerde
ontwikkelingen staan slechts matig hoopvol
geachte ontwikkelingen. Beperking van
immigratie stijgt wel aanzienlijk in de
hoopranglijst, maar Nederlanders blijven
verdeeld hierover.
– Hoop en vrees ten aanzien van internationale
ontwikkelingen liggen steeds meer aan
de basis van ideologische en politieke
breuklijnen. Voor Somewheres, die
grensbewaking en cultuurbehoud van groot
belang achten, zijn de eerste vijf plaatsen in
de dreigingshiërarchie migratie-gerelateerd,
en de eerste acht van de top-11 migratie-
gerelateerd. Voor Anywheres, die nationale
grenzen achterhaald achten en nationale
culturen niet zo belangrijk of veranderlijk, zijn
de topbedreigingen veel minder homogeen
van aard, en zijn migratie-gerelateerde
ontwikkelingen minder bedreigend.
– Er is meer eenheid in de hoop. De
Nederlandse bevolking is meer één in
haar hoop dan in dreigingsperceptie.
Zowel uitgesplitst naar Somewheres en
Anywheres als uitgesplitst naar politieke
partijen, zien we dat er bevolkingsbreed
hoop wordt gesteld in bescherming tegen
cyberaanvallen, versterking van de moderne
maakindustrie in Nederland, uitbreiding
van de NAVO met Zweden, klimaatadaptie
door gerichte investeringen, betere
internationale samenwerking ter bestrijding
van internationale drugscriminaliteit, en
vermindering van ongewenste afhankelijkheid
van het buitenland ten aanzien van vitale
producten.

22
Clingendael Alert
Annex
Tabel 3 Hiërarchie van dreigingen Somewheres
Ontwikkeling Impact
1 Grootschalige irreguliere immigratie waarbij migranten geen geldige documenten hebben om in
een land binnen te komen of te verblijven 8.19
2 Ongewenste buitenlandse inmenging in migrantengemeenschappen in Nederland 8.06
3 Een groot aantal vluchtelingen als gevolg van een oorlog nabij de EU 7.83
4 Een islamitische terroristische aanslag in Nederland 7.83
5 De opkomst van intolerante religieuze bewegingen in verschillende landen 7.74
6 Cybersabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-, betalings-, drinkwater
infrastructuur) 7.59
7 Inzet van migratie als wapen door leiders rond de EU 7.52
8 Omvolking van Nederland 7.47
9 Grote ongewenste afhankelijkheid van het buitenland ten aanzien van vitale producten
(bijv. grondstoffen, energie, chips, medicijnen, wapens) 7.40
10 Onvoldoende militaire capaciteit onder EU-lidstaten om het Europese grondgebied te verdedigen 7.36
11 Grootschalige reguliere migratie (bijv. arbeidsmigratie, gezinsmigratie, studiemigratie) 7.29
12 Bestaansonzekerheid voor Nederlandse burgers (bijv. financieel niet rondkomen) als gevolg van
een internationale crisis 7.29
13 Ondermijning van de Nederlandse samenleving door internationale georganiseerde misdaad 7.23
14 Betrokkenheid bij een oorlog door een territoriale aanval op een EU- of NAVO-bondgenoot of op
Nederland zelf 7.21
15 Fysieke sabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-, betalings-, drinkwater
16 Overbevolking in de wereld 7.14
17 Grote gevolgen van Europese gerechtelijke uitspraken voor het beleid in Nederland 7.12
18 Een extreemlinkse terroristische aanslag in Nederland 7.04
19 Schade aan onze pensioenen door een internationale crisis 6.98
20 Inflatie als gevolg van een internationale crisis 6.96
21 Ondermijning van democratische rechtsstaten in de Europese Unie (bijv. door corruptie, aantasting
onafhankelijkheid van de rechterlijke macht) 6.93
22 Betrokkenheid bij een kernwapenoorlog 6.82
23 Het escaleren van de oorlog in het Midden-Oosten (door betrokkenheid van bijvoorbeeld
Hezbollah, Iran, en/of de VS) 6.77
24 Ongewenste buitenlandse inmenging in verkiezingen in Nederland 6.72
25 De toenemende macht van grote techbedrijven (zoals Facebook, TikTok en X) 6.72
26 Hoge schulden in Europa bedreigen de stabiliteit van de euro 6.68
27 Bedrijfsspionage door andere landen 6.67
28 De opkomst van haat tegen Joden 6.65
29 Groeiende invloed van China en Rusland in belangrijke derde landen (bijv. India, Golfstaten,
Zuid-Afrika, landen op de Balkan en Brazilië) 6.64
30 Toename van maatschappelijke spanningen in Nederland vanwege een conflict 6.64
31 Toenemende polarisering en radicalisering door buitenlandse desinformatiecampagnes
(bijv. rond verkiezingen in Nederland, rond de oorlog in Oekraïne) 6.60
32 Rusland wint de oorlog tegen Oekraïne 6.53
33 Een militair conflict tussen de Verenigde Staten en China 6.50

23
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
34 De NAVO niet slagvaardig is door interne verdeeldheid en tegenstellingen 6.42
35 Dat de EU niet slagvaardig is door interne verdeeldheid en tegenstellingen 6.39
36 Ontwrichting van samenleving en economie door opkomende technologieën (bijv. kunstmatige
intelligentie) 6.35
37 Betrokkenheid bij een oorlog buiten EU of NAVO-grondgebied (bijvoorbeeld Oekraïne of Taiwan) 6.33
38 Onvoldoende toegang tot natuurlijke hulpbronnen en kritieke grondstoffen (bijv. metalen om chips
en zonnecellen te maken) 6.32
39 Verzwakking van de veiligheidsgarantie van de Verenigde Staten aan Europa 6.28
40 Toenemende internationale spanningen door ideologische strijd tussen democratische en
autocratische staten 6.20
41 Afbrokkeling van de internationale rechtsorde (bijvoorbeeld door ineffectiviteit van de
VN Veiligheidsraad) 6.20
42 Europa verliest de technologische strijd tussen de grootmachten 6.15
43 Een extreemrechtse terroristische aanslag in Nederland 5.78
44 Het verminderen van welvaart door toenemend protectionisme (bijv. door grootschalige Chinese en
Amerikaanse staatssubsidies) 5.55
45 Een nieuwe ernstige pandemie 5.44
46 Gevolgen voor de Nederlandse samenleving van klimaatverandering (overstromingen, hittestress,
droogte, aantasting natuur en biodiversiteit) 5.35
47 De opkomst van politieke partijen in verschillende landen die mensen uitsluiten op basis van hun
religie of ras 4.98
48 Nederland verlaat de Europese Unie 4.62
49 De opkomst van haat tegen Moslims 4.60
50 Het verminderen van welvaart door het afbouwen van economische banden met China 4.37
Tabel 4 Hiërarchie van hoop Somewheres
Ontwikkeling Impact
1 Beperking van de immigratie 7.89
2 Versterking van de moderne maakindustrie in Nederland (bijv. chip-industrie) 7.68
3 Betere bescherming tegen cyber aanvallen op vitale infrastructuur (bijv. vitale waterwerken en
betalingsverkeer) 7.58
4 Meer samenwerking met landen van herkomst om asielzoekers die in Nederland uitgeprocedeerd
zijn terug te nemen 7.52
5 Vermindering van ongewenste afhankelijkheid van het buitenland ten aanzien van vitale producten
(grondstoffen, energie, chips, medicijnen, wapens) 7.41
6 Uitbreiding van de NAVO met Zweden 7.27
7 Betere internationale samenwerking ter bestrijding van internationale drugscriminaliteit 7.26
8 Aanpassing aan klimaatverandering door gerichte investeringen (bijvoorbeeld ophogen dijken,
meer ruimte geven aan rivieren) 7.24
9 Betere bescherming tegen fysieke aanvallen op vitale infrastructuur (bijv. energie-infrastructuur,
kabels voor digitaal verkeer) 7.24
10 Versterken van de weerbaarheid van de Nederlandse verkiezingen tegen ongewenste buitenlandse
inmenging 7.14
11 Een versnelling van de energietransitie via kernenergie 7.13
12 De landen van de Europese Unie investeren meer in de veiligheid van hun regio, zodat ze militair
minder afhankelijk worden van de Verenigde Staten 7.06
13 Verplaatsing van de afhandeling van asielaanvragen van Nederland naar een land buiten Europa
(zoals Italië plant om in Albanië te doen) 7.03

24
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
14 Economische opkomst van landen in de Europese regio door verplaatsing van productie vanuit
China en Rusland naar de EU en omringende landen 6.99
15 Landen bemoeien zich minder met elkaars binnenlandse aangelegenheden 6.96
16 Meer transparantie in de buitenlandse financiering van politieke partijen 6.93
17 De Europese Unie toont meer respect voor de soevereiniteit van de lidstaten 6.87
18 Invoering van Europese wetgeving voor het geval regimes als landen doelbewust vluchtelingen op
lidstaten afsturen om hen te verzwakken 6.78
19 Investeringen in weerbaarheid tegen bedrijfsspionage 6.75
20 Internationale afspraken om de aantallen kernwapens te beperken en de verspreiding en
het gebruik van kernwapens te voorkomen 6.73
21 Techbedrijven moeten aan strengere regels voldoen (bijv. om de privacy van burgers te
beschermen, of desinformatie te bestrijden) 6.72
22 De Europese landen investeren meer in defensie 6.70
23 Geheime diensten krijgen meer bevoegdheden om terrorisme te bestrijden 6.69
24 Strakkere overheidscontrole van religieus onderwijs en weekendscholen 6.63
25 Versterking van de eenheid en slagkracht van de NAVO 6.60
26 Meer aandacht op scholen om nepnieuws en complottheorieën te leren herkennen 6.58
27 Versterken van de weerbaarheid van migrantengemeenschappen tegen ongewenste buitenlandse
inmenging (‘lange-arm politiek’) 6.36
28 Technologische innovaties die helpen om klimaatverandering tegen te gaan 6.34
29 Versterking van de trans-Atlantische relatie tussen Europa en de Verenigde Staten 6.32
30 Internationale samenwerking tegen belastingparadijzen 6.32
31 Circulaire arbeidsmigratie om tekorten in vitale sectoren op de arbeidsmarkt op te vullen (hierbij
keren migranten na een periode van werk terug naar hun land van herkomst) 6.29
32 Democratisch verzet tegen de invloed van grote internationale organisaties zoals het
World Economic Forum 6.25
33 Wereldwijde aanpak van ziektes en virussen om ernstige gevolgen van een nieuwe pandemie te
voorkomen 6.20
34 Meer initiatieven en programma’s om de overbevolking in de wereld tegen te gaan 6.08
35 Verbetering van de relatie tussen de Verenigde Staten en China 6.08
36 Het versterken van de relatie tussen het Westen en relevante derde landen (bijv. India, Golfstaten,
Zuid-Afrika, Brazilië) 5.84
37 Versterking van de economie door technologische innovatie, digitalisering en kunstmatige
intelligentie 5.61
38 Versterking van de eenheid en slagkracht van de EU 5.25
39 Een versnelling van de energietransitie via groene energie (bijv. zon- en windenergie) 4.94
40 Investeren in ontwikkelingssamenwerking ook in het belang van Nederland 4.34
41 Aantrekken van arbeidsmigranten om tekorten in vitale sectoren op de arbeidsmarkt op te vullen 3.96
42 De toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie 3.52
43 De toetreding van de Westelijke Balkan-landen tot de Europese Unie (Albanië, Montenegro, Servië,
Bosnië en Herzegovina, Kosovo, Noord-Macedonië) 2.53

25
Clingendael Alert
Tabel 5 Hiërarchie van dreigingen Anywheres
Ontwikkeling Impact
1 Cybersabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-, betalings-, drinkwater-
religie of ras 7.31
Nederland zelf 7.18
9 Toenemende polarisering en radicalisering door buitenlandse desinformatiecampagnes (bijv. rond
verkiezingen in Nederland, rond de oorlog in Oekraïne) 7.13
10 Fysieke sabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-, betalings-, drinkwater-

26
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
intelligentie) 6.18
Tabel 6 Hiërarchie van hoop Anywheres
Ontwikkeling Impact
6 Internationale afspraken om de aantallen kernwapens te beperken en de verspreiding en het
gebruik van kernwapens te voorkomen 7.36
inmenging 7.22

27
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
voorkomen 7.06
intelligentie 6.13

28
Clingendael Alert
Tabel 7 Hiërarchie van dreigingen tussengroep
Ontwikkeling Impact
2 Toenemende polarisering en radicalisering door buitenlandse desinformatiecampagnes (bijv. rond
verkiezingen in Nederland, rond de oorlog in Oekraïne) 7.28
4 Cybersabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-, betalings-, drinkwater-
religie of ras 7.09
Nederland zelf 6.94
13 Fysieke sabotage van Nederlandse vitale infrastructuur (bijv. energie-, betalings-, drinkwater-

29
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
intelligentie) 5.99
Tabel 8 Hiërarchie van hoop tussengroep
Ontwikkeling Impact
6 Internationale afspraken om de aantallen kernwapens te beperken en de verspreiding en het
gebruik van kernwapens te voorkomen 7.53
voorkomen 7.36

30
Clingendael Alert
Ontwikkeling Impact
inmenging 7.15
intelligentie 6.22

About the Clingendael Institute
Clingendael – the Netherlands Institute of International Relations – is a leading
think tank and academy on international affairs. Through our analyses, training
and public debate we aim to inspire and equip governments, businesses, and
civil society in order to contribute to a secure, sustainable and just world.
www.clingendael.org  @clingendaelorg
info@clingendael.org  The Clingendael Institute
+31 70 324 53 84  The Clingendael Institute
 clingendael_institute
 Clingendael Institute
 Newsletter
Over de auteurs
Monika Sie Dhian Ho is algemeen directeur van het Instituut Clingendael
en plaatsvervangend voorzitter van de Staatscommissie Demografische
Ontwikkelingen 2050.
Mark Elchardus is senior associate fellow van Instituut Clingendael en emeritus
hoogleraar sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij heeft samen met
Monika Sie het survey-onderzoek bij Instituut Clingendael opgezet.
Christopher Houtkamp is senior research fellow bij Instituut Clingendael en
hoofd van het programma Connected Security binnen de Security Unit van
Clingendael en programmaleider van het surveyonderzoek in het kader van de
Clingendael Buitenland Barometer.
Teun van der Laan is junior research fellow bij Instituut Clingendael. Hij richt
zich op surveyonderzoek in het kader van de Clingendael Buitenland Barometer
en onderzoek in het kader van het programma Connected Security.

Clingendeal : TussenHoopenVrees2024

Recommended

Recommended

More Related Content

More from Energy for One World

More from Energy for One World (20)

Clingendeal : TussenHoopenVrees2024