Ooit een fenomeen, nu is SpangaS voorbij. Toch is de erfenis van het programma groot

Zijn kinderen zouden het nu cringe, beschamend, noemen – om maar een woord van déze tijd te gebruiken, zegt regisseur Johan Nijenhuis. Volwassenen die straattaal bezigen, dat kon in 2007 niet, en nu nog steeds niet. Nijenhuis: „Dus hebben we nooit durven vertellen dat SpangaS, naar het Spangalis college waarop de hoofdsrolspelers zaten, zo heette omdat het woord ‘spang’ erin voorkwam. Wij dachten: jongeren vinden alles tegenwoordig spang, dus dat is een goede naam.”

Ruim vijftien jaar lang was SpangaS een fenomeen onder kinderen. De jeugdserie over het wel en wee van middelbare scholieren van aanvankelijk de NCRV, en na de omroepfusies KRO-NCRV, trok in de hoogtijdagen tussen 2007 en 2015 gemiddeld zo’n tweehonderd- tot driehonderdduizend kijkers per dag. Dat is veel voor een jeugdprogramma, zelfs in de tijd vóór iPads en smartphones. Omdat kinderen graag een paar jaar ‘omhoog’ kijken – hoofdpersonages zijn meestal wat ouder dan de kijkers zelf – deed het programma het vooral goed onder acht- tot veertienjarigen. Al bleek uit kijkonderzoek ook telkens weer dat het SpangaS-weekoverzicht op zondagochtend massaal door twintigers (met een kater) bekeken werd, en was het aantal meekijkende ouders al die tijd relatief hoog.

Was, want het kijkgedrag van kinderen veranderde gaandeweg. En dat resulteerde er de afgelopen twee jaar in dat nog maar zo’n dertig- tot veertigduizend mensen gemiddeld per dag keken. De Nederlandse Publieke Omroep besloot daarom per 28 april met SpangaS te stoppen. „We zijn trots op de rol die SpangaS heeft gespeeld, maar verkennen nu andere wegen naar een actueel en maatschappelijk betrokken kinderprogramma”, zei Suzanne Kunzeler daar vorige maand over, op dat moment netmanager van NPO3. SpangaS won door de jaren heen verschillende prijzen, waaronder de Gouden Stuiver voor beste jeugdprogramma en de Kinderkastprijs, een publieksprijs van filmfestival Cinekid.

Lees ook Veertigduizend hits voor dood van Tessel

Lelijke dingen

Nijenhuis, die als regisseur aan de wieg van SpangaS stond, herinnert zich goed dat ‘een maatschappelijk betrokken jeugddrama’ ook vijftien jaar geleden de duidelijke opdracht van de NCRV was. „Ik wilde daarom helemaal niet aan een school”, zegt hij nu. „Het gevaar van schoolseries was, vond ik, dat je makkelijk drama kunt maken door tieners elkaar lelijke dingen te laten aandoen. Terwijl we jongeren juist iets wilden leren.” Anya Koek, tot 2020 hoofdschrijfster van SpangaS, zei daarop, weet Nijenhuis nog: „Maar laten we nou eens aan de leukste school van Nederland denken. Een school waarop ze problemen op een positieve manier oplossen, waar leerlingen voor elkaar klaarstaan, waar ze elkaar willen begrijpen – ook al lukt dat niet altijd.” Nu zegt Koek: „Iedereen moest zich vertegenwoordigd voelen. Van de eerste keer ongesteld zijn tot mishandeld worden door een ouder. Al die dingen waarvan kinderen kunnen denken: ik ben vast de enige, wilden we op een vanzelfsprekende, speelse manier bespreekbaar kunnen maken.” Dat werd SpangaS.

Voor Steef Hupkes, die in al die vijftien jaar docent Jochem Damstra heeft gespeeld, was dat aan het begin wel even wennen, weet hij nog. „Na het eerste seizoen dacht ik: wat ís dit voor serie joh! Het was geen soap, maar ook geen Schooltv. Er gebeurden geen gekke dingen, er was geen drama en actie zoals ik als acteur gewend was.” Fatma Genc, leerling Irmak Sertkaya tot en met 2011: „We mochten bijvoorbeeld geen shit zeggen, dat moest dan shoot zijn. Wij, zelf pas net middelbare scholier af, gingen telkens helemaal stuk als we dat zeiden. SpangaS was niet de echte wereld, het was een ideale wereld. Ook wel rebels en activistisch, maar volgens de NCRV-gedachte. We gingen het keurig en netjes doen.”

Behoefte

Het gekke is, zeggen alle tien de makers, oud-makers, acteurs en oud-acteurs die NRC voor dit artikel sprak: daar hadden kinderen, maar vooral hun ouders, waarmee kinderen in die tijd nog veel vaker televisie keken, kennelijk behoefte aan. Want al vanaf het eerste seizoen trok SpangaS een groot kijkerspubliek. Op de set stond al gauw dagelijks een horde fans, en waar de makers aan de tekentafel bedachten dat ze persoonlijke en maatschappelijke problemen bespreekbaar wilden maken, bleek dat, mede dankzij het publiek, in de praktijk ook te lukken.

Zo ontplofte de website van SpangaS toen in 2013 een rechter in de serie vonniste dat personage Nola Mandelbrot was uitgeprocedeerd en terug moest naar Sri Lanka. In de weken voorafgaand aan de uitspraak was er al een grootscheepse handtekeningenactie voor Nola op touw gezet, op het moment suprême werd het vonnis uitgelicht in Het Jeugdjournaal. De parallel met de echte wereld: 2013 was ook het jaar dat het ‘Kinderpardon’ werd ingevoerd, een regeling waarmee kinderen van asielzoekers die langer dan vijf jaar in Nederland woonden, en daarmee ‘geworteld’ waren, hier mochten blijven.

Nog een voorbeeld. In 2015 won SpangaS de Bob Angelo Penning, omdat het programma, in de woorden van de organisatie, „een hele generatie jongeren heeft opgevoed met respect voor lhbt”. Zo kwam personage Flip van Hamel, gespeeld door Jasper Gottlieb, al in het eerste seizoen uit de kast en ontdekte personage Charley Bogaarts in seizoen zes dat ze op meisjes viel. In 2016 deed transmeisje Caro Out haar intrede, en in 2020 werd Lesley Huf het eerste non-binaire personage op de Nederlandse televisie. Allemaal toch behoorlijk controversieel, bleek vijftien jaar geleden al toen Gottlieb op straat werd uitgescholden na zijn ‘coming-out’. En recent kreeg ook acteur Thorn Roos de Vries online haatreacties, nadat NOS Stories aandacht had besteed aan personage Lesley.

Lees ook Kinderen ontzet over lot asielzoeker tv-serie SpangaS

Ministerie van Justitie

Gemma Derksen, van 2007 tot 2013 hoofd Drama bij de NCRV: „Op een gegeven moment hing zo ongeveer elke maatschappelijke organisatie aan de lijn. Van stoornissen tot handicaps – allemaal wilden ze een verhaallijn waarmee we taboes konden doorbreken.” Na het vertrek van Nola nam zelfs het ministerie van Veiligheid en Justitie contact op, om over „toekomstige series” te praten, zei een woordvoerder destijds. Derksen: „Zij dachten: als zo’n serie nou eens laat zien dat het soms ook nódig is dat iemand wordt uitgezet…” Maar die verhaallijn sloegen de makers af.

Waar sommige worstelingen uitvoerig besproken werden, zat de moraal van SpangaS hem ook in dingen simpelweg laten zien. Zo eiste Derksen naar eigen zeggen altijd dat de helft van de cast van kleur was. „Als SpangaS nu verzonnen zou worden, dan zouden we denk ik zeggen: o, wat woke allemaal”, zegt Talisia Misiedjan. Maar op haar zeventiende, toen ze Avalanche Blokland in het eerste seizoen speelde, stond ze daar helemaal niet bij stil. „Pas nu ik 31 ben, hoor ik van andere zwarte vrouwen om me heen: ik kon me identificeren met Avalanche, ze was heel belangrijk voor me.” Avalanche was zelfverzekerd, durfde kwetsbaar te zijn, herinnert Misiedjan zich. „Terwijl ik qua uiterlijk geen stereotype populaire middelbare scholier was.”

Fatma Genc weet nog dat ze zelf ook streed voor verhaallijnen die méér waren dan haar Turkse achtergrond of worstelingen met het geloof, weg van het stereotype. „Irmak werd bijvoorbeeld verliefd, kon daarmee bij haar vader terecht, en kreeg uiteindelijk een vriendje. Zo was dat bij mij thuis ook. Ik wilde laten zien: het kan, met je vader over een verliefdheid praten.”

Acteur Tom van Kessel vertelt over zijn personage JJ (Job-Jan) uit de laatste twee seizoenen: „JJ was in het echte leven denk ik al láng ‘gecanceld’.” Hij is een stereotype man en „klapt er soms net te ondoordachte meningen uit”. Het type kortom, waar in deze tijd juist een vergrootglas op ligt. In SpangaS wordt JJ af en toe terechtgewezen, zegt Van Kessel, om vrouwonvriendelijke grappen bijvoorbeeld. Maar hij hoort er wél helemaal bij.

Multiculturele fantasie

De geest van SpangaS – de ideale wereld, de stevig aangezette moraal – is in vijftien jaar nooit verdwenen. Al kwam er, met name in het begin, ook kritiek op. Zo kreeg Anya Koek wel eens te horen dat SpangaS een ‘multiculturele fantasie’ was, die niets met de echte wereld te maken had. Of het programma zou bijvoorbeeld ‘prekerig’ zijn.

„Ik vond toen”, zegt Anya Koek daar nu over, „en ik vind dat uiteraard nog steeds: iedereen is gelijkwaardig. Natuurlijk snapte ik zulke kritiek, SpangaS is ook altijd een fantasie geweest. Maar ik wilde de wereld juist laten zien zoals die wat mij betreft hoort te zijn.” Gemma Derksen: „Een ideale wereld? Absoluut. Maar ik verzet me hevig tegen het idee dat drama realistisch moet zijn. De realiteit is niet altijd nastrevenswaardig. Deze serie wilde iets vertellen, geen documentaire zijn.”

Toch veranderde SpangaS in al die jaren wel degelijk, zegt Dennis Cornelisse, als gedelegeerd producent bij NL Film al tien jaar lang nauw betrokken bij SpangaS. „Vijftien jaar geleden waren verhaallijnen mooi afgerond: iedereen had begrip voor elkaar, problemen waren uit de lucht. Dat hebben we op een gegeven moment wel losgelaten. Het hoefde niet altijd meer goed te komen.” Steef Hupkes, docent Jochem Damstra: „Kinderen accepteren die fantasierijke droomwereld ook niet meer. Als je ziet wat ze nu via sociale media binnenkrijgen, dan is dat veel meer harde realiteit dan toen. SpangaS móést daar wel in mee gaan, we werden wat rauwer.”

YouTube

Maar een rauwer randje of niet – de slag om de jonge kijker verloor SpangaS de afgelopen drie jaar aan de komst van YouTube en streamers als Disney+ en Netflix. Het aanbod voor kinderen is gigantisch, en dat bleek, zo zeggen vrijwel alle geïnterviewde makers, onverenigbaar met het idee achter SpangaS – waaraan niemand ook écht bereid was te morrelen. Cornelisse: „SpangaS is een programma dat voor iedereen toegankelijk was, daar hebben kinderen nu niet meer zoveel behoefte aan.” Hupkes: „In deze tijd moet je kiezen voor één kleur. Of heel grof, of heel lief, of iets dat alleen over paarden gaat. Anders kom je uit in het midden, en spring je er niet meer uit in het aanbod.”

Het is goed zo, zeggen makers en acteurs, vijftien jaar is ook ontzettend lang. Al hopen ze ook dat de boodschap van het programma nu niet verloren gaat. Carina Nijssen, huidig dramaturg van KRO-NCRV: „Ik ben de afgelopen weken echt weer geroerd door alle verhalen van mensen die zich hebben kunnen optrekken aan de personages in SpangaS. Dat willen we zeker meenemen naar volgende jeugdseries.” Talisia Misiedjan: „Ik ben gewoon fucking trots dat ik aan dit programma mocht meewerken. Ik hoop echt dat makers in de toekomst naar hun scripts blijven kijken zoals SpangaS dat deed, en beseffen hoeveel invloed ze kunnen hebben.”