Citroen in Overijssel

Zelf zag Citroen er de lol van in. In Haagse Post zei hij destijds: “Het komische is dat je bij mensen in de huiskamer zit... Waarom is roem leuk? Omdat het een gevolg is van het werk.” Met abstracte kunst had Citroen weinig. Schilderen vond hij al abstract genoeg. En aan het modernisme had hij niets toe te voegen, concludeerde hij al jong in Berlijn waar hij werkte met fotomontage en Bauhauskunstenaars. “Ik ben portrettist, ik moet het van de mensen hebben”, schreef hij in Notities van een Schilder.

Het Zwolse Museum de Fundatie pakt uit met zijn manshoge schilderijen en indringende gezichten op groot formaat. “Citroen is dé Nederlandse portretschilder van na de oorlog”, stelt conservator Feico Hoekstra onomwonden. Naast schilderijen en tekeningen hangen er ook vijftig foto’s want Citroen was een pionier op dit vlak. Hij was een van de eersten die fotografie als kunstvorm introduceerde, al was het voor hem niet meer dan een bijverdienste. In 1936 stopte hij er al mee. Citroen schilderde opvallend veel beroemde mensen. Hierover zei de kunstenaar: “Omdat ik altijd met reuzen leef, de groten van mijn vak, voel ik mezelf klein.” Dat de portretkunst wordt ondergewaardeerd als genre, kan conservator Hoekstra enkel bevestigen. “In de jaren vijftig en zestig was het zelfs not done. Portretten maken was geen kunst, maar puur ambachtelijk werk en door de fotografie volstrekt overbodig.” Citroen maakte diverse zelfportretten. Hij beschrijft dit proces als “het geheime leven dat iedereen in zich heeft. Het geheime leven waarover je wilt vertellen. Zelfportret. Exhibitionisme. Prostitutie. (...) Als ik vroeger in vertwijfeling was, keek in de spiegel, tekende mijzelf; dat hielp.”

De overweldigende tentoonstelling in Museum De Fundatie bevat ook een kabinet vol schrijversportretten zoals Günter Grass, Thomas Mann en Harry Mulisch. Maar een voor Overijssel belangrijk schrijversportret ontbreekt. De Sallandse streekboekenschrijver Aar van de Werfhorst, synoniem voor Pieter Jansen (1907-1994). Deze bevindt zich in het Haags Letterkundig Museum. Het olieverfschilderij en de portrettekening van Van de Werfhorst dateren van 1946. Een opmerkelijk gemis omdat deze man cruciaal is voor de enorme collectie Citroen in Overijssel. De auteur van bestsellers als Winterkraaien en De Grote Stille Knecht ging vlak na de oorlog in Wassenaar wonen en raakte bevriend met Citroen. Onderling spraken ze meestal Duits. Van de Werfhorst was in Gronau geboren en Citroen in Berlijn. Het verhaal gaat dat Citroen regelmatig belde met een zelfbedachte ‘Witz’. De kunstenaar illustreerde ook Van de Werfhorsts novelle Twee Rode Reeën

Een koopje

Toch is het niet Aar Van de Werfhorst waaraan Overijssel de miljoenencollectie te danken heeft. Hij was weliswaar een sleutelfiguur maar Zwollenaar Adri Maaskant (1920-2006) deed het echte werk. In zijn functie als statenlid voor de provincie Overijssel bracht hij Citroen eigenhandig naar Zwolle. Sinds zijn zeventiende was Maaskant kind aan huis bij Van de Werfhorst en diens partner, de PvdA-politicus Hein Vos uit Bathmen. “Alle kennis over cultuur en natuur heb ik aan deze mannen te danken. Ook mijn politieke loopbaan en niet te vergeten de liefde voor Overijssel”, zei Maaskant in 2004 hierover. Geïnspireerd door Van de Werfhorst en Vos ging Maaskant met zijn vrouw aan de rand van Zwolle wonen en werd 35 jaar lang een bevlogen directeur van Het Oversticht waar hij zich sterk maakte voor het landelijk en cultureel erfgoed in Overijssel.

De provincie werd dankzij hem “voor een koopje” eigenaar van de collectie Citroen. Ruim tweeduizend werken. “Grofweg zesenhalve ton heeft het ons gekost. Maar de waarde schat ik nu op enkele miljoenen”, zegt Jaap Dijkstra (1943), destijds als gedeputeerde voor cultuur medeverantwoordelijk voor de kunstaankoop. “Het huis van Citroen werd te klein. De kamers puilden uit. En Adri Maaskant wist er een bestemming voor. Het nieuwe provinciehuis van Zwolle”, vertelt Dijkstra. “Alles werd betaald uit algemene middelen. Dat was de kunst. Om het niet uit het cultuurbudget te halen.” De werken kwamen naar Zwolle tussen 1973 en 1985. “Als we beginnen met bruiklenen dan raken ze er vanzelf aan gehecht en willen ze het uiteindelijk graag hebben”, luidde het credo van Maaskant. Hij kreeg gelijk. Dijkstra ziet zichzelf nog zitten, samen met Maaskant op de knieën voor die enorme collectie in Wassenaar. “Het provinciehuis werd er volop mee gevuld. De ambtenaren beseften niet in welke bijzondere omgeving zij vertoefden”, glimlacht Dijkstra. “Internationale kunst; het neusje van de zalm.” Want naast eigen werk, had Citroen grote namen verzameld: Kadinsky, Klee, Toorop, Karel Appel. “Mijn Appeltje voor de dorst” zei de kunstschilder hierover. “Paul zat wel es krap bij kas. Ik heb hem een beetje geholpen”, glimlachte Maaskant verontschuldigend in 2004. Dijkstra bevestigt het. “Zelf deed Citroen het ook. Als zijn leerlingen aan de Haagse kunstacademie in geldnood zaten, kocht hij hun werk.”

Na de dood van de kunstenaar bleef de familie Maaskant intensief bevriend met Christi Frisch, Citroens tweede vrouw. “Zij wilde bovenal dat het werk van haar man bijelkaar zou blijven”, benadrukt Dijkstra. “In 1995 kreeg Overijssel daarom het restant van de Erven Citroen. Een dergelijk grote provinciale collectie is echt uniek.”

Paul Citroen, tussen modernisme en portret. Museum De Fundatie Zwolle, vanaf 20/9.