Het moet de grootste moskee van de stad worden: de BovenIJ-moskee in Noord. Maar bijna zes jaar na de aankondiging van het gebouw is de eerste steen nog altijd niet gelegd. Van de benodigde tien miljoen euro is pas een miljoen binnen. Waar is het misgegaan voor de moskee? En gaat het gebedshuis er nog wel komen?
Ali Mercimek staat op een zanderig stuk land in Elzenhagen Zuid, de nieuwbouwwijk die in sneltreinvaart naast metrostation Noord wordt gebouwd. Hij kent het door en door, hij komt hier minimaal een keer per maand.
De wijk is volop in ontwikkeling. Het meeste is al af, op andere plekken wordt druk gewerkt door bouwvakkers die op hoge steigers staan of hijskranen bedienen. Alleen de zandvlakte is nog leeg. Het is de plek waar de BovenIJ-moskee moet verrijzen. Maar terwijl de basisschool, het ROC en een hele rits flats en appartementencomplexen al af zijn, moet de eerste steen van het gebedshuis nog worden gelegd.
"Wij zijn geen investeringsmaatschappij die tien miljoen op een bankrekening heeft staan"
In 2017 werd het gebouw opgenomen in het bestemmingsplan van Elzenhagen Zuid. Het moet niet alleen een moskee worden, maar een sociaal-cultureel centrum van 3000 vierkante meter – drie keer zoveel als de Westermoskee. In het complex komen een conferentiezaal, klaslokalen, een kantine en een restaurant. Daarmee wordt het de grootste moskee van Amsterdam, en een van de grootste van het land.
Aan ambitie geen gebrek dus. Maar waar blijft de BovenIJ-moskee?
Het initiatief voor het nieuwe gebouw komt van twee bestaande Turkse moskeeën in Noord: Emir Sultan in een oud schoolgebouw bij de IJdoornlaan en Kuba aan de Ribesstraat. Twee sterk verouderde panden die uit hun voegen barsten. Mercimek is voorzitter van de stichting die de Kuba-moskee beheert, en een van de voortrekkers van het nieuwe project. In het dagelijks leven runt hij een winkel in auto-onderdelen op een bedrijventerrein in Noord.
Op de toonbank van zijn zaak staat een collectebus met een impressie van de moskee. 'Droom wordt werkelijkheid', staat erop. Het idee stamt al van twintig jaar geleden, vertelt de voorzitter terwijl hij Turkse thee inschenkt in zijn kantoor. "We hebben destijds een plan ingediend voor een rond plein, met een kerk, synagoge en een moskee."
De kerk besloot het geld toch te investeren in de restauratie van een oud gebouw en voor de synagoge bleek te weinig animo, maar de wens om een nieuwe moskee in Noord te bouwen verdween niet. Anderhalf decennium later werd het plan uit de ijskast gehaald. De moskee werd opgenomen in het stedenbouwkundig plan en het bestemmingsplan van de wijk.
Toen het gebedshuis werd aangekondigd, leidde dat tot een protest van de extreemrechtse groep Pegida, Kamervragen van de PVV en een artikel op GeenStijl dat waarschuwde voor de komst van een ‘megamoskee’. Vanuit de buurt zelf klonk nauwelijks verzet. Wel leefden er zorgen over de oproep tot gebed. Het moskeebestuur heeft toegezegd dat die alleen op speciale dagen versterkt zal zijn, maar daarover staat niets op papier.
Bouwvergunning
De gemeente is in principe akkoord met de komst van de moskee. Maar voordat de bouw kan beginnen, moet het moskeebestuur een bouwvergunning aanvragen. En daar loopt het tot nu toe vast
De Bibob-toets pas worden verricht als de financiën rond zijn, zegt een woordvoerder van de gemeente. Dat is nog niet het geval. Aanvankelijk zou de moskee 7,5 miljoen euro kosten. Dat is door de inflatie inmiddels opgelopen tot meer dan 10 miljoen.
"In kerken geven de gelovigen vaak een paar euro, dat is bij ons echt heel anders"
De moskee wordt gefinancierd uit drie inkomstenbronnen. Allereerst de opbrengst van collectes, lidmaatschapsgelden, donaties en giften. Emir Sultan heeft 200 leden, Kuba 125. Die betalen allemaal contributie. Zelfs de BovenIJ-moskee heeft volgens Mercimek al 500 leden, die allemaal iedere maand een bedrag overmaken voor een moskee die nog niet bestaat. De minimale contributie is een tientje, maar leden mogen ook meer bijleggen.
Bij collectes in moskeeën worden grotere bedragen opgehaald dan de buitenwereld denkt, zegt iemand die betrokken was bij de totstandkoming van de Westermoskee. "In kerken geven de gelovigen vaak een paar euro. Dat is bij ons echt heel anders. Mensen geven makkelijk honderden euro’s."
De grootste giften komen pas nadat de eerste paal is geslagen, denkt de voorzitter. ''Mensen denken: eerst zien, dan geloven. Zo ging het bij de bouw van de moskee van Utrecht ook. Ik heb al iemand die zegt: 'Ik geef tien ruggen, Ali'. Maar dan wil hij wel eerst zien dat er iets gebeurt."
Verkoop oude moskeegebouwen
Een andere belangrijke inkomstenbron is de opbrengst van de verkoop van de oude moskeeën. Zowel het gebouw van Kuba als dat van Emir Sultan worden verkocht. Mercimek vertrouwt erop dat beide panden ongeveer 1,5 miljoen euro opbrengen.
De panden zijn nog niet verkocht. Voor het gebouw van Emir Sultan zijn meerdere geïnteresseerde partijen, zegt Emir Sultan-voorzitter Ibrahim Yilmaz. Voor de Kubamoskee heeft de gemeente het recht van eerste koop. Het moskeebestuur moet het dus eerst aan de gemeente aanbieden, voordat andere geïnteresseerden zich mogen melden. De gemeente wil het kopen, maar dat proces loopt stroef, zeggen de moskeebestuurders.
Volgens Mercimek is er al een overeenkomst over de prijs. Het loopt spaak bij de onderhandelingen die de gemeente voert met een derde partij aan wie men de grond wil doorverkopen, zegt de moskeevoorzitter. De gemeente wil er slechts heel beknopt op ingaan. ''We zijn in gesprek over de aankoop van het erfpachtrecht van de huidige moskeelocatie. Meer informatie kunnen we op dit moment niet geven.''
"Hoe toon ik dat aan met bonnetjes? Dat is best moeilijk te berekenen"
De derde financieringsbron is de Islamitische Stichting Nederland (ISN). ISN staat garant voor de moskee. In totaal doet de stichting dat voor 148 Turkse moskeeën in Nederland. Bij de BovenIJ-moskee betaalt ISN een derde van de kosten, wat neerkomt op zo’n 3,3 miljoen euro. Dat is een lening: de moskee moet het bedrag uiteindelijk terugbetalen. Zonder rente, want dat mag niet volgens de islam.
ISN is gelieerd aan Diyanet, het Turkse ‘Presidium voor Godsdienstzaken’. Dat is een instituut van de Turkse regering, een soort ministerie. Alle imams in Turkse moskeeën in Nederland zijn in dienst van Diyanet, sommige worden vanuit Turkije gezonden. Maar de organisatie financiert buitenlandse moskeeën niet, zegt Mercimek.
Bibob-toets
Als de financiën rond zijn, dient het volgende probleem zich aan: de Bibob-toets zelf. Het moskeebestuur moet kunnen aantonen waar het geld vandaan komt. Volgens Mercimek is dat nog niet zo gemakkelijk. "De ambtenaren moeten begrijpen hoe een vrijwilligersorganisatie werkt. Wij zijn geen investeringsmaatschappij die tien miljoen op een bankrekening heeft staan. We collecteren, organiseren een kermis, dat soort dingen. Elk kopje koffie dat we verkopen gaat naar de moskee."
"We worden door de overheid wel érg streng gecontroleerd"
Sommige leden dragen in natura bij. "Een elektricien en een betonstorter hebben hun diensten al aangeboden", vertelt Mercimek. "We houden dat allemaal bij op een lijstje. Maar hoe zet ik dat om naar geld? Hoe toon ik dat aan met bonnetjes? Dat is best moeilijk te berekenen."
Zo’n Bibob-onderzoek is gebruikelijk. Toch leeft bij veel moskeeën ook een ander gevoel. "We worden door de overheid wel érg streng gecontroleerd", vindt Mercimek. Ook de oud-medewerker van de Westermoskee heeft die indruk. "Bij islamitische instellingen doet de politiek vaak moeilijk. Dan halen ze er ineens allerlei regels bij."
De invloed van moskeeën op de samenleving is volgens Mercimek juist positief. "We hebben buurthuizen, bieden opvang voor jongeren en ouderen en houden kinderen op het rechte pad. Als wij er niet zouden zijn, moet de gemeente dat allemaal zelf doen. Dat zou zo 3 of 4 miljoen euro kosten."
In de Stopera zien ze dat ook wel in, denkt Mercimek. "We hebben dit samen opgebouwd met de gemeente. We willen allebei dat de moskee er komt, maar we gaan trager dan we zouden willen." Volgens een woordvoerder van het stadsdeel helpt de gemeente de stichting het moskeebestuur met het op orde krijgen van de papieren.
Van de benodigde tien miljoen is tot dusver een miljoen binnen. Met de verkoop van de oude gebouwen en de lening van ISN ontvangt het moskeebestuur weliswaar gegarandeerd nog een aanzienlijk deel van het benodigde bedrag, maar ook dan is de moskee er nog lang niet. En zolang de financiering niet rond is, kan de bouwaanvraag niet in behandeling worden genomen.
De deadline voor die aanvraag verlengd van 1 april tot 1 oktober. Dan moet de financiering rond zijn en moeten de bonnetjes worden aangeleverd. Mercimek hoopt dat de bouw zes maanden daarna kan beginnen. En als het niet lukt? De voorzitter begint te lachen. "Dat is geen optie. De moskee gaat er komen."