Op de hoek van de Korte Waarder en de Molendijk bij Nieuwerbrug stond tot 1672 de Hof van Waarder, een commanderij van de Johannieter Orde. De Johannieters waren ridders, die in de 12e en 13e eeuw vochten in het Heilig Land tegen de mohammedanen. Zij waren betrokken bij de Kruistochten, waar ze zich, behalve met vechten, ook bezighielden met de verzorging en verpleging van zieken en gewonden. De Johannieters waren in heel Europa actief. Veel landsheren bedachten de Johannieters met schenkingen van land. De orde gaf deze schenkingen “in commendam”, in beheer aan leden van de orde, die de “commanderij”, zoals het gebied genoemd werd, bewerkte en in cultuur bracht; het waren in feite boerderijen, die door geestelijken beheerd werden.

In onze regio waren verschillende van deze commanderijen, o.a. te Harmelen, Montfoort en Oudewater. Die in Waarder dankt zijn ontstaan aan schenkingen door Herman van Woerden aan het eind van de 13e eeuw. De Johannieters kregen verspreide stukken grond, die zij in 1321 ruilden met de graaf van Holland voor één stuk land tussen Waarder en Nieuwerbrug. Hier werd een “commanderij” gesticht, die later bekend stond als de Hof van Waarder.

Behalve het beheer van het land had de commandeur ook een geestelijke taak. De Johannieters hadden het patronaatsrecht, het recht om de pastoor te benoemen, in Waarder. Vaak was de commandeur tevens pastoor van Waarder: over de Molendijk, die vroeger “Papendijk” werd genoemd, wandelde hij dagelijks naar het dorp om daar zijn kerkelijke taak te vervullen. Daarnaast was er ook op de Hof van Waarder zelf nog een kapel.

De boerderij bij de Hof van Waarder was behoorlijk groot: rondom en in de nabijheid van de Hof hadden de Johannieters bijna 250 morgen land (ruim 210 hectare). Een deel ervan werd verpacht aan plaatselijke landbouwers.

Na de Reformatie gingen de goederen van de Utrechtse Johannieters (waaronder de Hof van Waarder behoorde) geleidelijk over naar het gewestelijk bestuur, de Staten van Utrecht. Die verkochten de hof in de 17e eeuw aan particulieren. In 1667 werden de broers Pieter en Willem Jacobsz van den Enghe eigenaar. Zij hebben niet lang plezier gehad van hun aankoop. Op 22 november 1672 kwamen Franse troepen vanuit Woerden,die de commanderij in brand staken. Op de restanten werd later een boerderij gebouwd, aanvankelijk ook Hof van Waarder en later “De Bas”, naar de familie die de boerderij bezat, genoemd.

Archieven:

• Oud-rechterlijk archief van Waarder, met name de transportregisters, inv.nrs. 15-18.
• Archief van de Balije van Utrecht der Johanniterorde, berustend in Het Utrechts Archief, inv.nrs. 155-156.

Literatuur:

• E.A. van Beresteyn Geschiedenis der Johanniter-Orde in Nederland tot 1795 (Den Haag, 1934).
• A.J. Boele De Heere is uw beWaarder (Waarder, 1984), pp 27-33.