Sprekelia urodziwa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Sprekelia urodziwa
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Rodzaj

sprekelia

Gatunek

sprekelia urodziwa

Nazwa systematyczna
Sprekelia formosissima (L.) Herb.
Appendix: 35 (1821)[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Sprekelia urodziwa (Sprekelia formosissima (L.) Herb.) – gatunek roślin z monotypowego rodzaju sprekelia (Sprekelia Heist.) z rodziny amarylkowatych, występujący w Meksyku[4], introdukowany na Marianach[3]. Ze względu na atrakcyjne, czerwone kwiaty, uprawiana jako roślina ozdobna i w tym celu sprowadzona do Europy już pod koniec XVI wieku[5].

Nazwa rodzaju została nadana na cześć Johanna von Spreckelsena (Sprekelsena), żyjącego w latach 1691–1764 niemieckiego prawnika i botanika amatora, który otworzył w Hamburgu prywatny ogród botaniczny, odwiedzony przez Karola Linneusza, z którym Sprekelsen korespondował[6]. Epitet gatunkowy formosissima oznacza po łacinie najpiękniejsza[7].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne.
Pęd
Jajowata cebula[4].
Liście
Równowąskie, jasnozielone, sezonowe[8], o długości do 40 cm[9].
Kwiaty
Pojedyncze, wyrastające na pustym w środku głąbiku[8], o wysokości 40–70 cm[5], wsparte dwiema zrośniętymi u nasady przysadkami[8]. Okwiat silnie grzbiecisty, czerwony[8], o średnicy do 12 cm[9]. Listki okwiatu w dolnej części bardzo krótko zrośnięte, wąskie. Jeden zewnętrzny listek wzniesiony i grzbietowo wygięty, dwa wewnętrzne listki wygięte i rozpostarte na boki. Pozostałe listki rosnące w dół i zwijające się proksymalnie, tworząc nibywarżkę osłaniającą słupkowie i pręcikowie[8]. Pręciki zebrane w wiązkę, opadające, wierzchołkowo wznoszące się. Szyjka słupka trójdzielna[8].
Owoce
Torebki zawierają nasiona w kształcie litery D[8].

Biologia[edytuj | edytuj kod]

Sprekelia urodziwa w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie
Rozwój
Geofity cebulowe. W warunkach naturalnych kwitnie od kwietnia do lipca. Zimą przechodzi okres spoczynku. Zapylana przez kolibry[5].
Siedlisko
Zarośla kserofityczne, skały w lasach dębowych, siedliska ruderalne, na wysokościach od 750 do 2700 m n.p.m.[5]
Cechy fitochemiczne
Z cebul sprekeli urodziwej wyizolowano siedem alkaloidów, w tym likorynę, tazetynę, hemantaminę i hemantydynę, które w badaniach przeprowadzonych na komórkach chłoniaka myszy, wykazywały wyraźne działanie hamujące wzrost komórek zarówno w przypadku linii komórkowych wrażliwych na leki, jak i lekoopornych[10].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 60 (2x), 120 (4x), 150 (5x)[11].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Sprekelia w bukiecie na obrazie Adolfa Senffa
Pozycja systematyczna
Gatunek z monotypowego rodzaju Sprekelia z plemienia Hippeastreae, podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae[12]. Analizy filogenetyczne sekwencji DNA wykazały, że sprekelia urodziwa jest bardzo blisko spokrewniona z roślinami zaliczanymi do rodzaju zefirant. W wyniku tych badań zaproponowano włączenie tego gatunku do rodzaju Zephyranthes i uznanie Sprekelia za synonim Zephyranthes. W konsekwencji w 2019 r. do Generalnego Komitetu Nomenklatury ICN złożono wniosek oparty na przepisach Międzynarodowego kodeksu nomenklatury botanicznej o zachowanie (konserwację) nazwy Zephyranthes (z 1821 r.) nad nazwą Sprekelia (z 1755 r.) ze względów pragmatycznych. Zgodnie bowiem z zasadami nomenklatury botanicznej za poprawną nazwę taksonu powinna być uznawana nazwa wcześniej nadana. W przypadku zefirantu i sprekelii oznaczałoby to jednak konieczność zmiany nazw 180 gatunków zaliczanych do rodzaju Zephyranthes na rzecz liczącego jedynie jeden gatunek rodzaju Sprekelia[13].
Synonimy nomenklatoryczne[3]
  • Amaryllis formosissima L., Sp. Pl.: 293 (1753) (bazonim)
  • Amaryllis formosa Salisb., Prodr. Stirp. Chap. Allerton: 234 (1796), nom. superfl.
  • Hippeastrum formosissimum (L.) P.J.S.Cramer, Teysmannia 19: 23 (1908), nom. illeg.
Synonimy taksonomiczne[3]
  • Narcissus jacobaea G.Edwards, Naturalist's Pocket Mag. 4: s.p., t. 28 Nov. 1799 (1799)
  • Amaryllis karwinskii Zucc., Allg. Gartenzeitung 2: 245 (1834)
  • Sprekelia glauca Lindl., Edwards's Bot. Reg. 26(Misc.): 49 (1840)
  • Sprekelia stenopetala Lem., Hort. Universel 5: 227 (1844)
  • Sprekelia ringens C.Morren, Ann. Soc. Roy. Agric. Gand 2: 133 (1846)
  • Sprekelia karwinskii (Zucc.) M.Roem., Fam. Nat. Syn. Monogr. 4: 144 (1847)
  • Sprekelia heisteri Trew ex Kunth, Enum. Pl. 5: 507 (1850)
  • Sprekelia clintiae Traub, Pl. Life 21: 64 (1965)
  • Hippeastrum glaucum (Lindl.) Christenh. & Byng, Global Fl. 4: 60 (2018)

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Sprekelia w uprawie
Rośliny lecznicze
Cebule sprekelii urodziwej są wykorzystywane w tradycyjnej meksykańskiej medycynie ludowej do leczenia wyprysków, guzków, trądziku, ukąszeń przez węże i do kontroli łysienia. Badania ekstraktów z cebul nie wykazały ich działania przeciwbakteryjnego lub grzybobójczego, jednak wskazały na działanie owadobójcze, hamujące kiełkowanie nasion i hamujące rozmnażanie muszki owocówki[14].
Rośliny ozdobne
Sprekelia urodziwa jest uprawiana w ogrodach i pojemnikach ze względu na swoje atrakcyjne, szkarłatnoczerwone kwiaty, przypominające krzyż zakonu Św. Jakuba z Calatrava[15]. Najlepiej rośnie w równomiernie wilgotnych, kamienistych do piaszczystych, dobrze przepuszczalnych, lekko zasadowych glebach gliniastych, w pełnym słońcu. Przy zbyt wilgotnym podłożu cebule gniją. Wymagania tej rośliny są podobne do wymagań zwartnicy. Wymaga nawożenia po przekwitnięciu. W klimacie Polski nie jest mrozoodporna i wymaga wykopania cebul na zimę. Liście należy pozostawić na roślinach po kwitnieniu i na czas wegetacji. W uprawie doniczkowej rośliny można wystawić późną wiosną na zewnątrz i pozostawić je cały sezon wegetacyjny w pełnym słońcu na dworze. Rozmnażanie przez podział cebulek potomnych lub przez nasiona. Rośliny kwitną 3–7 lat po wysianiu[16].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-18] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-25]. (ang.).
  4. ↑ a b Nicolás García, Alan W. Meerow, Silvia Arroyo‐Leuenberger, Renata S. Oliveira i inni. Generic classification of Amaryllidaceae tribe Hippeastreae. „TAXON”. 68 (3), s. 481–498, 2019. Wiley. DOI: 10.1002/tax.12062. ISSN 0040-0262. (ang.). 
  5. ↑ a b c d Tapia-Campos Ernesto et. al.. Mexican Geophytes II. The Genera Hymenocalis, Sprekelia and Zephyranthes. „Floriculture and Ornamental Biotechnology”. 6 (sp. ed. 1), s. 129-139, 2012. 
  6. ↑ Burkhardt L.: Verzeichnis eponymischer Pflanzennamen – Erweiterte Edition. T. I. Berlin: Botanic Garden and Botanical Museum Berlin, Freie Universität Berlin, 2018. ISBN 978-3-946292-26-5.
  7. ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-511-47376-0.
  8. ↑ a b c d e f g Snijman D.A. Meerow A.W.,: Amaryllidaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 103. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  9. ↑ a b Amaryllidaceae – opis rodzajów. 2019-08-09. [dostęp 2021-02-25]. (pol.).
  10. ↑ Judit Hohmann, Peter Forgo, Joseph Molnár, Krisztina Wolfard i inni. Antiproliferative Amaryllidaceae Alkaloids Isolated from the Bulbs of Sprekelia formosissima and Hymenocallis × festalis. „Planta Medica”. 68 (5), s. 454–457, 2002. Georg Thieme Verlag KG. DOI: 10.1055/s-2002-32068. ISSN 0032-0943. (ang.). 
  11. ↑ José Manuel Rodríguez-Domínguez, Lilia Priscila Benavides-Gómez, Rodrigo Barba-Gonzalez. Cytotypes ofSprekelia formosissima(Amaryllidaceae) collected in three localities of the state of Jalisco, Mexico. „The Journal of the Torrey Botanical Society”. 145 (1), s. 91–99, 2018. Torrey Botanical Society. DOI: 10.3159/torrey-d-16-00065.1. ISSN 1095-5674. (ang.). 
  12. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-25]. (ang.).
  13. ↑ Nicolás García, Alan W. Meerow, Silvia Arroyo‐Leuenberger, Walter S. Judd. (2692) Proposal to conserve Zephyranthes ( Amaryllidaceae ), nom. cons. against an additional name, Sprekelia. „TAXON”. 68 (3), s. 596–596, 2019. Wiley. DOI: 10.1002/tax.12079. ISSN 0040-0262. (ang.). 
  14. ↑ Santos-Gonzales F.; Hernandez L.R.; Juarez Z.N.. Evaluaciones preliminares de algunas bioactividades del extracto clorofórmico de bulbos de Sprekelia formosissima (lirio azteca). „TIP. Revista especializada en ciencias químico-biológicas”. 21 (2), 2018. ISSN 1405-888X. 
  15. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  16. ↑ Sprekelia formosissima. [dostęp 2021-02-25]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Sprekelia_urodziwa&oldid=72987855”