De 12 grootste Romeinse goden – en alle kleintjes

De Romeinse religie bestond uit talloze persoonlijke goden, die het leven, geluk en de welvaart van individuele Romeinen konden maken of breken.

Familiegoden, huisgoden, goden van de landbouw en arbeid vormden de basis van het dagelijkse leven van de Romeinen, die hen elke dag vereerden en offers aan hen brachten.

Na verloop van tijd namen de Romeinen de 12 Olympische, en dus Griekse goden op in hun eigen religieuze praktijken. De goden kregen Romeinse namen, maar grote delen van hun mythologie en religieuze functie werden overgenomen uit het oude Griekenland.

De zogenoemde ‘publieke’ goden hadden verschillende functies en beschermden de Romeinse samenleving. Er werden tempels voor hen gebouwd en de 12 belangrijkste Romeinse goden werden vereerd tijdens verschillende religieuze festivals.

De Romeinen waren redelijk tolerant ten opzichte van andere religies in hun rijk. Daarnaast beschouwden ze de exotische goden die ze tijdens hun veroveringstochten tegenkwamen als varianten van de Romeinse goden die ze thuis al aanbaden.

Dat betekende dat goden zoals Mithra en Cybele werden getolereerd en langzaam inburgerden onder de inwoners van de Eeuwige Stad.

De Romeinse oppergod trouwde met zijn zus

De Romeinen hadden verschillende goden, maar geen van hen was zo machtig als de oppergod Jupiter.

Jupiter stond ook bekend als de dondergod, omdat hij het weer beheerste met bliksemschichten als wapen – net als zijn Griekse tegenhanger Zeus.

Samen met zijn vrouw Juno en hun dochter Minerva werd Jupiter vereerd in een tempel op de Capitolijn in het oude Rome.

Hier aanbaden boeren het standbeeld van Jupiter en vroegen om regen voor hun akkers, en legden ambtenaren hun politieke gelofte af. Romeinse generaals en soldaten brachten offers in de vorm van ossen of geiten in de hoop dat Jupiter hun een militaire overwinning zou bezorgen.

Symbool van het machtige Rome

Het lot van het hele Romeinse Rijk lag in de goddelijke handen van Jupiter. Hij was hét symbool van de militaire en politieke supermacht en werd overal in het rijk vereerd.

Zoals de Romeinse dichter Ovidius schreef: ‘Jupiter troont hoog in zijn kasteel en kijkt uit over de wereld, de macht van de Romeinen ontmoet overal zijn zoekende blik.’

Maar het had weinig gescheeld of de Romeinse oppergod had die status nooit bereikt.

Jupiters vader verslond zijn kinderen

Volgens de Romeinse mythologie was de vader van Jupiter, Saturnus, bang dat een van zijn zes kinderen hem van de troon zou stoten en de macht zou grijpen.

Dus verslond hij ze – op één na. Jupiter werd door Saturnus’ vrouw Rhea verstopt.

In plaats daarvan gaf ze hem een steen te eten, die ze in een babydoek had gewikkeld. Toen Jupiter volwassen was, gaf hij zijn vader een braakmiddel, waardoor de vijf kinderen weer uitgebraakt werden.

Jupiter en zijn vijf broers en zussen – Neptunus, Pluto, Vesta, Ceres en Juno – versloegen hun vader en verdeelden het heelal onder hen, met Jupiter als oppergod.

Jupiter trouwde met zijn zus Juno, en samen kregen ze veel van de belangrijkste Romeinse goden, onder wie Minerva (de godin van de wijsheid) en Mars (de god van de oorlog).

Wil je meer weten over de 12 Olympische goden? Hier vind je ze allemaal +1. Een van de 12 Griekse goden werd namelijk vervangen door Dionysos.

Geen knopen aan de riem

Net als haar Griekse evenbeeld Hera was Juno de godin van de vruchtbaarheid en beschermgodin van de vrouwen, vooral tijdens de zwangerschap – ze werd dan Lucina genoemd.

Wanneer zwangere vrouwen in het Romeinse Rijk tot Lucina baden voor een goede bevalling, mochten zij geen armbanden of ringen dragen, en ook geen knopen aan hun riemen. Het idee was dat de knoop of ring hun gebeden tot de godin zou tegenhouden.

Als vrouw van Jupiter was Juno de hoogst geplaatste godin van de Romeinse mythologie. Ze werd dan ook veel aanbeden.

Naast de tempel op de Capitolijn in Rome, die ze deelde met Jupiter en Minerva, stonden er in het hele Romeinse Rijk dan ook tempels die alleen aan Juno waren gewijd.

Juno verdreef de Galliërs met de hulp van ganzen

Op de noordoostelijke top van het Capitool bouwden de Romeinen in 344 v.Chr. een tempel voor Juno.

Hier werd ze aanbeden onder de naam Moneta, wat ‘de waarschuwende’ betekent.

In 387 v.Chr. probeerden de Galliërs in het holst van de nacht de Capitolijn in te nemen.

De Galliërs hadden de Romeinse waakhonden uitgeschakeld, maar ze hadden één ding over het hoofd gezien: een troep ganzen bij de tempel. De ganzen begonnen te gakken, waarop het garnizoen wakker werd en de vijand verdreef.

De ganzen werden als verlengstuk van Juno beschouwd, die Rome had gered door de ganzen als goddelijke spreekbuis te gebruiken.

Er waren ook verschillende Romeinse festivals gewijd aan de godin Juno. Het belangrijkste festival, de Matronalia, werd op 1 maart gevierd. Hier mochten alleen vrouwen en meisjes aan deelnemen.

Wil je meer weten over de 12 Olympische goden? Hier vind je ze allemaal +1. Een van de 12 Griekse goden werd namelijk vervangen door Dionysos.

Gemaskerde kunstenaars eerden de godin Minerva met drank

Samen met Jupiter en Juno vormde de godin Minerva de zogenaamde Capitolijnse trias, de 3 belangrijkste goden uit de Romeinse mythologie.

Kennis, kunst en wijsheid waren het domein van Minerva, en dus werd ze gezien als beschermgodin van kunstenaars, leraren, studenten, artsen en ambachtslieden.

Minerva is gebaseerd op de Griekse godin Athena, maar ze heeft weinig van Athena’s krijgshaftige kwaliteiten overgenomen.

De godin werd vereerd tijdens een vijfdaags festival van 18 tot 22 maart. De kunstenaars en muzikanten van Rome droegen maskers, verzamelden zich voor de tempel van Minerva en werden stomdronken.

De uil van Minerva

Minerva werd vaak afgebeeld met een uil. De godin en vooral haar uil worden tegenwoordig nog steeds gebruikt als symbool van wijsheid en intelligentie.

De Duitse filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel gebruikte de uil van Minerva als metafoor voor een filosofisch probleem. Hij schreef:

‘Pas als de schemering valt, vliegt de uil van Minerva uit.’

Hiermee bedoelde hij dat de geschiedenis pas duidelijk en begrepen wordt, als ze achter ons ligt. We interpreteren de geschiedenis pas achteraf, vanuit de ideeën en moraal van onze tijd.

De soldaten van Rome waren zonen van de oorlogsgod

Zonder de oorlogsgod Mars had het Romeinse Rijk nooit bestaan – als we de legende over de stichting van Rome mogen geloven.

Volgens de mythologie werd Rome gesticht door de tweelingbroers Romulus en Remus; zonen van de Vestaalse maagd Rhea, die door Mars werd verkracht.

Romulus en Remus werden in een voederbak in de Tiber gegooid, maar een wolf redde ze en voedde de jongens op.

Later stichtten ze Rome, maar Romulus doodde zijn broer tijdens een ruzie en werd de eerste koning van Rome.

De Romeinen waren gek op dit verhaal, omdat ze afstamden van de oorlogsgod Mars. Mars was ook de beschermgod van Rome en het Romeinse leger.

Hij had zijn eigen tempel op het Forum Augustus, die vaak bezocht werd door Romeinse soldaten.

De Romeinse krijgsmacht had zelfs een trainingscentrum gewijd aan de oorlogsgod: de Campus Martius. Hier woonden en studeerden de soldaten van Rome.

Op de Campus Martius werden ook paardenraces gehouden – met een twijfelachtige prijs. Het winnende paard werd onthoofd als offer aan Mars.

De maand maart is naar Mars vernoemd. Dit was de eerste maand van de oude Romeinse kalender. Dit komt doordat Mars een soort dubbelrol had.

Hij was namelijk niet alleen de god van de oorlog, maar ook van het voorjaar en de vruchtbaarheid – en in maart werden de gewassen gezaaid.

De Romeinse god Mars is geïnspireerd op de bloeddorstige en moordlustige Griekse oorlogsgod Ares, maar in de Romeinse mythologie speelt Mars een positievere rol.

Lees ook: Alles over het Colosseum – De bloedigste speeltuin van het Romeinse Rijk

Zeelieden waren bang voor de zeegod

Romeinse zeelieden hadden veel respect voor de Romeinse god Neptunus.

Hij was namelijk de heerser van de zee, en als ze hem boos maakten, kon hij met zijn drietand enorme golven veroorzaken en schepen laten zinken.

Neptunus is de Romeinse versie van de Griekse god Poseidon en werd voor het eerst door de Romeinen vereerd rond 399 v.Chr.

De zeegod had een eigen tempel in Rome, aan het Circus Flaminius, waar Romeinse zeelieden vaak dierenoffers brachten in de hoop dat Neptunus hen zou behoeden voor zeestormen.

In tegenstelling tot zijn Griekse collega heerste Neptunus niet alleen over het zoute water van de oceanen, maar ook over rivieren en bronnen.

Neptunus was de broer van Jupiter en Pluto. Zijn gespierde lichaam en volle baard verwijzen ook naar Jupiter.

Godin van de akkerbouw beschermde de rechten van vrouwen

Voordat het Romeinse Rijk uitgroeide tot de grootste militaire macht ter wereld, kwamen de inkomsten uitsluitend uit de land- en akkerbouw. Daarom was de godin Ceres een van de belangrijkste religieuze figuren van het oude Rome.

Ceres was de godin van de land- en akkerbouw, en het brood. Ze werd vaak afgebeeld met een korenkrans om haar hoofd, een toorts en een mand vol koren.

Later werd ze ook een vruchtbaarheidsgodin die vereerd werd tijdens de Ambarvalia, een feest in mei.

In de 3e eeuw v.Chr. organiseerden de Romeinen een nieuw feest ter ere van Ceres, de Cerealia, dat van 12 tot 19 april werden gehouden.

Ceres werd vooral vereerd door de onderste lagen van de samenleving – de plebejers – die vaak afhankelijk waren van de landbouw.

In haar positie als godin van de vruchtbaarheid beschermde Ceres ook de rechten van getrouwde vrouwen.

Volgens een oude Romeinse wet mocht een man alleen scheiden als zijn vrouw overspel had gepleegd of geprobeerd had om hem te vergiftigen.

Als ze hier niet schuldig aan was en haar echtgenoot haar toch wegstuurde, moest hij als boete de helft van zijn bezittingen afstaan aan de tempel van Ceres.

Alhoewel de verering van Ceres tot het verleden behoort, leeft de naam van deze godin nog steeds voort. Zo zijn er verschillende bierbrouwerijen naar haar vernoemd, draagt een dwergplaneet de naam Ceres – en het Engelse woord voor ontbijtgranen, cereals, is naar haar vernoemd.

De handelsgod stond op de eerste munten

In 495 v.Chr. werd een van de oudste tempels van Rome gebouwd voor de god Mercurius. Net als de Griekse Hermes, was Mercurius de god van de handel en de winst.

De tempel was een plek waar producten gekocht en verkocht werden, en fungeerde waarschijnlijk ook als een vroege versie van een bank of beursgebouw.

De tempel lag buiten de stadsgrenzen, waar de handel met buitenlandse kooplieden plaatsvond.

De handel vond plaats op een markt voor een van de stadspoorten, en toen Rome rond de 4e eeuw v.Chr. munten invoerde, stond de god Mercurius natuurlijk op dit nieuwe betaalmiddel.

Maar Mercurius was niet alleen de god van de handel. Hij was ook de boodschapper van de goden, wat betekende dat hij de doden naar de onderwereld begeleidde.

Mercurius was ook de god van de snelheid, wat blijkt uit de vleugels aan zijn voeten en zijn helm. Later werd de planeet Mercurius naar de Romeinse god vernoemd, omdat deze zo’n snelle omloop om de zon heeft.

In het Engels gaf de god ook zijn naam aan het metaal kwik (mercury), dat alchemisten in hun geheimzinnige laboratoria vanaf ongeveer 400 v.Chr. tot ver in de middeleeuwen probeerden te veranderen in goud.

Vrouwen smeekten de maangodin om kinderen

Buiten Rome, in een heilig bos dat Aricia heet, ligt het Meer van Nemi. Het meer bevindt zich in een vulkaankrater en wordt omringd door oude gebouwen. Hier vereerde de Romeinse onderklasse eeuwenlang de godin Diana.

Diana betekent ‘de stralende’ en was de godin van de maan, de jacht en de wilde natuur. Diana staat bekend om haar schoonheid en wordt afgebeeld met pijl, boog en jachtmes – net als haar Griekse tegenhanger Artemis.

De cultus van Diana was wijdverbreid in Rome en daarbuiten. Het grootste heiligdom voor de godin bevond zich aan het Meer van Nemi.

Dit heiligdom was enorm en bestond uit terrassen op verschillende plateaus en zelfs een kuuroord en hotel voor pelgrims.

De belangrijkste tempel stond op het laagste terras.

Uiteindelijk werd Diana ook een godin van de vruchtbaarheid, wat blijkt uit archeologische vondsten bij het heiligdom buiten Rome.

Er zijn terracotta beeldjes gevonden van moeders met baby’s, fallussymbolen en afbeeldingen van de vrouwelijke geslachtsorganen.

De vondsten dateren van rond 600 v.Chr. en bevatten inscripties van vrouwen die de godin om hulp vragen om een zoon te krijgen.

Later kreeg Diana een eigen tempel op de Aventijn in Rome, waar grote dieren zoals ossen aan de godin werden geofferd.

Apollo was de beschermgod van keizer Augustus

De Griekse god Apollo werd in de 4e eeuw v.Chr. in Rome geïntroduceerd. Hij was de god van de muziek, kunst, orakels en geneeskunde.

In de ‘Illias’ van Homerus is Apollo ook de god van de pest, die de ziekte verspreidt, maar ook afwendt.

In 431 v.Chr., direct na een dodelijke pestepidemie, wijdden de Romeinen een tempel aan de god. Apollo kreeg ook de bijnaam ‘Medicus’ vanwege zijn genezende eigenschappen.

In 212 v.Chr. voerden de Romeinen een feest voor Apollo in, de zogenaamde Ludi Apollinares, dat begon op 5 juli en duurde tot 13 juli.

Maar pas in de tijd van keizer Augustus, rond het jaar 0, begon de god een belangrijke rol te spelen.

Voordat Augustus keizer van Rome werd, heette hij Octavianus. Onder die naam won hij een zeeslag van zijn rivaal Marcus Antonius, die net als Octavianus alleenheerser van Rome wilde worden na de dood van Caesar.

Na die overwinning greep Octavianus de macht en in het jaar 27 v.Chr. kreeg hij de bijnaam Augustus – ‘de verhevene’.

Augustus zag Apollo als zijn beschermgod, en een van de eerste dingen die hij deed als absoluut keizer van Rome, was een tempel voor Apollo bouwen op de Palatijn.

De tempel werd gebouwd op het privéterrein van de keizer. Historici denken daarom dat de tempel vooral bezocht werd door de bovenklasse.

Wilde zuipfeesten leidden tot doodstraf

Bacchus was de Romeinse god van de wijn, roes en extase. Bacchus was het Romeinse equivalent van Dionysos.

Volgens de mythe werd Dionysos geboren uit de dij van Zeus en opgevoed door nimfen en saters, zodat hij de mensen kon leren wijn te maken en drinken.

In het oude Griekenland werd Dionysos vereerd door een besloten gemeenschap van ‘mainaden’. Mainaden waren vrouwen die de god aanbaden tijdens nachtelijke feesten in het bos, met geschreeuw en muziek die hen in extase brachten.

Toen Dionysos in het begin van de 2e eeuw v.Chr. onder de naam Bacchus naar Rome kwam, mochten ook mannen de god vereren.

Dit deden ze door dronken te worden en vreemde dingen te doen. Een van de rituelen was dat ze brandende fakkels in het water van de Tiber staken en weer omhoog trokken zonder dat de fakkels doofden – zegt de mythe in ieder geval.

Het ritueel ging gepaard met muziek en extatisch gedrag van de sekteleden, bijvoorbeeld allerlei seksuele uitspattingen.

Maar niet iedereen in Rome was even gecharmeerd van het gedrag dat de sekte vertoonde.

Hun wilde en losbandige gedrag joeg de inwoners en de Senaat van de stad de stuipen op het lijf, en in 186 v.Chr. werd de verering van Bacchus in heel Italië verboden. In het ergste geval stond er de doodstraf op.

‘Geen Romeinse burger, lid van de Latijnse Liga of bondgenoot mag Bacchusfeesten bijwonen, tenzij hij daartoe door de Senaat is gemachtigd... Indien iemand in strijd hiermee handelt, zal hij ter dood worden veroordeeld,’ luidde het (enigszins geparafraseerde) besluit van de Senaat.

Caesar beweerde een nakomeling van Venus te zijn

De Romeinse godin Venus werd oorspronkelijk geassocieerd met vruchtbaarheid en tuinen, maar later nam ze de eigenschappen van haar Griekse tegenhanger, Aphrodite, over; namelijk liefde en schoonheid.

Venus was de godin van de mannelijke en vrouwelijke seksualiteit, en was volgens de legende zo mooi dat haar eigen vader, Jupiter, haar probeerde te verleiden.

Toen ze zijn avances afwees, dwong Jupiter haar om te trouwen met de lelijke vuurgod Vulcanus.

Venus had niet genoeg aan haar afzichtelijke echtgenoot en had veel minnaars – sterfelijk en onsterfelijk.

Bijvoorbeeld de knappe sterveling Adonis en de oorlogsgod Mars, met wie ze een zoon – Cupido – kreeg.

In de Romeinse mythologie werd Cupido het symbool van de liefde die zijn pijlen gebruikt om mensen verliefd te laten worden.

De eerste tempel voor Venus in Rome werd rond 295 v.Chr. gebouwd bij de Aventijn. De tempel werd blijkbaar gefinancierd met de boetes die Romeinse vrouwen hadden gekregen voor ‘seksuele uitspattingen’.

De Romeinse keizer Julius Caesar was ervan overtuigd dat hij afstamde van de godin Venus en Astyanax, de zoon van de Trojaanse held Aeneas, die op zijn beurt de voorvader was van de stichter van Rome, Romulus.

En dus was het Caesars goddelijke recht om te heersen over Rome.

Vuurgod gaf naam aan vulkanen

Vulcanus was de heerser over al het vuur op aarde.

Volgens de mythe woonde hij onder het eiland Vulcano ten noorden van Sicilië. Hier maakte hij de wapens en sieraden van de goden. Daarom werd Vulcanus ook de god van de smeden.

Elke keer dat Vulcanus in zijn smidse aan het werk was, barstte de vulkaan uit. Vulcanus ging ook regelmatig naar andere vulkanen, waardoor die ook uitbarstten.

En daarom zijn deze vuurspuwende bergen vernoemd naar de Romeinse god van het vuur.

De tempels van Vulcanus lagen buiten de steden, en die heiligdommen waren bescheiden om zijn verwoestende kracht te temperen.

Tijdens het Vulcanalia-festival gooiden de inwoners van Rome levende vissen in het offervuur, waarschijnlijk om het vuur iets uit het tegenovergestelde element (water) te laten verteren en zijn verwoestende kracht af te zwakken.