Landschap en Historie

Ligging

Scheemda ligt in het oosten van de provincie Groningen. Het dorp ligt tussen de snelweg A7 en het Winschoterdiep. De grootste plaats in de directe omgeving is Winschoten. Scheemda ligt aan het treinspoor van Groningen naar Nieuweschans en heeft en station. Hieronder een overzichtskaartje van de omgeving van Scheemda.

  Scheemda en omgeving

(Bron: https://www.obs2master.nl/Hoe%20vindt%20u%20ons.htm. 20-04-2014)  

Geologische geschiedenis

Het reliëf van het gebied rond Scheemda is grotendeels gevormd door landijs uit de Saale-ijstijd. Men vermoedt dat de gestuwde heuvels later weer door het landijs zijn bedekt en enigzins afgeplat. Op onderstaande hoogtekaart zijn duidelijk enkele van deze glaciale heuvels te zien. Scheemda wordt aangegeven met een pijl.

Tijdens het Weichselien is een pakket dekzand afgezet. Op en aan de randen van de glaciale heuvels komt dit dekzand aan het oppervlak voor. Het hooggelegen gebied bij winschoten wordt ook wel aangeduid als het "Schiereiland van Winschoten".

Hoogteverschillen in het landschap

(Bron: https://www.aardkunde.nl/map/hot/GR10.pdf 20-04-2014)  

Hoewel een gedeelte van de glaciale heuvels in de afgelopen honderden jaren vergraven is zijn de hoogteverschillen nog steeds aanwezig. Op onderstaande foto (uit de ANWB topografische atlas van Groningen) heb ik de hoogteverschillen rond Scheemda rood omcirkeld.

Reliëf bij Scheemda

(Bron: ANWB Topografische Atlas Groningen 2004 blz 58)

Veengebied

In het Holoceen steeg de temperatuur en daarmee ook de zeespiegel en het grondwaterpeil. In de laaggelegen delen van het gebied trad veenvorming op. Deze veenvorming kon in het Oldambt, waar Scheemda deel van uit maakt, relatief lang doorgaan omdat het gebied afgesloten werd door diverse hogergelegen beekruggen.

In dit veengebied werd aan het einde van de twaalfde eeuw de woonplaats "Scheemte" gesticht. (Zie verder in het menu: Nederzetting)

Strijd tegen het water

In de laaggelegen delen van het Oldambt hebben bewoners vanaf het begin al te maken met wateroverlast. Binnen enkele jaren trad bodemdaling op en in combinatie met de stijgende zeespiegel leidde tot afwateringsproblemen. De Dollard drong verder en verder het Groningse land binnen. Vanaf de 13 eeuw probeerde men reeds door de aanleg van kleine dijkjes droge voeten te houden. Deze dijkjes vielen echter regelmatig ten prooi aan het water.

Op de kaarten hieronder een fragment van een reconstructie van het verdronken Dollardgebied door Jacob van der Meersch (1574), afgebeeld op een kaart van Ubbo Emmius (1630). Te zien is hoe ver de Dollard het land is binnengedrongen.
 

Gestage uitbreiding van de Dollard

(Bron: https://ottoknot.home.xs4all.nl/dollard/)

Vloed van 1509

Tijdens de Tweede Cosmas- en Damianusvloed (in 1509) breidde de Dollard zich zo ver uit dat het dorp Scheemda overspoelde en verloren ging. Deze overstroming kwam niet als een verrassing. Gedeelten van het Scheemder gebied stonden reeds jaren 's winters onder water. Waarschijnlijk heeft men het dorp Scheemda in de jaren voor de vloed al geleidelijk verplaatst naar hogergelegen terrein. De stenen van de kerk zijn bijvoorbeeld hergebruikt voor de bouw van een nieuwe kerk. De boederijen zijn waarschijnlijk ook verplaatst in de richting van het hoger gelegen Eexta.

In de eeuwen na de vloed heeft men door indijking bijna alle grond weer terugveroverd op de Dollard. Hieronder een kaart met daarop de maximale uitbreiding van de Dollard en de herovering van het gebied door de aanleg van polders. Klik voor een vergroting.
 

Maximale uitbreiding Dollard na 1509

(Bron: https://www.weikopiebes.nl/kaarten/1550Dollard1900.jpg)  

Hieronder een overzichtskaartje waarop te zien is in welke jaren de aanleg van polders plaatsvond waarmee verdronken land werd terugveroverd op de Dollard.
 

Inpolderingen van Dollardgebied

(Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dollart-Geschichte.png 20-04-2014)  

Wanneer men het landschap vanuit de lucht bestudeert zijn de oude dijken nog zichtbaar in de ondergrond. De dijken zijn aangelegd met een knik naar het westen omdat door eb en vloed bewegingen een stroomgeul was ontstaan. Dijkaanleg in een rechte lijn zou vanwege de diepte van die stroomgeul te prijzig zijn geweest. Klik op de foto voor een vergroting.

Oude dijken vanuit de lucht

(Bron: Google Earth)

Verder inzoomen op de oude dijken laat de overblijfselen van de stroomgeul zien. Ook worden diverse wielen/kolken van dijkdoorbraken zichtbaar. Op onderstaande foto heb ik deze elementen in kleur aangegeven. Klik voor een vergroting. Ten noordoosten van het station van Scheemda ligt ook een wiel genaamd De Kolk.

Oude dijk met stroomgeul en wielen

(Bron: Google Earth)

De vestiging van Scheemda op laaggelegen veengrond, aan de rand van het Schiereiland van Winschoten, heeft de ontwikkeling van het dorp dus sterk beïnvloed. Door de oprukkende Dollard en de bodemdaling van het gebied ging de plaats van de nederzetting in 1509 zelfs verloren. Onder het kopje Nederzetting leest u hoe Scheemda op hogergelegen terrein werd herbouwd.